Prof. Dr. Musa Ahmeti

Center for Albanian Studies – Budapest

Center for Albanian Studies – Budapest

Stefan Teglati, prelat i lartë kishtar, shkrimtar dhe orator i humanizmit, i respektuar dhe i nderuar në shumë rrethe intelektuale, filozofike dhe politike të shteteve të ndryshme ishtë një ndër të parët ideatorë të Europës së Bashkuar. Një gjë të tillë ia mundësuan njohjet me personalitet e shquara me ide të përparuara si në aspektin religjioz ashtu edhe në atë letrar si dhe lidhjet me qendrat më të zhvilluara evropiane të kohës. Këto ide pasqyrohen shumë qartë në veprat e tij, ku vihen re angazhimet e tij në sferat politike, religjioze dhe kulturore duke ndikuar shumë në krijimin e një mendimi të planifikuar të përgjithshëm në rrethet dhe personat që njihte.

Stefan Teglati (Stephanus Teglatius de Taleazis) ishte i njëzeteteti me radhë si kryeipeshkëv i Tivarit. Sipas burimeve arkivore kishte lindur në Venedik në vitin 1445, por të parët e tij ishin me origjinë nga Shqipëria. Pasi mbaroi studimet e larta për teologji, dhe para se të emërohej si kryeipeshkëv i Tivarit, Stefan Teglati shërbeu për një kohë si noter te zyra noteriale e Nikola Perotit, ipeshkëvit të Sipontit dhe si kancelar i kardinalit Besarion, ku përshkroi një numër të madh të dokumenteve origjinale që ruhen në Manastirin e Shën Nilos në Grotaferratë afër Romës, i cili administrohet nga arbëreshët e Italisë. 

Në periudhën kohore gusht 1462 janar 1463, me rastin e regjistrimit të pasurisë dhe pronave të Manastirit, të cilin kardinali Besarion e merr në kujdesin e tij, Teglati përshkruan rreth 85 dokumente, pastaj përpilon inventarin e hollësishëm të sarkistisë dhe regjistrin e plotë të librave dhe dokumenteve që ruheshin aty. Me këtë rast, Stefan Teglati firmos në dokumente: “Ego Stephanus Thegliatius publicus apostolica et imperiali auctoritate notarius” (Unë, Stefan Teglati, noter publik me autoritet apostolik dhe perandorak).  

Në vitin III të pontifikatit të tij, papa Sikstit IV (1471-1484)  me 26 nëntor të vitit 1473 e emëroi kryeipeshkëv të Tivarit (Shih D. Farlatin dhe J. Coletin, në Illyricum Sacrum, vëll. VII, f. 96, të cilët në fakt e shënojnë gabimisht vitin e emërimit të tij – 1475). Ndërsa më 3 korrik të vitit 1475 siç shënohet në dokumentet origjinale në Arkivin Sekret të Vatikanit, fondi Obligationes et Soluciones, vëll. 81, f. 220^r, Stefani pagoi taksën e detyrueshme për emërimin e tij si kryeipeshkëv në shumën prej 80 fjorintash, me një vonesë të konsiderueshme për shkak se kryeipeshkvia e tij ishte mjaft e varfër dhe e rrezikuar nga turqit. 

Në kryeipeshkvinë e Tivarit shërbeu me ndërprerje në periudha të caktuara kohore. Në vitin 1477, 1479, 1481 ishte në Romë siç dëshmohet nga Rationes Camerae, vëll. 719, f. 17-18 dhe 168, të Arkivit Sekret të Vatikanit.

Gjatë qëndrimit të tij në Romë në vitin 1477, mori pjesë në shugurimin e ipeshkvit të kishës së Shën Mërisë së Transtibertinës, ndërsa në vitin 1479, ai ishte i pranishëm në shugurimin e disa ipeshkëve në kishën e Shën Marisë supra Minervam, kurse në vitin 1480 edhe në shugurimin e Leonard Wisbach-ut për “Soldanien” etj.   

Papa Sixti IV e ftoi përsëri në Romë Stefanin, në vitin 1483 për të marrë mendimin e tij në lidhje me paqen me Venedikun, i cili kishte pushtuar Ferrarën. Më 30 dhjetor të vitit 1484, ai ishte përsëri në Romë, siç vërehet nga vëllimi me dorëshkrime i Breveve, të mjeshtrit të ceremonive Brochard Argentinit, vëll. VI, f. 9^v ku gjejmë të shënuar: “Kryeipeshkvi i Tivarit, Stefan Teglati, mori pjesë në takimin e fshehtë konsistorial për kanonizimin , të cilin në vitin 1484 e drejtoi papa Inocenti VIII.”  Papa  Sxti IV, e emëron si ipeshkëv të Torcellos, në ishullin Buran afër Venedikut. Sipas burimeve arkivore dhe literaturës së njohur deri me sot, Stefani është kryeipeshkvi i parë që ka mbajtur titullin “totius serviae primas” (duke filluar nga viti 1475) në kryeipeshkvinë e Tivarit.

Gjatë kohës që drejtoi kryeipeshkvinë e Tivarit, Stefani kur gjente kohë të lirë nga obligimet e shumta kishtare, i përkushtohej me zell të madh studimit dhe leximit të librave të shenjtë. Duke qenë në situatë të vështirë financiare, por edhe i kërcënuar nga rreziku u turqve ai në fund të shërbimit të tij si kryeipeshkëv i Tivarit e bashkoi këtë kryeipeshkvi me kryeipeshkvinë e Patrasit. (Për këtë shih F. Ughellus, Italia Sacra, vëll, V). 

Në vitin 1485 u transferua te kisha e kryeipeshkvisë së Torcelanit, duke mbajtur edhe titullin e kryeipeshkvit të Patracensis siç konfirmohet nga letra e tij e vitit 1490 (Shih Cornelium, vëll. I, Monumenta Ecclesia Torcelanensis, f. 20 si dhe F. Ughellus, Italia Sacra, vëll, V), kur shkruan për kryeipeshkvinë e Torcelanit dhe në të cilën thuhet: “Stefanus de Teglatius, kryeipeshkëv i Tivarit dhe i Patrës, u transferua te kisha e Torcelanit në vitin 1485 me 5 shtator.” Ndërsa në dorëshkrimet e D. Farlatit dhe J. Coletit të cilat ruhen në Museo Correr në Venedik shkruhet: “ka abdikuar nga kryeipeshkvia e Tivarit sepse gjatë shërbimit të tij si kryeipeshkëv i Tivarit, më shumë qëndronte në Venedik sesa në Tivar.” Vdiq në Venedik më 1 korrik të vitit 1515.

