– Skënderbeu dhe shtabi i tij – Trimi i mirë me shokë shumë

Fotaq Andrea & Dritan Muka

Pjesa IV

 Në fakt, tematika hungareze do të luante në Histori e ikonografi një rol të rëndësishëm sidomos gjatë shekullit XVI, kur banët hungarezë, në vazhdimësi të veprës heroike të Huniadit dhe birit të tij Mathias Corvin do të viheshin në pararojë të qëndresës së fuqishme antiosmane. Kjo tematikë hungareze nuk kish si të mos ushtronte ndikimin e vet mbisundues edhe në ikonografinë kastriotine, kur shohim tanimë një shndërrim të dukshëm të një pjese të portreturës kastriotine. 

(foto12) Stili hungarez në paraqitjen e Skënderbeut, duke filluar me piktorin J. Amman, 1577.

Dy portretet e fundit përmbajnë diçiturën « Skanderbeg princ i Shqipërisë dhe Mbret i Epirit ».

Ngjarjet në Hungari duke filluar nga mesi i shekullit XVI, që do t’i analizojmë në veçanti në pjesën e dytë të këtij triptiku, do të shkaktonin jo vetëm njëfarë devijimi e deformimi të portreturës kastriotine klasike, por do të trazonin urat edhe në vetë burimet dokumentare e arkivore duke i lënë vend në disa raste pështjellës dhe inkoherencës. Veçse, nga ana tjetër, po në këtë periudhë – rreth viteve 1630 -, kjo portreturë kastriotine fantaziste do të lulëzonte dhe do të arrinte kulmin me portretin e Skënderbeut nga Rembrand, ku Heroi shqiptar jepet nga Mjeshtri i famshëm holandez me kostum ushtarak, pamje të rreptë luftarake, fytyrmprehtë, hundë të drejtë, mustak fijehollë, dhe me tërë atë floknajë të derdhur fuqimisht, një paraqitje me forcë gjeniale, që nderon ikonografinë skënderbegiane (foto).²⁸ 

Së pesti e më në fund, tek i japim të drejtë prof. Luise Rice kur shprehet për tablonë e Stella-s se “Duke shpjeguar pjesët përbërëse të ilustrimit, mund të humbasësh nga shikimi të tërën,”²⁹ nuk ka pse të kërkojmë më thellë se kush fshihet pas personazhit të Skënderbeut. Vetë emri i Skënderbeut, i njohur me këtë llagap nga sulltan Murati II (Iskander –Aleksander dhe Béj – Fisniku i Madh), është bërë historikisht epiqendër e shumë burimeve dokumentare, por edhe e shumë ilustrimeve që e paraqesin KryeHeroin shqiptar me vetitë më të shquara të heronjve të Lashtësisë, Pirros së Epirit dhe Aleksandrit të Madh. Për më tepër do të ndodhte që ndonjë autor ta shihte krejt fisin e Kastriotëve me “origjinë nga Maqedonia e dikurshme, të lidhur me perandorët e lashtë grekë”, dhe vetë Gjergj 

(foto 13) Rembrand, Portret i Skënderbeut, 

1634-1637.

Kastriotin ta konsideronte si “Princin e fundit që mbretëroi në Shqipëri apo Heroin e fundit të Maqedonisë, duke e parë gjenealogjinë e tij të prejardhur drejtpërdrejt nga një motër e Aleksandrit të Madh, kur Aleksandër do të thotë në greqishten e lashtë Mbrojtës i Njerëzimit.”³⁰ Madje, edhe më shumë, do ndodhte që historiani i shquar francez Jules Michelet, të bënte një interpretim të mahnitshëm dhe krejt të kundërt duke parë një “Skënderbe të Antikitetit” (nënvizimi ynë) tek “i furishmi Pirro I, dhëndër i Agatoklit të Sirakuzës, Kapedan i Epirotëve.”³¹ Por edhe më tej, shkrimtari dhe akademisti francez Charles Nodier do të shprehej për Kapedanin e Madh shqiptar: “Ja Skënderbeu – Pirrua i ilirëve modern딳², ndërkohë që Pukëvili, konsulli francez te Ali Pashë Tepelena, i sheh të njëjësuara apo të bëra një trup i vetëm figurat historike të Aleksandrit, Pirros dhe Skënderbeut, me një origjinë të vetme të përbashkët, Epirin, tek shihte te banorët e saj doket, zakonet dhe vetitë më të mira të këtyre Kapedanëve të Mëdhenj të Historisë.³³ Andaj, kemi të drejtë të themi se  s’ka pse të shkrihen identitetet sepse janë të shkrira tërë vetitë dhe cilësitë më të mira luftarake tek Kapedanët e mëdhenj të Historisë. Për më tepër që në “binomin Pirro/Skanderbeg” parashtruar nga Rice, nuk ka pse të shohim të parin “fshehur” pas të dytit, kur në fund të fundit, dihet që mbreti Pirro bëri fushata ushtarake kundër vetë Romës së lashtë, gjë që nuk mund të thuhet për Skënderbeun shqiptar, kur luftërat e tij kundër Turqisë osmane kishin vetëm karakter mbrojtës për kombin e tij dhe Krishtërimin. Një tezë e tillë e Rice për të “ndriçuar” Pirron e Epirit “agresor” ndaj Romës dhe për të “zbehur” Skënderbeun e Arbërisë dhe të Epirit, mbrojtës i Arbërisë dhe Europës e sikur nuk do t’i shkonte fort për shtat vetë kardinalit Desiderio Scaglia, të cilit i përkushtohej vepra e Stella-s.   