Stefani ishte burrë i ditur dhe elokuent. Këtë e dëshmoi në studimin e shkrimit të Shenjtë dhe pjesë nga këto studime na kanë arritur deri më sot. Në vitet 1475 dhe 1478, Stefan Teglati shkroi në latinisht “Commentarios in Cantica Canticorum“ (Komentarë për Këngën e Këngëve) e cila përbëhet nga njëzet himne dhe tetë kapituj. Qëllimi i i këtij komentuari të “Këngës së Këngëve” ishte të paraqiste Krishtin Shpëtimtar se si bisedonte me të dashurën e tij, Kishën. Kjo punë e vërtetë e mendjes së tij vërehet edhe në interpretimin e shkrimeve. Këto komentarë ruhen edhe sot në BAV (kodiku 1049 dhe në Belunesi Coenobii PP. Servorum Mariae) dhe janë redaktuar nga Georgius de Costa ipeshkëv i Ulyssiponensi (26 nëntor 1464 – 29 qershor 1500.

Inkunabula që na intereson ne, është shkruar nga Stefan Teglati në vitin 1481 dhe mban titullin: “Stephani archiepiscopi Antibarensis sermo habitus in materia fidei contra Turcorum persecutionem ex solemnitate gloriosi apostoli et evangeliste Johannis.” (Predikim i Stefanit, kryeipeshkvit të Tivarit, i mbajtur në çështjet e besimit kundër persekutimeve të turqve, me solemnitet për nder të apostullit dhe ungjilltarit Gjon). Shënimin e mësipërm e gjejmë për këtë inkunabulë edhe te Fabricius në Bibliotheca Mediolanensi & infim. Latin., në librin e tetëmbëdhjetë të Bibliotekës së tij. Në këtë kodik pergameni me dorëshkrime origjinale gjejmë këtë shënim: “ky predikim u mbajt në Romë në kishën e Shën Gjon Lateranit nga shkëlqesia e tij at Stefan Teglatius, në vitin 1481.”

Duke u ndalur te misioni i kishës si “Qytet i Zotit” Stefani në mënyrë të përgjithshme përshkroi pushtimet turke, rrezikshmërinë e tyre dhe pothuajse me të njëjtat fjalë si edhe më parë iu ishte drejtuar papës dhe të pranishmëve të tjerë në Bazilikën e Lateranit dhe u foli edhe pjesëmarrësve të Koncilit të V të Lateranit ku  citoi fjalë nga Bibla si “Kush i trembet Zotit, bën mirë” etj.  Në predikimin e tij në kishën e Lateranit në vitin 1481, Stefani foli me një gjuhë shumë të zhdërvjellët jo vetëm për çështje teologjike, por edhe për ato politike që shqetësonin të gjithë perëndimin e asaj kohe. Predikimi i tij në atë kohë i bëri thirrje jo vetëm mendjes së të pranishmëve, por në të njëjtën kohë kërkoi të zgjoje edhe emocione të forta, duke vënë theksin te egërsia e turqve. Ai tregoi për mjerimin e qytetit të Konstantinopojës, dhe të popujve të Trapezuntit dhe të atyre rreth detit të Egje, ku përmendi pushtimin e selanikasve, të popullit të Mitilenit, dhe Peloponezit duke theksuar edhe shkretimin e provincave të Azisë dhe të Evropës. Qytetet dhe kështjellat e Thesalisë, Maqedonisë, Epirit dhe të Ilirisë janë me rëndësi të veçantë për ne tha Stefan Teglati. Ai edhe atëherë, por edhe tani në Koncil, e quajti turp për të gjithë të pranishmit gjithë këtë situatë, ku dhunohen virgjëreshat, prisheshin martesat, shiteshin si robër burra, gra, vajza dhe fëmijë, por kishte edhe raste kur vriteshin të gjithë siç ishte rasti me qytetarët e Drishtit etj. Ai u bëri thirrje atyre të hapnin sytë e të shihnin mjerimin e nënave dhe të fëmijëve, si dhe zhdukjen e relikeve të shenjta në Kalçedoni, në Eube, në Krujë, Drisht, Lezhë dhe Shkodër, vende këto të shkretuara nga turqit në një kohë të shkurtër duke mbetur të shkatërruara dhe pa banorë.

Sipas shënimit të njërit prej të pranishmëve Jakob Geradit prej Volterës, predikimi u prit shumë mirë dhe Teglati mori shumë lavdërime, ndërsa autori i këtij shënimi për kryeipeshkvin e Tivarit shkruan “vir maioris elegantie quam doctrianei” (Burrë me elegancë dhe dituri të madhe). Duke pasur parasysh se ky predikim i Stefan Teglatit u mbajt menjëherë pasi turqit kishin bërë masakrën e Otrantos në vitin 1481, kuptohet që përshtypjet dhe interesimi për të ishte shumë i madh. Ai bëri edhe shumë përshtypje për paraqitjen e argumenteve të forta logjike me një gjuhë të rrjedhshme dhe lehtë të kuptueshme për të gjithë të pranishmit, ndër të cilët ishin edhe vetë papa, si dhe disa kardinalë, kryeipeshkëvë dhe ipeshkëv të Romës si dhe shumë personalitete të nderuara të kohës.

Ndërsa vepra tjetër e S. Teglatit po nga viti 1481 Opusculum de futura tribulatione hoc tempore finiente (botuar në Romë nga shtëpia botuese e Iohannis, në vitin 1481, në format In foglio dhe sot gjendet në Bibliotekën Ambroziana të Milanos, në signaturën Stamp. Ross.1213 /inter. 2/) i kushtohet Giovanni Arcimboldi-t, i cili në vitin 1473 ishte zgjedhur kardinal në Kurinë Papnore dhe ishte edhe kryeipeshkëv i Milanos.