Dhe, për t’u inkuadruar sa më shumë në periudhën kur piktori Stella realizoi tablonë e tij me Skënderbeun në qendër të kompozimit, pa ndarë të njëjtin mendim me prof. Rice në analizën që ajo i bën kësaj tabloje përsa i përket Arbërisë (Albanisë) së hershme, vërejmë te kronisti dhe historiani Jean Zuallart, më 1608, se Albanie (Shqipëri) “quhej Epiri i të Lashtëve dhe pjesa e së famshmes Maqedoni, sunduese e botës nën Aleksandrin e Madh, të cilin ajo e ushqeu dhe e rriti duke e bërë mbret; shohim “atë rajon të Epirit që përfshin në vetvete Akarnaninë dhe Etolinë e të Lashtëve, e që shtrihet përgjatë një pjese të Gjirit të Venecias dhe të Detit Jon, ku futet Durazzo, deri te lumi Akelou, që e ndan me Akaiën, dhe ku emri i Epirit shndërrohet në Albanie (sipas Eusebit dhe shumë autorëve të tjerë).”³⁴ 

Në mënyrë shumë domethënëse, po në atë periudhë, konkretisht më 1591, në veprën  “Icones Diversorum” të Jean-Jacques Boissard shohim të realizuar mjeshtërisht nga Theodore de Bry dhe të gravuruar nga Alexandre Vallée,  portretin e Skënderbeut me profil djathtas, me mjekër të kreltë dhe me kapë veneciane zbukuruar në ballor me pendë. Çka shfaq këtu më shumë interes është vetë teksti në latinisht që shoqëron këtë ilustrim titulluar Scanderbego: “Quid Pyrrhum Epirus, priscum quid inacta Achillem, Pelide et Pyrrho maior at iste fuit. Robore Pharsalico Geticas vexare cohortes Perge: tua patria est libera facta manu”. (Skanderbeg: Ja Pirro i Epirit, si Akili, Pelide dhe Pirroja i dikurshëm, por ishte edhe më i madh se ata (nënvizimi ynë). Nuk rreshti së godituri hordhitë getike me fuqi farsalike: vendi yt, i lirë mbeti nga dora tënde)”. Një lartësim mëse i denjë e i bukur për KryeHeroin Shqiptar!

foto 14 Portrete të Skënderbeut 

sipas “Icones Diversum” të J.J. Boissard, 1591, 1596.

Sigurisht, kemi në këtë kohë mjaft portrete të Skënderbeut që janë vënë në dukje edhe nga vetë prof. Rice dhe dr. Sylvain Kerspern në studimet e tyre të larpërmendura, sidomos portretet e realizuara nga Giovanni Batista Fontana dhe gravuruar nga Dominic Custos më 1601 për “Armamentorium-in” e famshëm të Arqidukës Ferdinand të Austrisë. Por nuk mund të mos përmendim këtu gravurimet e shumta të shekullit XVI nga Jorg Breu, At e Bir, Jost Amman, Hans Leonhard Schauffeleinard etj., që ilustrojnë “Historinë e Skënderbeut” të Barletit në edicionet gjermane, etj. të kohës. Veçse Custos jep mbi të gjitha jo vetëm portretin e Skënderbeut klasik me mjekër të derdhur, por edhe titullin e plotë që mbante KryeTrimi shqiptar: Princeps Georgius Castriot Scanderbegus, Epiri et Albaniae (Princ Gjergj Kastrioti Skënderbeu i Epirit dhe i Shqipërisë (foto 14, portreti në mes). Sigurisht Rice nuk ka si ta shmangë një titull të tillë të Kastriotit të Madh si Princ i Epirit në shekullin XV. Por, duke e thelluar analizën e saj drejt Pirros së Epirit të shekullit II p.e.s., ajo sikur ngulmon të nxjerrë në pah këtë gjeneral të Lashtësisë, për të kaluar në plan të dytë Jetën dhe Veprën historike 25-vjeçare të Gjergj Kastriotit në mbrojtjen e Europës.

Nga ana tjetër, duke ndjekur më pranë kuadrin historik, më 1631, kur piktori frëng Stella kompozoi veprën e tij artistike për Skënderbeun dhe Trimat e tij, shprehim bindjen se ky piktor duhet të ketë njohur tashmë nga afër jetën e Skënderbeut shqiptar në bazë të shumë botimeve të huaja, sidomos ato të Barletit e të Lavardinit. Mjaft të ndjekim Petrovitch, por edhe K. Biçoku e J. Kastrati në veprat e tyre lidhur me bibliografinë skanderbegiane, për të vënë re se në vitet 1600-1631, periudha e lulëzimit të piktorit Stella, janë botuar rreth 20 vepra biografike e letrare për Heroin Shqiptar në disa gjuhë të huaja, nga Sansovino, Shreneck, Luccari, Funcius, Sarrochi, e deri te Pontanus, Franco Demetrio shqiptari, Artus, Aubigné, Malvezzo, etj. Por sidomos bien në sy disa autorë që janë botuar gjatë kësaj periudhe nga dy a tri herë, dhe konkretisht francezi Lavardin (botuar më 1604 dhe 1621), italiania Margarita Sarrochi dhe Dhimitër Frangu. Mendojmë se vepra e Lavardinit në frëngjisht, e vitit 1621, bazuar te Barleti, do ta ketë frymëzuar drejtpërdrejt piktorin frëng Stella për kompozimin e tij artistik, tek ndiqte nga afër edhe jehonën e Bëmës kastriotine, ende e gjallë dhe e fuqishme në mjedisin italian dhe arbëresh të kohës. Po në këtë periudhë, vërejmë që lulëzuan edhe mjaft portrete të Skënderbeut, kur familjet arbëreshe dhe figurat kryesore të fisnikërisë italiane e kishin për nder të porosisnin portrete të tij për t’i pasur në koleksionet e tyre apo në ballë të salloneve fisnikërore. 

Në këtë drejtim, vetë Kardinali i Kremones Desiderio Scaglia nuk kishte si të mos njihte Bëmën kastriotine njëçerekshekullore, të atij që ishte cilësuar nga Papati “Atlet i Krishtit – Mbrojtës i Europës”. Dhe piktori Stella, me tablonë e Skënderbeut që i përkushtohej Kardinalit, nuk bënte gjë tjetër veçse e nderonte këtë vetë në maksimum. Përndryshe analogjitë, “kuptimi i kuptimit” te Louise Rice, se kush fshihej prapa Skënderbeut shqiptar, nuk do bënin gjë tjetër veçse do ta zbehnin krejt forcën përkushtuese të tablosë së Stella-s. 

Në të njëjtën linjë interpretimi, mund të themi se nuk ka pse “stili hungarez” i portreturës kastriotine të asaj kohe të bëhet objekt pështjellimi, kur e kundërta shfaqet më bindëse: që kujtimi i Skënderbeut shqiptar, i Bëmës së tij të lavdishme e të pavdekshme do të ishte në vazhdimësi burim frymëzimi edhe për vetë revoltat hungareze antiosmane të çerekut të fundit të shekullit XVI. Kujtojmë këtu thënien e shkëlqyer të akademistit francez Leonce Mazoïer në shkurt 1836 për KryeHeroin shqiptar: “Një shqiptar, duke ringjallur mrekullitë e Greqisë së lashtë, e bëri të dridhej gjysmëhënëzën, kur po kjo gjysmëhënëz e bëri të dridhej Europën; ai u bë qëndrestari trim majë shkëmbit [Shqipëri] për dhjetë vjet me radhë, duke e turpëruar për më tepër ngadhënjimtarin e Konstandinopojës”³⁵. Dhe ky shqiptar nuk ishte tjetër veçse KryeTrimi ynë Skënderbe paraqitur në tablonë e piktorit francez Jaques Stella. 

*     *     *

Në përfundim, dy fjalë për piktorin francez Jacques Stella (1596-1657) : është piktor i Oborrit mbretëror të Luigjit XIII, nderuar nga Luigji XIV me titullin « Kalorës i Urdhrit të Shën Mikelit » më 1645. Ka trajtuar me mjeshëri tematikat historike, fetare e mitologjike, duke punuar fillimisht në Oborrin e Cosme II Medicis në Firence dhe më pas në Romë, duke punuar për Papën Urbine VIII. Pas vitit 1634, si la Italinë ku punoi 11 vjet, fillon të bëjë dekoret e mjaft kapelave në Francë, dhe sidomos të Pallatit të Kardinalit Rishëlieu. Është përfaqësues i rrymës së klasicizmit francez, mik i ngushtë i N. Poussin, me të cilin ka bashkëpunuar gjatë. Veprat e tij, që shpesh janë shitur si punime të Poussin, dallohen për kompozime të ajruara, plot frymëmarrje, me rrafshe të mirëdukshme diferencialë, si dhe për stil tepër të zhdërvjelltë gjithë kolor mahnitës. ³⁶ 

Piktori francez Jacques Stella

1596-1657.

Është nder i madh për ikonografinë kastriotine që një vepër kompozicionale e Jacques Stella me personazh kryesor Skënderbeun vihet sot në qendër të studimeve albanologjike. Por një nder edhe më i madh do t’i bëhet mbarë kombit shqiptar kur pas monumentit të Skënderbeut në Tiranë – në pjesën e pasme dhe rrethbashkuar, mund të projektohen e vendosen monumente të “Trimave të Skënderbeut”, sipas shprehjes së bukur shqipe “Trimi i mirë me shokë shumë”, tërë Kapedanët fisnikë të Skënderbeut, që nga Gjon Kastrioti I dhe II, Mamica e Donika gjer te Lekë Dukagjini, Arianiti, Topia, Muzaka, Moisiu, Vrana Konti, etj. etj. Këtë propozim, ne e kemi bërë më 2017 (pika 6) krahas dhjetë propozimeve të tjera tonat dhe botuar te forumi “Zemra Shqiptare – Zemra Jonë” në shkrimin “Figura e Skënderbeut, Flamuri dhe Simboli ynë kombëtar mbetet përherë aktuale dhe e përjetshme »³⁷.

Do Zoti, një ditë, mos ngelet Skënderbeu ynë vetëm në shesh të Tiranës, por ta shohim Atë të pasuar nga shpura e tij famëmadhe që bëri emër në Histori tek mbrojti Arbërin dhe Europën mbarë. Të skalitur në gur a të derdhur në bronz ata Trima të Kastriotit të Madh do të jenë Krenaria dhe Dinjiteti ynë shqiptar në shkallën më të lartë të Lavdisë së përjetshme kastriotine. 

P.S.

1. Siç del qartë nga ky studim, nuk është Rilindja Shqiptare ajo që ia ka vendosur për herë të parë përkrenaren mbi krye Skënderbeut, prirur nga ndonjë ndjenjë frymëzuese thjesht nacionaliste a romantike. Por është piktori i shquar francez Jacques Stella, i cili, që më 1621 pati i pari idenë gjeniale për ta vendosur helmetën në vendin e saj funksional, mbi kryet e Heroit shqiptar, duke ditur fare mirë që ajo helmetë ishte e bekuar nga duart e Papës për Skënderbeun tonë, për ta mbrojtur atë në luftëra të pafunda si e shentëruar që ishte.

2. Nga kërkimet tona të kohëve të fundit del se origjina e kesaj vepre mund ta ketë pikënisjen ose porosinë ndoshta ne mjedisin arbëresh, kur para viteve 1620, vetë Desiderio Scaglia ka mbajtur postin e Peshkopit në dioqezen Melfi te Basilicata-s. Faktet flasin kësisoj për një njohje nga afër të mjedisit arbëresh e rrjedhimisht të Skënderbeut tonë që e shohim të vendosur në qendër të tablosë aspak rastësisht, por për të nderuar si duhet vetë Kardinalin Desiderio Scaglia. (F.A. & D.M.)

Aristoteli (384-322 para K.) Është filozof grek më i gjithanshëm dhe teoricien i letërsisë i periudhës antike. Një nga figurat më të mëdha të të gjitha kohëve. Lindi në Stragirë, qytet në bregdetin trak të Greqisë. Një kohë të gjatë jetoi në Athinë. Ishte nxënës i filozofit të madh grek Platonit (427-347 para K.). Me fjalë të tjera, u edukua dhe mësimet e para të filozofisë i mori në Akademinë e themeluesit të idealizmit objektiv, Platonit. Shkollën filozofike të njohur si Akademi, Platoni e themeloi në një korie, vendi ku ra heroi grek Akademos.  