Stefan Teglati (Stephanus Teglatius) arriti një popullaritet të madh në Romë që në fillim të viteve ’80 të shekullit XV, veçanërisht në rrethet kishtare, ku dallohej për predikimet e tij të zjarrta dhe shumë të ashpra kundër pushtuesve turq. Në një rast, gjatë një predikimi më 27 dhjetor të vitit 1480 ai i rikujtoi papa Sikstit IV (i cili rregullisht merrte pjesë në predikimet e Stefanit), rrezikun e madh vdekjeprurës që vinte nga turqit. Gjatë tri dekadave në vijim, ai mbajti rreth dyzet e gjashtë predikime, ku përveç papës, ishin të pranishëm edhe kardinalët dhe gjithë kleri i lartë që shërbente në Romë ose ndodhej aty, por, njëkohësisht të pranishëm ishin edhe shumë emra të njohur të kulturës, artit, shkencës dhe politikës që jetonin dhe punonin në Romë ose në qytetet përreth. Përveç predikimeve dhe kundërvënies së hapur të pushtimeve turke, veçanërisht atyre në viset e Ballkanit të cilat ai i njihte për mrekulli, në shumë raste kreu edhe detyrën e diplomatit në misione shumë të rëndësishme qofshin publike, qofshin sekrete të cilat ia besoi papa Sikstit IV. Gjatë pontifikimit të papës Aleksandrit VI (1492-1503), u emërua si kapelan papnor. Për vetë faktin se ishte shumë mirë i informuar për depërtimet dhe sulmet turke, nga të cilat qytetet shqiptare kishin pësuar shpesh dëme të pallogaritshme, dhe ai i kishte përjetuar vetë ato si në Tivar, Shkodër, Drisht, Durrës etj, predikimet e tij që më vonë u botuan edhe si inkunabula edhe sot e kësaj dite ruajnë një vlerë të madhe, si për nga ana përmbajtësore-faktografike-dokumentare ashtu edhe për nga idetë dhe mendimet filozofiko-letrare. 

Me rastin e pushtimit të qyteteve shqiptare si Shkodra e Drishti nga turqit, qytetarët e këtyre qytete vërshuan drejt Venedikut dhe qyteteve të tjera italiane, kurse pushtimi i Otrantos paraqiste rrezik serioz për vetë Italinë, Stephanus Teglatius mbeti njëri prej luftëtarëve më të fortë të partikularizmit, diferencave fetare dhe politike duke qenë ithtarë të fortë të idesë së bashkimit të princave të krishterëve dhe tërë besimtarëve të tjetë (në këtë rast edhe vetë klerit) në luftë kundër turqve.

Në katedralen e Shën Pjetrit në Romë, Stefan Teglati mbajti predikimin e njohur “Oratio coram Innocentio VIII pro die Pentecostes habita” (Predikim në prani të papës Inocenti VIII i mbajtur në ditën e Rrëshajave) në vitin 1487, i cili u botua menjëherë si inkunabulë dhe arriti sukses të jashtëzakonshëm me të. Ndërsa në vitin 1492, predikimi i tij me titull: “Oratio de passione Domini” (Predikim për pasionin e Zotit) u vlerësua shumë lart nga papa. Në këto predikime, Teglati nga njëra anë sulmoi ashpër mossukseset dhe humbjet e princërve të krishterë, kurse nga ana tjetër, me mjaft mjeshtri mbante lart moralin e të krishterëve duke sjellë shembuj konkretë nga e kaluara e largët, por njëherësh edhe nga kohët të cilët ai vetë i kishte përjetuar, siç ishte rasti i Gjergj Kastriotit Skënderbeut. Në njërin prej predikimeve më brilante të tij dhe njëherësh në thirrjen e përgjithshme të drejtuar botës së krishterë në përgjithësi dhe papës Aleksandrit VI në veçanti, më 1 nëntor 1492 (edhe ky predikim është botuar dhe ka ardhur deri në ditët e sotme) ai pësoi një zhgënjim, sepse kishte pritur shumë më shumë nga të gjithë, e posaçërisht nga vetë papa Aleksandri VI.

Ne sot njohim shtatë vepra të Stefan Teglatit (Stephanus Teglatius de Taleazis), gjashtë nga të cilat janë incunabula dhe pesë nga ato ruhen në Bibliotekën Apostolike të Vatikanit në Vatikan, ndërsa një ruhet në Bibliotekën Ambroziane të Milanos dhe një vepër antikuar-rare (të rrallë) që ruhet në Bibliotekën Apostolike të Vatikanit në Vatikan. Të gjitha veprat (inkunabulat dhe antiquaret e rralla) janë shtypura në Romë, nga pesë botues të ndryshëm dhe të gjitha janë në formatin “In foglio” (format ky pak më i madh se A3). 

Në vazhdim sjellim titujt e saktë të të gjitha veprave, vitin e botimit, botuesin dhe vendndodhjen e çdonjërës, për t’u lehtësuar punë studiuesve dhe historianëve që dëshirojnë të merren me këto vepra:

1. Sermo de materia fidei contra Turcorum persecutionem. Romë: Stephan Plannck, 27 dhjetor 1480, In foglio (Sot gjendet në Bibliotekën Apostolike të Vatikanit, me signaturë: Inc. IV. 371 /inter. 14/);
2. Opusculum de futura tribulatione hoc tempore finiente. Romë: Per Iohannis, 1481, In foglio  (Sot gjendet në Bibliotekën Ambroziana të Milanos, me signaturën: Stamp. Ross.1213 /inter. 2/);
3. Stephani archiepiscopi Antibarensis sermo habitus in materia fidei contra Turcorum persecutionem ex solennitate gloriosi apostoli et evangeliste Johannis. Romë: Per Johannis, 1481, In foglio (Sot ruhet në Bibliotekën Apostolike të Vatikanit, në signaturë: Incun. IV. 543 /inter. 7)/;
4. Oratio coram Innocentio VIII pro die Pentecostes habita. Rome: Stephan Plannck, 3 qershor 1487, In foglio (Sot gjendet në Bibliotekën Apostolike të Vatikanit, në signaturë: R. I. IV.1734 /inter. 22/);
5. Oratio de passione Domini. Romë: Eucharius Silber, 20 prill 1492, In foglio (Sot gjendet në Bibliotekën Apostolike të Vatikanit, në signaturë: Inc. IV. 54 /inter. 19/);
6. Oratio in die Omnium Sanctorum. Romë: Andreas Freitag, 1 nëntor. 1492, In Foglio (Sot gjendet në Bibliotekën Apostolike të Vatikanit, në signaturë: Inc. IV. 51 /inter. 30/);
7. Oratio habita in decima sessione. Romë: per R. P. D., 4 maj 1515, In foglio (Sot gjendet në Bibliotekën Apostolike të Vatikanit, në signaturë: R. I. IV. 2107 /inter.27/).