Në vitin 342, Aristoteli  shkoi në oborrin mbretëror të Maqedonisë, i ftuar nga mbreti Filip si mësues i djalit të tij Aleksandrit. Aty filozofi qëndroi shtatë vjet. Mësimet e Aristotelit ndikuan shumë në formimin e përgjithshëm të Aleksandrit. Mësimet që mori ai nga filozofi i madh mbështeteshin në arritjet e deriatëhershme të letërsisë, të filozofisë dhe të kulturës greke. Prijësi i ardhshëm luftarak mori mësime sidomos për poemat e Homerit. Për këtë qëllim Aristoteli përgatiti për nxënësit e tij një botim të veçantë të poemave homerike.

Në vitin 335 para K. u kthye në Athinë. Aty themeloi një shkollë e cila u quajt shkolla peripatetike. Mësimet në të mbaheshin në natyrë apo në sheshin pranë tempullit të Apolonit. 

Athina e cila ndodhej nën hegjemoninë maqedonase, ngriti krye me shpresë se do të fitonte lirinë. Tani armiqtë e Aristotelit ndërmorën një fushatë kundër tij. E fajësonin për lidhjet që mbante me Maqedoninë. Për këtë arsye, Aristoteli u detyrua të  largohej nga Athina. Vajti në Kalkidë, qytet dhe port i Greqisë në ishullin Eube. Vdiq aty në vitin 322 para K. në moshën 62-vjeçare.

Aristoteli, një nga mendjet më të ndritura dhe më të thella të të gjitha kohëve, shkroi për shumë çështje. Me përjashtim të matematikës, lëroi të gjitha fushat e dijes, duke lënë vepra me vlerë të jashtëzakonshme për filozofinë, etikën, logjikën, politikën, shkencat e natyrës, artin etj. Rreth 120 veprat e tij krijojnë një lloj enciklopedie. Në to përfshihen njohuri nga të gjitha fushat e dijes. Në çdo vepër të Aristotelit bie në sy dashuria për të mirën dhe për të vërtetën. Ndonëse e adhuronte dhe e nderonte shumë mësuesin e tij, Platonin, për çështje filozofike dhe estetike të caktuara kishin dallime në pikëpamje. Në një vepër të tij Aristoteli thotë se është e arsyeshme të kesh respekt për miqtë dhe të vërtetën, por midis miqve dhe të vërtetës, është gjë e shenjtë të duash më shumë të vërtetën. Nga kjo lindi shprehja latine. “Mik është Platoni, por mike më e madhe është e vërteta”.

Në disa vepra të tij, letërsinë dhe artet Aristoteli i konsideron si mjete me fuqi edukuese të madhe. Në veprën “Poetika” thotë se qytetarët duhet të merren me punë, të ruajnë paqen dhe të kryejnë vepra të dobishme e të bukura. Në këtë vështrim, filozofi i kushton rëndësi të madhe edukimit të njeriut me muzikë dhe me arte të tjera, të cilat ushqejnë shpirtërisht dhe në aspektin intelektual.

*   *   *

“POETIKA” – Pikëpamjet e tij për artin, e veçanërisht për poezinë (epikën, lirikën dhe tragjedinë) Aristoteli i ka paraqitur në veprën e tij “Poetika” (Mbi artin poetik) e cila ka arritur në ditët tona në formë të cunguar. Por, edhe me kaq, mund të krijohet një ide e qartë mbi pikëpamjet estetike të filozofit dhe estetit të parë të madh të lashtësisë. 

Çështjet letrare Aristoteli i ka shtjelluar në dy veprat e tij në prozë: “Retorika” si dhe  “Poetika”. Në veprën “Retorika” i paraqet rregullat  e oratorisë dhe çështjet e stilit. 

Në veprën “Poetika” (Peri poietikes – Mbi artin poetik, viti 334 para K.) Aristoteli është i pari i cili shtron çështjen e llojeve dhe të gjinive poetike dhe i numëron ato: poezia epike, tragjedia, komedia, ditirambi, himni, parodia etj., duke i theksuar edhe karakteristikat e tyre.

Thelbin e poezisë e përcakton si mimesis (greqisht: mimeomai – imitoj, përngjasoj), d.m.th. si veprimtari krijuese të artistit. 

Aristoteli i përcakton kufijtë ndërmjet poezisë dhe jopoezisë (asaj që nuk është poezi), duke theksuar madhështinë, dinjitetin dhe rëndësinë njohëse të poezisë. I përcakton nocionet themelore në strukturën e veprës artistike (fabula, peripecia, episodi, thurja (gërshetimi), shthurja (zgjidhja), personazhi, gjuha, ideja), duke e konsideruar atë si një tërësi të harmonishme dhe të rrumbullakuar.            

Teoria estetike e Aristotelit mbi poezinë në kuptimin e gjerë të fjalës, është përfundim i një studimi të veprave të letërsisë klasike greke dhe të mendimeve, që patën dhënë të tjerët para tij mbi të bukurën, por që kanë humbur në mjegullnajat e kohëve. “Poetika” mbetet monumenti më i rëndësishëm i mendimit estetik të periudhës klasike greke. 

Aty trajtohen çështjet kryesore të estetikës dhe të teorisë së artit, si: kuptimi i së bukurës, prejardhja e gjinive letrare dhe klasifikimi i tyre, marrëdhëniet e letërsisë me realitetin, parimet e vlerësimit artistik (vlerësimi objektiv dhe vlerësimi subjektiv i veprës letrare artistike) etj. 

A është arti reflektim i realitetit, apo ekziston i pavarur nga realja? A është arti imitim i realitetit apo është fushë e mëvetësishme që nuk varet nga realiteti? A do të ishte Niagara e bukur, sikur të mos kishte njerëz në këtë botë të cilët do ta shijonin bukurinë e saj, apo ajo është e bukur, vetëm po qe se ka njerëz të cilët e konsiderojnë si të tillë, pra të bukur? 

Platoni thotë se bota është imitim, ndërsa arti është imitim i botës. Nga kjo del se arti është imitim i imitimit. Kjo pikëpamje e Platonit u quajt teori e mimezisit. Platoni pyet: “Po qe se arti është imitim i botës apo i realitetit, atëherë si është e mundur që Homeri të shkruajë për luftën e Trojës, përderisa nuk ka marrë pjesë në të?!”

Aristoteli veprën e vet e ka quajtur “Poetika” ngase aty trajton probleme që kanë të bëjnë me të gjitha gjinitë letrare që shkruhen në vargje siç janë eposi, poezia lirike dhe poezia dramatike. Por, nuk është thjesht vargu ai që e ka shtyrë filozofin e madh ta emërtojë veprën kësisoj. Në radhë të parë, është përmbajtja ajo që e dallon artin e fjalës nga llojet e tjera të shkrimit. 

Duke e zbërthyer kuptimin dhe rëndësinë e artit, Aristoteli thotë se “detyra e poetit është të flasë, jo vetëm për atë që ka ndodhur në të vërtetë, por edhe për atë që mund të ndodhë, për atë që është e mundshme dhe e domosdoshme të ndodhë”. 

Duke e analizuar këtë mendim tejet të rëndësishëm që ndërthuret edhe me artin realist, del si përfundim ideja se poezia apo arti në përgjithësi i pasqyron vërtet anët më thelbësore të jetës, por nuk i paraqet ato thjesht ashtu siç janë, në formë të ngrirë dhe statike, por në mënyrë kreative, në lidhjet e tyre të brendshme, në lëvizje dhe në zhvillim të vazhdueshëm. Në këtë vështrim, Aristoteli e quan poezinë si diçka më filozofike dhe më universale, në krahasim me historinë, e cila i tregon gjërat vetëm ashtu siç kanë ndodhur. 

Kështu duhet kuptuar mendimi shumë i rëndësishëm i autorit se “vepra artistike duhet ta tejkalojë modelin”. Me fjalë të tjera, poeti apo artisti nuk duhet ta riprodhojë realitetin në mënyrë dokumentuese, por, duke i analizuar dituritë e veçanta, duhet të zbulojë dhe të përgjithësojë kuptimin e shkaqeve të tyre. 

Duhet shtuar se studiues të ndryshëm Poetikën” e Aristotelit e kanë interpretuar në mënyra dhe në forma të ndryshme, si dhe nga këndvështrime të ndryshme. 

Vendin kryesor në veprën “Poetika” e zë teoria mbi tragjedinë. Në të flitet për zanafillën dhe zhvillimin historik të saj, duke sjellë shembuj nga vepra të tragjikëve të mëdhenj grekë. 

Rëndësi të veçantë kanë mendimet e Aristotelit lidhur me ndikimin e tragjedisë në ndërgjegjen e njerëzve. Nëpërmjet tmerrit dhe dhembjes, ajo i bën njerëzit më të mirë, duke i pastruar nga pasionet e liga. Në këtë mënyrë, spektatorët ose lexuesit, nëpërmjet kënaqësisë estetike që ndjejnë duke parë ose duke lexuar një tragjedi, lehtësohen dhe çlirohen shpirtërisht, ndërsa ndjenjat e tyre fisnikërohen. 

Domethënë përjetojnë katarzë. (greqisht: kathairo – pastroj). Teoricieni i tragjedisë, Aristoteli, termin katarzë (katarzis) e futi në dramaturgji me kuptimin “pastrim nga pasionet”. Kemi të bëjmë pra, me pastrimin e ndjenjave në një çast të rëndë, vendimtar dhe kulmor të tragjedisë dhe me zbutjen e gjendjes shpirtërore të nderë. Në çastin e kthesës në tragjedi, personazhi kryesor arrin qëllimin e vet të madh dhe njëherazi ia del të mësojë edhe të vërtetën e plotë apo lajthitjen, për të cilën ishte i gatshëm të jepte dhe jetën. 

Për të ushtruar tragjedia ndikim pastrues te spektatori, nuk është e thënë që në qendër të saj të ketë  heronj të mëdhenj që kalojnë nga lumturia në fatkeqësi dhe anasjelltas. Pra, heroi mund të jetë një njeri i zakonshëm, jo i veçantë për nga virtyti dhe drejtësia, i cili  bie në fatkeqësi, jo ngase është i lig dhe me vese, por për ndonjë gabim, në një kohë kur gëzonte nder dhe lumturi, siç është për shembull Edipi ose personazhe të tjera të këtij lloji. 

Në ndonjë kapitull të veprës, Aristoteli flet edhe për poezinë epike dhe për zanafillën e saj. Gjininë epike e krahason me atë tragjike, duke vënë në dukje se ç’është ajo që i bashkon apo që i dallon ato nga njëra-tjetra. Sipas mendimit të Aristotelit, “poezia epike është një gjini më e hershme dhe më pak e përsosur se tragjedia, e cila është më e përqendruar dhe ka fuqi më të madhe veprimi”. Ai pohon se “të gjitha elementet që i ka epopeja, i ka edhe tragjedia, kurse të gjitha elementet e tragjedisë nuk i gjen në epope”. Përpos kësaj, tragjedia është më e ngjeshur në veprim. Epopeja “ka një unitet më të pakët. Këtë e dëshmon edhe fakti se prej çdo imitimi epik mund të dalin shumë tragjedi”. Nga të gjitha vrojtimet që bën lidhur me këtë çështje, autori vjen në përfundim se tragjedia qëndron më lartë se epopeja.

Me “Poetikën” e tij, Aristoteli krijoi një vepër që shquhet për thellësinë e analizës. Ai i vuri themelet e mendimit estetik të mëvonshëm për shumë probleme teorike të letërsisë dhe veçanërisht të tragjedisë.                