Me 4 maj 1515, Stefan Teglati mori pjesë në hapjen e sesionit të dhjetë të Koncilit V të Lateranit. Meshën e fillimit të punimeve të Koncilit e mbajti kryeipeshkvi polak Jan Laski. Duke treguar respekt dhe nder të veçantë për Stefan Teglatin tashmë të plakur, Laski i jep atij fjalën. Predikimi i tij ishte nxjerrë nga psalmi i dyzet e tetë: “I madhërishëm është Zoti e tejet i lavdishëm,/ në qytetin e Hyjit tonë!/ mali i tij i shenjtë, kodrinë e bukur/” (përkthimi sipas Biblës, së përkthyer ngas Simon Filipaj, Ferizaj, 1994, f. 710, Psalmi 48). Predikimi i tij u shqua për mençuri, përmbajtje dhe ishte si një udhërrëfyes për vazhdimin e punimeve të mëtejshme të Koncilit të V të Lateranit, me theks të veçantë te domosdoshmërinë e zbatimit të reformës së përgjithshme kishtare, sidomos pas skizmës gale. Fjalia e fundit e predikimit të tij iu drejtua papa Aleksandrit VI: “Ti i cili ke fuqinë e të plotfuqishmit … me dekretin tënd të drejtë, reforma shpirtërore dhe shekullare e vërtetë duhet të shpërndahet gjithandej në tërë botën, për të nxjerrë shpatën e Zotit me dy tehe, forca e së cilës të është besuar dhe urdhëro, dhe komando që paqja e përgjithshme universale dhe bashkimi i përgjithshëm shoqëror të mbizotërojë në mes të krishterëve…” (Međutim, njegova optimistična asumpcija da bi papa mogao nametnuti mir hrišćanskim vladarima nije bila adekvatna za praktičan nastavak političkih planova.)

Është interesant se Stefan Teglati kishte njohje dhe bashkëpunonte edhe me ipeshkvë të tjetë që shërbenin në trojet shqiptare. Kështu p.sh. ai jo vetëm që e njihte Martin Segonin, ipeshkvin i Ulqinit, por edhe bashkëpunonte me të siç ishte rasti i martesës, përkatësisht i vënies së kurorës martesore të Marin Biçikemit me Katerina Dabre, ku Teglati ishte njëri nga dëshmitarët e kurorëzimit. Ai bashkëpunoi edhe me Engjëllorët e Drishtit dhe me fisnikë të tjerë shqiptarë, veçanërisht me ata të cilët jetonin ende në Venedik dhe rrethinat përreth.

Shkruan: Albulenë Halili/

Në analizën dhe rekomandimet e fundit zyrtare të NATO-s nën emrin NATO 2030: United for a New Era (NATO 2030: Të bashkuar për një epokë të re), thuhet se NATO duhet të vazhdojë qasjen me dy drejtime: të parandalimit dhe dialogut me Rusinë. 

“Aleanca duhet t’u përgjigjet kërcënimeve dhe veprimeve armiqësore ruse në një mënyrë politike të bashkuar, të vendosur dhe koherente, pa u rikthyer në “punët e zakonshme” që ndalojnë ndryshimet në sjelljen agresive të Rusisë dhe rikthimin e saj në përputhje të plotë me të drejtën ndërkombëtare. Në të njëjtën kohë, NATO duhet mbetet e hapur për të diskutuar bashkëjetesën paqësore dhe për të reaguar pozitivisht ndaj ndryshimeve konstruktive në sjelljen dhe qëndrimin e Rusisë. NATO duhet të evoluojë përmbajtjen e strategjisë së saj të dyfishtë për të siguruar efektivitetin e saj të vazhdueshëm duke rritur kostot për agresionin rus dhe të zhvillojë një përgjigje më gjithëpërfshirëse ndaj formave hibride të agresionit rus, duke mbështetur në të njëjtën kohë shtrirjen e shtuar politike për të negociuar kontrollin e armëve dhe masat e zvogëlimit të rrezikut.” 

Dekadat e kaluara aleatët transatlantikë ia kishin lejuar vetes mendimin se Rusia mund të jetë një partner, madje se mund  të shndërrohet një ditë edhe në aleatin e tyre. Shumë gjeste të Rusisë e kishin zbehur këtë mendim naiv, por momenti kyç që ka shkërmoqur këtë ide përfundimisht ka qenë agresioni ushtarak në Ukrainë në vitin 2014. Rusia sot nga aleanca atlantike shihet si një rival. Megjithatë, “Kjo nuk është një Luftë e Ftohtë e re”, shkruan Bremer. “Rusisë i mungojnë aleatët ndërkombëtarë të Bashkimit Sovjetik, thirrja ideologjike dhe muskuli ushtarak.”

Koncepti rus mbi botën është tërësisht darvinian dhe hobsian, ndaj dhe politika e tyre e mbrojtjes dhe sigurisë në kohë paqeje nuk bën dallim nga koha e luftës. Që nga koha e fillimit të Luftës së Ftohtë, Stalini mendonte që ishte krejtësisht jashtë logjike që politika e jashtme ruse të mbështetej në vullnetin e mirë kolektiv ose në të drejtën ndërkombëtare. Zhvillimi i marrëdhënieve midis NATO-s e Rusisë filloi pas përfundimit të Luftës së Ftohtë, kur Rusia u bë pjesë e forumit të dialogut të quajtur, Këshilli i Bashkëpunimit Veri-Atlantik në vitin 1991, i cili u trashëgua në vitin 1997 nga Këshilli i Partneritetit Euro-Atlantik. Përmes Programit të Partneritetit për Paqe, Rusia ka qenë një partner i Perëndimit në misionet e menaxhimit të konflikteve në Ballkan në vitet ‘90, ndërkaq në vitin 1997 janë vënë marrëdhëniet bilaterale midis tyre përmes Aktit Themelues NATO-Rusi. Nevoja për konsultim dhe bashkëpunim praktik në sferat e interesit të përbashkët bëri që në vitin 2002, NATO e Rusia të krijojnë Këshillin NATO-Rusi, moment i cili shënon pikun e marrëdhënieve e bashkëpunimit midis dy subjekteve tradicionalisht kundërshtare.    