Aristoteli ndikoi fuqimisht në zhvillimin e estetikës dhe të teorisë së letërsisë apo të shkencës mbi letërsinë. Një pjesë e madhe e terminologjisë së tij themelore dhe burimore profesionale është pjesë e pandarë e çdo shkence të letërsisë.

*   *   *

PIKËPAMJET TEORIKO-LETRARE DHE ESTETIKE PAS ARISTOTELIT

HORACI (Kvint Horacije Flak, 65-8 para K.) është poet romak. Bashkëkohës i epokës së Augustit. Shkroi letrën qarkore kushtuar familjes së Pizonëve “Epistula ad Pisones”. Më vonë, kësaj ia shtuan titullin e veprës së Aristotelit, kështu që më tepër njihet me titullin “De arte poetica” ose “Ars poetica”.

BUALO (Nicolas Boileau-Despreaux, 1636-1711) është poet dhe kritik francez. Autor i veprës “L’art poétique (Arti poetik, 1674) e cila është një poemë didaktike në katër këndime. Bualo është përfaqësues i shoqërisë oborrtare të shekullit XVII dhe i racionalizmit borgjez që do të zhvillohet në mënyrë më të plotë në shekullin XVIII. Kërkon që poetët, krahas talentit të tyre të natyrshëm, të çmojnë edhe arsyen (racion) dhe që me ndihmën e saj të fitojnë famë dhe vlerësim, ngase shenja thelbësore të veprës poetike janë ideja dhe përmbajtja ideore. Flet gjerësisht për format poetike duke i paraqitur karakteristika e hollësishme të tyre. Në lëmin e dramës mbron me vendosmëri parimin e tri njësive (vendit, kohës, veprimit).      

Në shekullin XVIII, në rrethana shoqërore dhe kulturore të reja, paraqiten kundërshtarët e parimeve të poetikave të hershme. Kundërshtohen sidomos idetë themelore të harmonisë, të rendit, të rregullave dhe të qetësisë së arsyes. Ideja e gjeniut poetik, e gjeniut të krijuesit dhe besimi në gjenialitetin e poetit u bënë nocione vendimtare dhe themelore të poetikës, të cilat i zgjerojnë pikëpamjet e hershme, duke hapur pikëpamje të reja mbi krijimtarinë poetike. 

Romantizmi evropian nuk solli ndonjë vepër teorike të sistematizuar mbi poetikën, por paraqiti pikëpamje të reja të rëndësishme. Poezinë e theksoi si formë dhe si shkallë të njohjes, që është më e thellë, më përfshirëse dhe më e rëndësishme se filozofia, shkenca dhe religjioni. Gjenialiteti i poetit nuk mund të pengohet nga kurrfarë rregulli poetik, pra as nga ligjshmëritë e llojeve poetike, për arsye se poeti, pjesën më të rëndësishme të krijimtarisë së vet e gjen në veprimtarinë instinktive të nënvetëdijshme, në frymëzimin që ka pasuar, mbi të cilin nuk ka pasur pushtet.                

Modelet e antikës dhe poetika e antikës nuk janë më burime të vetme. Madje, një pjesë e madhe e tyre lihen mënjanë dhe nuk përfillen. Tanimë shikimet drejtohen kah studimi i letërsive evropiane dhe përtej evropiane. Përvetësohen dhe vihen në përdorim format e letërsive të ndryshme popullore gojore, të letërsive të Lindjes dhe të së kaluarës së hershme. Shikimet u drejtuan kah letërsia e tërë botës. Problemet e poetikës tani do të ndriçohen nga pikëpamja botërore dhe mbarë-njerëzore.      

 Realizmi letrar evropian jetën shoqërore konkrete dhe aktuale e përcakton me objektin e drejtpërdrejtë dhe qendror të veprës letrare. Nocion themelor dhe thelbësor bëhet e vërteta, e cila pasqyrohet me përshkrimin e plotë dhe të hollësishëm të jetës së përditshme dhe të figurave të njerëzve të thjeshtë, që nga bota fshatare deri te mjediset borgjeze. Botën dhe gjërat duhet paraqitur ashtu siç janë. Frymëzimin poetik romantik tani do ta zëvendësojë puna intensive e shkrimtarit, vrojtimi i tij i vetëdijshëm dhe pasqyrimi i njerëzve dhe i sendeve rreth tij. Shkrimtari është vëzhgues dhe dëshmitar i asaj që ka parë.

Poeti lirik i simbolizmit francez Pol Verlen (Paul Verlaine, 1844-1896) shkruan veprën “Art poétique” (Arti poetik, 1874). E ka shkruar në formën e një poezie lirike të shkurtër, me gjithsej 36 vargje. Ndonëse nuk ka krijuar një vepër teorike të gjerë të poetikës, ngase kryesisht flet për poezinë lirike, megjithëkëtë, ka përcaktuar në formë të thuktë disa premisa teorike të cilat janë bërë ide themelore të poetikë së re. Verleni kërkon në poezi, në radhë të parë muzikë. 

Poetika do të paraqiten deri në ditët tona në të katër anët e botës. Me kalimin e kohës, termi “poetikë” dalëngadalë u hoq nga përdorimi. Në vend të tij u vu në përdorim termi estetikë. Sido që të jetë, në qendër të studimit mbetet vepra poetike, e parë nga determini i saj historik dhe shoqëror.        

Xhelal Zejneli

Dr. Dritan Demiraj/

Pritjen në selinë e qeverisë së Kosovës nga kryeministri Albin Kurti së bashku me një pjesë të ministrave të qeverisë së tij e konsideroj si një vlerësim dhe respekt i madh për mua.

Gjatë këtij takimi biseduam gjerësisht për rritjen e bashkëpunimit të qeverisë me komunitetin e diasporës Shqiptaro-Amerikane në të gjitha fushat me interes kombëtar.

Ajo që më bëri përshtypje përveç të tjerave si diçka shumë pozitive, ishin njohuritë e thella dhe gjithëpërfshirëse të KM Kurti në fushën e mbrojtjes dhe të sigurisë, së bashku me vendosmerine per te rritur sipas kerkeses te SHBA-ve nivelin investimeve ne infrastrukturen e mbrojtjes.

KM Kurti shprehu mbeshtetjen per disa propozime ne kete fushe dhe bashkepunim per te krijuar nje doktrine dhe strategji ushtarake e cila garanton me tej sovranitetin territorial, rritjen e aftesive dhe te kapaciteteve operacionale dhe te integrimit me strukturat e NATO-s ne bashkepunim te ngushte me Ministrine e Mbrojtjes dhe partnerin tone strategjik SHBA-te me objektiv te qarte anetaresimin sa me te shpejte ne NATO.

Edhe diskutimi me ministrin Maqedonsi ne kete kendveshtrim ishte shume konstruktiv.

I deklarova z. Kurti me shume pergjegjesi qe ngelem i perkushtuar qe ne çdo rast qe te jete e nevojshme te kontriboj me te gjitha njohurite e mia ne fushen e sigurise publike dhe kombetare.

Duke shfrytezuar kete mundesi, i dhurova z. Kurti kater librat e fundit te botuar ne fushen e gjeopolitikes dhe te gjeostrategjise.

Nderkohe shpresoj qe te gjitha forcat politike sa me shpejte te gjejne nje zgjidhje me qellim krijimin e qeverise te re per vazhdimin e reformave aq te domosdoshme per mirefunksionimin e vendit dhe zbatimin e vullnetit politik te shumices.

Alfons Grishaj/

*Analiza politike vijon nga numri i kaluar…

Në kapërcyell shekujsh, shpesh herë vota ka qenë e verbër, politika e ka përdhosur mos më keq, ndërsa vegjëlia i ka dhënë sy me pa. Po ku është vegjëlia? Në largësi, të krijohet përshtypja se shqiptarët brenda kufinjëve duket sikur vuajnë nga “apraksia konceptuale”, gjë që i pengon në zgjidhjen e duhur. Fasada dhe farsa, sharjet e fyerjet, intimidime dhe bribery janë njëra anë. Por ana tjetër, kulmon mpirja dhe falimenti në përballjen e të keqës. Kjo sëmundje e përafërt po ndodh dhe në Dardani, por me një ndryshim: atje nuk vidhen votat si në Shqipëri, ngaqë akoma mungon stili i remenishencave bolshevike, gjë që e bën elektoratin dardanas më të zhdërvjellët dhe kërkues. Megjithatë, e keqja specifike mbetet. Atje bëhen zgjedhjet, por është tëpër e vështirë që të formohet qeveria.

Çfarë tregon një papërgjegjshmëri infantile dhe amorfe, duke farkëtuar thënien anti-shqiptare: “Shqiptarët nuk janë shtet-formues.” Fatkeqësisht, dardanët duke shikuar vëllezërit e tyre në anën tjetër të kufirit po huazojnë terma dhe akuza të turpshme siç ishte dhe ajo e fundit për heroin e Kosovës: “hajdut traktorash”!
Dikur turpi ishte faqe e zezë, ndërsa tani shëtit me kollare! Po, ky është bash fjalori banal i komunistëve shqiptarë dhe ruso-serbofilëve. Gjuhë e përdorur për çdo patriot që ka derdhur djersë e gjak. Gjithë heronjtë që kanë bërë luftën, shahen?!

Një tregues kokëfortë: me largimin në amshim të Presidentit Ibrahim Rugova, Dardania po lëngon në zgjidhje dhe vendimarrje të shumta. A e meriton këtë inkompetencë populli Dardan? Kurrë!! Unë mendoj se kreu i qeverisë, Albin Kurti, Vjosa Osmani, Përparim Rama, Ramush Haradinaj, Behgjet Pacolli, e shumë personalitete në atdhe e diasporë, duhet t’a rrisin ndjeshmërinë e përgjegjësisë ndaj gjakut të derdhur për të çuar imazhin e atdheut në një stad më të lartë. Do të ishte e udhës që të dalin nga guacka e Unit për një ndryshim thelbësor. Si në Shqipëri dhe Dardani, duhet të gjendet një rrugëdalje për të mundur praktikat e vjetra, të ngurta- pa bereqet. Ata duhet të dalin mbi partitë, duke krijuar një bosht bashkqevërisës për të ardhmen e përbashkët.

Sidomos, Dardania nuk e ka luksin për të qeverisur një parti. Me pjekjen e kushteve, le të ndërtojnë një besim reciprok për të krijuar një sistem të ri më efiçent: Sistem Presidencial. Mbase shqiptarët do të jenë me fat të kenë një president si, Theodore Roosvelt, i cili “korigjoi” rreptë elitën e miliarderëve: John Davison Rockefell, Andrew Carnegie, Cornelius Vanderbilt, John Pierpont Morgan. Persona që kishin shkatërruar konkurencën e lirë, dhe për interesa të ngushta, kishin kompromentuar rëndë disa herë zgjedhjet e presidentëve në Amerikë. Tycoon’s of US industry mësuan se, simbioza e votës lirë dhe burrit shtetit mbesin korrektorë të pagabueshëm në zhvillimin ekonomisë (monopoleve) dhe shtetit ligjor.

Mendimi im, çdo zhvillim ka një pikë limiti dhe çdo limit ka një rregullator. Dhe Rama, ka një shans për të dalur nga impakti që ka futur veten dhe partinë. Ai mendon se i ka fituar votat dhe i ka votuesit në dashuri sublime?! Atëherë, le t’a provojë këtë forcë të “konsuliduar votash” për të sfiduar amullinë rreth tij, duke thirrur një referandum popullor për ndryshimin e sistemit: nga republikë parlamentare në atë presidenciale. Le të jetë dhe Rama kandidati për President. Pas kësaj mundësie popullore, ndahet përgjithmonë loti dhe Zoti. Nëse ai e fiton…ta gëzojë! Kështu marrin fund qeveritë e anagramave.