Pas sulmit të 11 shtatorit, përpara botës dhe SHBA-ve si fuqia udhëheqëse e saj, shfaqej një kërcënim i ri, atipik, vështirë për t’u luftuar vetëm, siç ishte terrorizmi. Andaj jo vetëm që SHBA kishte zbarkuar dhe angazhohej aktivisht me të tëra resurset politike-ushtarake në Lindjen e Mesme, por edhe të gjithë aktorët botërorë që e perceptonin terrorizmin si kërcënim të sigurisë globale, i konsideronte bashkëpunëtorë të mundshëm. Përveç se me aleatët e vetë brenda strukturës së sigurisë së Paktit të Atlantikut të Veriut, këtë qasje e mbante edhe me kundërshtaren e saj tradicionale, Rusinë, duke pranuar interesat dhe ndikimin e saj në këtë rajon të turbullt. Pa dyshim se Rusia mbetet e pranishme në rajonin e Lindjes së Mesme, por gatishmëria e saj për të intervenuar politikisht e ushtarakisht gjatë Luftës së Sirisë, ka eroduar besimin e Perënsimit se Rusia është një partner i besueshëm në luftën kundër terrorizmit. 

Invazioni rus mbi Gjeorgjinë në vitin 2008 bëri që momenti unipolar që kishte pasuar rendin bipolar të Luftës së Ftohtë, të sfidohet seriozisht duke bërë që të marrë fund miti i krijuar, se kërcënimi i luftës do të zhduket nga mjedisi strategjik pas-sovjetik. Politika e jashtme tradicionale ruse ishte ringjallur sërish në formën e doktrinës Medvedev. Kjo doktrinë përbëhej nga pesë parime themelore, edhe atë: “Rusia njeh përparësinë e parimeve themelore të së drejtës ndërkombëtare”, “Bota duhet të jetë multi-polare”, “Rusia nuk dëshiron konfrontim me ndonjë vend tjetër”, “Mbrojtja e jetës dhe dinjitetit të qytetarëve tanë, kudo që të jenë, është një përparësi e padiskutueshme për vendin tonë”, dhe “Siç është rasti i vendeve të tjera, ka rajone në të cilat Rusia ka interesa të privilegjuar”.

 Në vitin 2014, aneksimi i Krimesë nga ana e Rusisë ka bërë që themelet e fuqisë ushtarake njëpolare të SHBA-së dhe Perëndimit të vihen në seriozisht në pikëpyetje. Këmbëngulësia ruse për t’u vendosur në vendin që sipas saj i takon në rendin ndërkombëtar të pas Luftës së Ftohtë, përbën sfidën më të madhe për stabilitetin e Evropës dhe për strukturat aktuale të sigurisë perëndimore. NATO po përballet me një mjedis të sigurisë krejtësisht të ndryshëm, të imponuar nga Rusia. Kriza në Ukrainë ka shpalosur edhe një herë ambiciet tradicionale të Rusisë për influencë në Evropë. 

Sipas presidentit Putin, shembja e Bashkimit Sovjetik shënoi jo vetëm shpërbërjen e një sistemi politik, por tëhuajësimin e një qytetërimi. Andaj, duke marrë parasysh procesin e zgjerimit të NATO-s dhe bashkëpunimin e Perëndimit me shtetet ish-sovjetike, ai e konsideron Rusinë si qytetërim nën kërcënim. Duke u nisur nga këto premisa, Rusia ka krijuar lëvizjen politike Euroazianizmin, sipas së cilës qytetërimi rus nuk përket në Evropë ose në Azi por në konceptin gjeopolitik të Euroazisë. Koncepti gjeopolitik i Euroazisë, si një nga projektet më ambicioze të politikës së jashtme ruse i materializuar si Unioni euro-aziatik në janar të vitit 2015 nga Putini, është ideuar nga ideologu i ekspansionizmit rus me qëndrime të së djathtës ekstreme, apo eminenca gri – Aleksandër Dugin. Doktrina Putin përshkohet para së gjithash nga qëllimet dhe dëshira e tij për të imponuar dhe mbajtur një sferë ruse të influencës përtej kufijve të saj. Sfera e influencës kthehet kësisoj sërish si diskurs qendror në politikën e saj tradicionale të gjeopolitikës së përhershme. Botëkuptimi rus mbi sigurinë është koherent me pozitën e saj gjeostrategjike, si shteti me sipërfaqen më të madhe tokësore në botë, i rrethuar me kufij tokësorë në të katër anët e saj. Tendencat për krijimin e një tampon zone e cila e ndan atë nga kufiri i menjëhershëm i NATO-s është si rezultat i krahasimit që ajo bën me pozitën gjeostrategjike të SHBA-së, e cila në mënyrë natyrore e ka këtë privilegj, e ndodhur midis dy oqeaneve. Përderisa doktrina e re ushtarake ruse e konsideron zgjerimin e NATO-s si kërcënimin kryesor të sigurisë së saj, kjo ka bërë që Rusia, shtetet e saj fqinje, apo republikat ish-sovjetike, të vijojë t’i shohë si oborri i shtëpisë së saj. Këndvështrimi rus mbi shtetet e oborrit të vet janë pika vitale e sigurisë së saj, aty ku koncepti mbi sovranitetin dhe pavarësinë e shtetit bie ndesh me nevojën ruse për siguri. Pikërisht këtu qëndron dallimi midis dy botëkuptimeve, atij perëndimor e atij rus mbi sigurinë. Studiuesi britanik Keir Giles, shpjegon:

“Ekziston një konflikt i drejtpërdrejtë midis nocioneve tona që shtetet në periferi të Rusisë duhet të jenë sovrane, të pavarura dhe të afta të vendosin vetë të ardhmen, dhe nocionit rus, sipas të cilit për të siguruar sigurinë e vet, ajo duhet ta kontrollojë dhe zotërojë një thellësi të konsiderueshme përtej kufijve të saj, që do ta mbrojë nga përafrimet me të. Kjo është një zgjedhje binare.” 