Në hapësirën shqipfolëse, sistemi presidencial do fuqizonte shtetin, ekonominë dhe zhvillimin e strategjisë për të ardhmen, do rilindte shpresën e truallit të të parëve tanë, duke paralizuar përfundimisht klanet kleptokrate të partive dhe biznesmenët banditë që kanë vrarë konkurencën e lirë. Historikisht, zhvillimi i kombeve ka ardhur prej grupimeve dhe udhëheqësve mendjendritur dhe kurrë nga skeletonët e uritur të pushtetarëve mendjezi! Shikoni ndërtesat fantazma të bëra me paratë e pista paasnjë plan urban. Kaq larg ka shkuar babëzitja e tyre sa matematikisht harrojnë se shqiptarët nuk janë një popull prej 30 milionësh, por sa gjysma e një lagje në Amerikë, me një gjysmë bosh.

Mendoj se, shteti nuk ndërtohet dhe mbrohet me fjalore të huazuara, me presione, me falle shtrigash, me vjedhje votash, me premtime boshe, me betone e gradaçela, kur pjesës dërmuese të popullsisë u mungon jetesa minimale. Nuk është e udhës që shqiptarët të futen në armiqësi me njëri-tjetrin për ca kleptokratë dhe vagabondë, që nuk janë as komunistë e as demokratë! Se po të ishin komunistë…odiseja e luftës për karrige do kishte marrë fund! Sikur të ishin demokratë, do respektoheshin ligjet e demokracisë, vota dhe funksionimi i të drejtave themelore të njeriut. Simboli i politikës së sotme është thjeshtë: kleptokraci dhe prostitucion politik! Prandaj inteligjenca ka barrën finale për ndryshimin rrënjësor të këtij imazhi dëmsjellës dhe banal. Inteligjenca është ozon, ujë dhe jetë. Nëse inteligjenca mbyll valvulat e oksigjenit, çdo diktaturë vdes si metastazat kancerogjene. Dhe kur diktaturat vdesin, popujt gëzojnë e prosperojnë.

Pas këtij revolucioni, truri i kombit duhet të punojë për gjëra më të mëdha, jo si të vidhen votat e të armiqësohen shqiptarët, si të bëhen balancat e aferave, por si shqiptarët të bashkohen dhe ti tregojnë botës se janë ata që dinë të qeverisin dhe ndërtojnë, siç thoshte, Dushko Hr.Konstantinov: “Shqiptarët janë banorët më të vjetër të Gadishullit Ballkanit dhe pasardhës të drejtëpërdrejtë të ilirëve të vjetër, të cilët kishin ndërtuar shtetin më të fuqishëm në Ballkan.” Pra, që shqiptarët të riciklohen si të tillë, duhet të zgjohen nga gjumi për t’i kapur të gjitha elemetet humano-shpirtërore si pararojë e ndryshimit psikologjik që ndihmon ngritjen esenciale të emancipimit shoqëror. Një gjë e tillë do ndihmojë për të shkapërcyer inatet e ndasirat e një vize shkopi në shkretëtirë që vetë e kanë vizatur. Sfida e shekullit duhet të jetë vota për bashkimin e shqiptarëve, e cila nuk e pengon dhe trondit botën e qytetëruar, por armiqtë tanë.

Pra, le ti mundim armiqtë me dashurinë ndaj njëri-tjetrit për t’u krijuar bindjen se i duam dhe ata! Alphonse de Lamartine, për popullin tonë do shkruante: “Ky komb dhe ky popull nuk mund të merret nëpër këmbë sepse është toka e heronjëve të të gjitha kohërave.”

Valon Nikçi/

Today marked an important moment for the Albanian American community as we came together for a meaningful and productive conversation with Congressman George Latimer. As an organizer of this event, I am proud to see so many members of our community show up, engage, and make their voices heard.

We thank Congressman Latimer for taking the time to meet with us and listen, not just as a representative, but as a true friend of the Albanian people. His presence and willingness to engage with our community speak volumes about his character and commitment. As a member of the House Foreign Affairs Committee, his voice matters not only in Washington, but also for the Albanian cause here in the U.S. and in the Balkans.

Great news as of today: Congressman Latimer has officially joined the Albanian Issues Caucus in Congress, a significant step in strengthening our voice in Washington and advancing the causes that matter most to Albanians worldwide.

During today’s discussion, we addressed both local concerns affecting Albanian Americans and broader issues related to the Balkans. These conversations are essential, and this meeting marks the beginning of what will be many more opportunities for direct dialogue with leaders across various branches of government.

Across the country, Albanian Americans are working to grow our influence and increase the number of friends and allies at every level of the United States government; local, state, and federal. And together, we will make it happen.

Constituent-government relationships are the foundation of a healthy democracy, and Congressman Latimer has shown time and again that he is ready to listen, to help, and to act.

Thank you to everyone who attended, your presence made this event impactful and necessary. Let this be just the beginning. Thank you to all involved in making today’s event happen.

______

Sot ishte një ditë e rëndësishme për komunitetin Shqiptaro-Amerikan, teksa u mblodhëm për një bisedë produktive me Kongresmenin George Latimer. Si organizator i këtij takimi, jam krenar që pashë kaq shumë pjesëtarë të komunitetit tonë të angazhohen, të marrin pjesë dhe të bëjnë që zëri ynë të dëgjohet.

Si anëtar i Komisionit për Punët e Jashtme në kongres, zëri Z. Latimer ka rëndësi jo vetëm në Uashington dhe në botë, por edhe për çështjet shqiptare në Ballkan.

Lajm i mrekullueshëm: që nga sot, Kongresmeni Latimer është pjesë e Albanian Issues Caucus ne kongresin Amerikan, një hap i rëndësishëm drejt forcimit të zërit tonë në Uashington dhe avancimit të çështjeve që kanë rëndësi për shqiptarët kudo në botë.

Në mbarë Shtetet e Bashkuara, Shqiptaro-Amerikanët po punojnë për të rritur ndikimin tonë dhe për të shtuar numrin e miqve dhe përkrahësve në të gjitha nivelet e qeverisë së Shteteve të Bashkuara – lokale, shtetërore dhe federale. Dhe së bashku, do ta bëjmë realitet.