Nga ana tjetër, eksperti rus i marrëdhënieve ndërkombëtare dhe punëve të jashtme, Fjodor Lukianov, shpjegon se “ajo që e ka alarmuar Rusinë nuk është vetëm zgjerimi i NATO-s, por edhe transformimi i saj”. Ndryshimi i mjedisit të sigurisë globale implikon edhe ndryshimin e paradigmës të të bërit luftë. Në rastin e NATO-s, procesi i transformimit të organizatës është në funksion të ndërrimit të kësaj paradigme dhe përshtatjen e saj me këtë mjedis të ri. Por, organizatat perëndimore si NATO e Bashkimi Evropian, mbështeten në sisteme të rregullave, për dallim të fuqive pretendente për dominim global, si Rusia e Kina, botëkuptimi i të cilave për rendin ndërkombëtar është diametralisht i kundërt me atë perëndimor. 

Rusia, për dallim nga NATO shquhet për të bërit luftë në mënyrë jokonvencionale ose multidimensionale, apo ajo që nga Perëndimi emërtohet si lufta hibride. Por, mënyra ruse e të bërit luftë nuk përkon me konceptin perëndimor të luftës hibride, që përfshin një kombinim të luftës konvencionale dhe asaj bërthamore. Lufta e Brezit të Ri, si mënyrë ruse e të bërit luftë në shekullin XXI, vjen nga doktrina ushtarake ruse dhe Shefi i Gjeneralshtabit Valeri Gerasimov dhe është një amalgamë e fuqisë së fortë dhe asaj të butë, që përfshin veprime asimetrike të të gjitha domeneve. Lajtomotiv i kësaj lufte mbetet lufta informative, e cila sipas të menduarit rus, për dallim nga koncepti perëndimor, nuk kufizohet vetëm gjatë kohës sa zgjat lufta, por është një luftë e përhershme, për të mos thënë një modus vivendi e saj për të mbijetuar në mjedisin aktual të sigurisë globale sipas perceptimit të saj.

Kriza aktuale në Ukrainë, ka risjellë në ligjërimin e marrëdhënieve ndërkombëtare çështjet e diskutuara gjatë Luftës së Ftohtë. Anëtarësimi i mundshëm i Ukrainës në NATO përfaqëson për Rusinë vijën e kuqe dhe një nga kërcënimet më të mëdha të sigurisë së saj. Rikthimi i perandorisë sovjetike në Evropën Qendrore e Lindore mbetet për Rusinë një ëndërr, por parandalimi i zgjerimit të NATO-s në lindje dhe krijimi i një rendi të ri të sigurisë evropiane mbeten qëllime të saj, të cilat ajo do të përpiqet t’i arrijë me të gjitha mjetet e në mënyrë makiaveliste.   

Rusia paraqet sfidë serioze edhe për rendin perëndimor në Ballkan, për të cilin aleatët transatlantikë, sidomos Shtetet e Bashkuara, kanë bërë investime thelbësore. Që nga gjysma e dytë e shekullit XIX, kur zë fill politika e jashtme ruse më e re, Ballkani është pjesë e pandashme e interesave kombëtare ruse, madje përbën thelbin e politikës evropiane të Rusisë. Ballkani paraqet sferën tradicionale të interesit për Rusinë. Arsyeja kryesore për këtë është e natyrës gjeopolitike, meqenëse edhe vetë politika e jashtme ruse është e bazuar kryesisht në gjeopolitikë. 

Ndër arsyet e tjera radhiten prejardhja sllave dhe feja ortodokse e shumicës së popujve ballkanikë, politikë e cila daton që nga shekulli XIX dhe së fundmi arsyet ekonomike, të lidhura ngushtë me çështjet e infrastrukturës, kryesisht ujore pa përjashtuar ato tokësore. Kështu, influenca ruse është rritur dukshëm në dekadën e fundit me prezencën e saj në rajon në sektorët ekonomikë, politikë, energjetikë, ushtarakë dhe të tjerë. Ndër gjërat më të rëndësishme për prezencën dhe pretendimet ruse në Ballkan duhet pasur parasysh: aspektet energjetike, marrëdhëniet bilaterale të Rusisë me vendet e Ballkanit, influenca kulturore historikisht e pranishme te popujt sllavo-jugorë e ortodoksë dhe roli i Rusisë si anëtare e përhershme e Këshillit të Sigurimit. 

Rritja aktuale e interesimit të Rusisë për Ballkanin, për studiues të shumtë ka të bëjë me përfundimin e momentit uni-polar amerikan dhe nevojën e krijimit të një rendi ndërkombëtar pas-unipolar. Por, pa mëdyshje që prania ruse në Ballkan është një antipod i Perëndimit në përgjithësi. Pas përplasjeve në Ukrainë rreziku për përplasjen e radhës në Ballkan, qe një rrezik i denjë për t’u konsideruar seriozisht. Këtë e pati deklaruar që në vitin 2015, Sekretari i Shtetit i SHBA, John Kerry, se në sajë të lidhjeve historike me Rusinë, Serbia, Maqedonia, Mali i Zi dhe Kosova ishin “në vijën e zjarrit”, ashtu si shtetet Baltike, Gjeorgjia, Moldavia dhe Transnistria. Ndonëse, pas kësaj deklarate paralajmëruese, Mali i Zi dhe Maqedonia e Veriut u bënë dy anëtaret më të reja të NATO-s, prania ruse në Ballkan përbën akoma një nga sfidat më të mëdha për rendin perëndimor në gadishullin e vjetër evropian, dhe jo vetëm.

PRISHTINË, 10 Shkurt 2022-Gazeta DIELLI nga korrespondenti në Kosovë Behlul Jashari/ I dërguari i posaçëm i Mbretërisë së Bashkuar për Ballkanin Perëndimor, Sir Stuart Peach, ka mbërritur në Kosovë. Nga takimet në Prishtinë Presidenca dhe Qeveria e Republikës së Kosovës dërguan komunikatat:

Presidentja Osmani priti në takim të dërguarin e posaçëm të Mbretërisë së Bashkuar për Ballkanin Perëndimor, Sir Stuart Peach

Presidentja e Republikës së Kosovës, Vjosa Osmani ka pritur në takim të dërguarin e posaçëm të Mbretërisë së Bashkuar për Ballkanin Perëndimor, Sir Stuart Peach, të cilin e ka përgëzuar për detyrën dhe për rolin aktiv të shtetit të tij në rajonin e Ballkanit.

Në takim me z.Peach, Presidentja Osmani tha se Mbretëria e Bashkuar është ndër aleatët kryesor, me rol kyç në procesin e çlirimit, pavarësimit dhe shtetndërtimit të Kosovës. Sipas saj, sa më i madh roli i këtij shteti në proceset e rëndësishme të rajonit tonë, aq më të mëdha e më të dobishme do të jenë rezultatet për qytetarët e Kosovës.

Presidentja Osmani, ka përgëzuar edhe Ambasadën Britanike në Kosovë, e cila sipas saj po bën punë të çmuar në mbështetjen e projekteve, duke përfshirë sundimin e ligjit dhe viktimat e dhunës seksuale.

Duke folur për zhvillimet aktuale politike, Presidentja Osmani ka theksuar se Kosova është e përkushtuar ndaj dialogut, si proces i përqendruar në njohje reciproke.

Sipas Presidentes Osmani, dialogu duhet t`i trajtoj palët në mënyrë të barabartë. Ajo ka përsëritur qëndrimin se pala kosovare është konstruktive në dialog dhe se Serbia po shkakton obstruksione duke mos i zbatuar marrëveshjet e nënshkruara. Në këtë kontekst, ka përmendur edhe ndikimin negativ të Rusisë në rajon si një tendencë e hapur për destabilizimin e rajonit.

Presidentja Osmani në takim me emisarin Peach ka theksuar se shteti i Kosovës është i përkushtuar për ta rritur bashkëpunimin me Britaninë e Madhe, sidomos në çështjet ekonomike dhe ato të mbrojtjes.

Shkruan: Eneida Jaçaj

Fjalori i Madh i Gjuhës Shqipe me mbi 100 mijë fjalë, pasurohet me gegërishten dhe njësi frazeologjike, krijohet kartoteka dixhitale 

Ngrihen 11 grupe pune për fjalorin normativ, futen edhe huazimet e përligjura

Zhvillimeve dinamike dhe të vrullshme të shekullit të XXI, që kanë prekur të gjithë spektrin e fushave jetësore, nuk mund të mos u shpëtonte as gjuha e folur apo e shkruar. Gjuha shqipe ka qenë nën trysninë e zhvillimeve të reja dhe, si pasojë, sistemi leksikor i saj është pasuruar ndjeshëm.  Ashtu siç është paralajmëruar, Akademia e Shkencave të Shqipërisë ka nisur projektin për hartimin e Fjalorit të Madh të Gjuhës Shqipe, i cili është parashikuar të përfundojë në fund të vitit 2023, dhe do të publikohet në vitin 2024. Pas fjalorit të parë latinisht-shqip të Frang Bardhit të vitit 1635, i pasuar nga disa fjalorë të tjerë, njëgjuhësh apo dygjuhësh, shpjegues apo tematikë, për herë të parë, gjuha shqipe do të ketë një vepër madhore, ku do të përfshihen rreth 100.000 njësi leksikore (90.000 fjalë dhe 10-12.000 njësi frazeologjike). Fjalori   të jetë një vepër normative dhe informuese, pasi në të do të përfshihet e gjithë pasuria leksikore, ku për herë të parë do të futen fjalë edhe nga dialekti gegë, shprehje frazeologjike; vepra do të ketë dyfishin e pasurisë leksikore të fjalorit shpjegues të shqipes. Në krye të punës përgatitore për veprën e madhe gjuhësore qëndrojnë dy profesorë të nderuar: Valter Memishaj dhe Jani Thomai. Janë ngritur 11 grupe pune që po bashkëpunojnë për të konkretizuar veprën e madhe të gjuhës shqipe; po punojnë specialistë të shqipes nga Shqipëria, nga Kosova e Maqedonia e Veriut, nga Presheva, nga Universiteti i Kozencës, i Palermos, i Munihut, i Selanikut, gjithashtu edhe gjuhëtarë shqiptarë në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Pra, puna për fjalorin ka marrë karakter më të gjerë, jashtë kufijve të Shqipërisë.

Pasuria leksikore dhe gegërishtja 

Ashtu siç e theksova edhe më sipër, në fjalor do të përfshihet pasuria leksikore e frazeologjike nga gegërishtja, toskërishtja, nga të folmet arbëreshe, arvanitase e nga të folmet e ngulimeve shqiptare në vende të tjera në Evropë dhe më gjerë. Gjithashtu do të futen kuptime, njësi frazeologjike, që janë mbledhur në Kosovë, Maqedoninë e Veriut, në Mal të Zi. Sipas specialistëve mendohet se nga dialektet dhe të folmet krahinore në fjalor do të zërë

vend një pasuri me rreth 10-12.000 fjalë. Pra, i jepet përparësi dialekteve, por pa hequr dorë nga leksiku i shqipes standarde. Ajo që vlen për t’u theksuar është se futen për herë të parë fjalë nga gegërishtja, duke pasur parasysh se Kongresi i Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe në 1972 është  shoqëruar me reagime, edhe pas viteve ’90, sa i takon përjashtimit të përdorimit të dialektit të veriut në letërsi, fjalor dhe drejtshkrim. Pra, gjuha letrare kombëtare shihej si “mbidialektore”, ku si bazë e gjuhës letrare ishte marrë toskërishtja. Kjo thuhej edhe në veprën e Xhenet Bajron (1976): “Toskërishtja ka qenë bërthama fillestare e shqipes standard”. Asokohe pati reagime nga klerikët e Shkodrës, pasi  me gegërishten, ishte shkruar gjysma e letërsisë shqipe e që vazhdonte të shkruhej në diasporë nga kollozë të kulturës shqiptare, si Martin Camaj, etj. Fjalori i Madh i Shqipes do të ketë fjalë të përzgjedhura nga të dyja dialektet, por duke mos u shkëputur nga bazat e shqipes standarde. 

 Kartoteka dixhitale 

Si do të procedohet për përzgjedhjen e fjalëve dhe shprehjeve frazeologjike?

Grupi i punës po punon për ngritjen e një kartoteke (data base-i ad hoc), që do të

shkojë deri te 150.000-160.000 fjalë e njësi frazeologjike. Prej tyre do të bëhet përzgjedhja e

njësive që do të zënë vend në fjalor rreth 90.000 fjalë e rreth 10-12.000 njësi

frazeologjike. Përzgjedhja leksikore dhe frazeologjike do të bëhet edhe duke u ndalur te veprat e Gj. Fishtës, e M. Camaj, e E. Koliqit, e F. Arapit, e I. Kadaresë, e D. Agollit, e B.

Xhaferit, e P. Arbnorit, e A. Podrimjes, e A. Shkrelit, e D. Mehmetit, e R. Qosjes, e A. Demaçit,

e M. Isakut. Ndërsa nga letërsia artistike do të zërë vend në fjalor një pasuri me rreth 15.000 fjalë të reja.

Termat profesionale

Zhvillimet dinamike në të gjitha fushat kanë shtuar ndjeshëm edhe numrin e termave. 

Janë përcaktuar 26 fusha të dijes, të shkencës, të teknikës, të artit, medies, gazetarisë etj., nga të cilat do të meren fjalët terminologjike. Sipas specialistëve, do të përdoren dhjetëra fjalorë terminologjikë, tekstet shkollore (parauniversitare e universitare), botimet shkencore të studiuesve, revista shkencore etj. Parashikohet që numri i termave të rinj do të jetë rreth 10.000 njësi, duke e ruajtur natyrën e fjalorit si një fjalor i përgjithshëm e duke mos e kthyer atë në fjalor të mirëfilltë terminologjik.

Huazimet

Zhvillimi i teknologjisë si përdorimi i rrjeteve sociale dhe televizioni, kanë bërë që shumë fjalë të huaja të panevojshme të zëvendësojnë fjalë të shqipes. Të rinjtë e sotëm, në mënyrë të pavetëdijshme, përdorin fjalë të huaja pasi qëndrojnë gjithë kohën e tyre para televizorit dhe i-phonëve, duke lundruar në botën informatike. Gjithashtu, shumë figura mediatike përdorin fjalë të huaja, për snobizëm linguistik, por kjo përdhos gjuhën shqipe, gjuhën më të lashtë pellazge. Pra, fjalë që shumë mirë mund të përdoren në shqip, nuk ka kuptim që të zëvendësohen padrejtësisht me fjalë të huaja. Kërkohet një ndërgjegjje kombëtare dhe ndërkombëtare, nga shqiptarë që jetojnë jashtë kufijve të Shqipërisë, që të ndërmarrin nisma dhe veprime me fëmijët për të mos harruar shqipen. Por, duhet theksuar, se ka disa fjalë ndërkombëtare që duhen huazuar, që nuk mund të shqipërohen, të cilat do të quhen huazime të përligjura, do të përfshihen në fjalorin e ri të shqipes.  Mendohet se numri i huazimeve mund të shkojë edhe te 2-3.000

njësi të reja. Vepra e madhe e gjuhës shqipe do të publikohet në 2024, dhe shpresojmë që grupi i punës të bëjë një punë sa më të vyer dhe të suksesshme. Rroftë Gjuha Shqipe!

Marjana Bulku/

Të mësuar historikisht nën thundrën e pushtimit ne si popull nënshtrohemi lehtësisht. Herë prej të fortit,herë prej të huajit, herë prej diktatorësh a udhëheqësish të vështirë jo pak herë ndodh që të pushtohesh edhe prej fatit të lig por mos ndodhtë kurrë që të pushtohesh nga e keqja .Pushtimi vjen në forma të ndryshme, njësoj si vargonjtë që të robërojnë shpirtin , ëndrrat dhe dëshirat derisa të burgosin në paliri .A ka robërim më të madh sesa të jesh spektator i tjetêrsimit të territoreve të tua?!Ajo që po ndodh sot me Hidrocentralin më të përfolur në vend Skavicën është testi i fundit i lirisë jo vetëm të dibranëve por më gjerë , sepse ky fat i pret të tërë banorët që nuk bëhen Zot i trojeve të tyre .Dhunimi i trojeve sot mbase nuk vjen me luftra dhe pushtime , por me “ investime” e projekte që nuk diskutohen me zotrit e tokave.Ata shpërfillen e injorohen në rastin më të keq Dhe ky nuk është veçse një shpronësim “ modern “ i fshatarit nga toka, i qytetarit nga lagja, rruga, qyteti ky është pushtim i ri territorial dhe fundi i lirisë.Zbrazja territoriale ka filluar që kur ikjet masive imponuan ikje dhe jo shpresë .Liria për të ikur ia mbylli portat lirisë për të trashëguar pronat që të parët na lanë trashëgim . Qofshin ata edhe varre, gjurmë të harruara apo rrëfenja të pashkruara ato janë thesari i vetëm që mban vulë fisesh, krahinash autentike që po tentohen të mbyten nga investime ujore. Zoti i ka falë lumin më të gjatë në Shqipëri Dibrës , lumin Drin që po tja tjetêrsosh rrjedhën do të fundosësh në llumin e pa arsyjes historinë tonë .Ky test i fundit i lirisë që mban peng pushtetarë e vendimmarrës, tregtarë interesash dhe pazaresh nuk duhet të jetë varri masiv iLirisë së qytetarëve që ikin , heshtin, heshtin ikin.Ka një të drejtë që êshtë thelbësore qysh në antikitet ku e drejta lindi edhe nuk u zgjidh dot kurrë ; prona , ajo çka zoti ia fali njeriut dhe i tha ; është e jotja, mos e prek ! E kur dikush kêrkon ta prekë , tjetërsojë , dhunojë , reagimi duhet të jetë i pashmangshëm. Instrumentat reagues ekzistojnë ; ato janë shqisat, arsyeja dhe zëri, ato janë të zgjedhurit, zgjedhësit dhe komunikimi, ato janë debati, shkrimi, vota.Kohët e fundit qarkullon edhe një instrument tjetër mjaft i detajuar specifikisht , një peticion kundër ndërtimit të HEC Skavicës hartuar nga Profesoreshë Ferzileta Gjika dhe stafi, i cili është një bashkim zërash të arsyjes për ti thënë jo këtij deformimi territorial që mbyt Dibrën dhe historinë tonë.Ky test lirie vë në provë liritë tona të mendimit dhe dashurisë për vendin tonë.A e duam historinë tonë?!A e duam natyrë florfauna plot?A duam t’ua trashëgojmë fëmijëve çka na lanë trashëgim të parët?!A duam të na dëgjohet zêri dhe e drejta?!A duam që rrugës së Arbrit tja ndjejmë frytet duke u kthyer në shtëpitë tona?!A duam të ndjehemi të lirë në trojet tona apo ti braktisim forcërisht ato .Skavica është testi jonë i lirisë .Mos e humbim!