+THEOFANI

i Filomilisë dhe i Peshkopatës Ortodokse Shqiptare të Amerikave

Kryepeshkopi +KRISTOFOR KISI u lind me emrin e dhënë nga prindërit e tij me të cilin edhe u pagëzua, si SOTIR KISI, në lagjen “Kala” të Beratit në vitin 1881.

Që nga fëmijëria dhe deri rininë e tij të hershme, i riu Sotir Kisi kishte dy pasione në jetën e tij, Fenë (e Krishterë Ortodokse) dhe Shkencat e Natyrës (Kiminë).

Duke ndjekur pasionin e tij, ai shkon në Londër ku studion dhe diplomohet për Shkencat Natyrore, në Degën e Kimisë të Universitetit të famshëm të Oksfordit (Oxford University) në Kryeqytetin Britanik.

Mbas mbarimit të studimeve të larta në Angli ai udhëton drejt Kryeqytetit të Perandorisë Otomane, Stambollit (Kostandinopoja) ku regjistrohet për Studimet e Larta Fetare (të Krishtera Ortodokse) në Institutin e Lartë të Teologjisë Ortodokse që gjendet në ishullin e bukur dhe piktoresk të Halkit, që ndodhet 90 minuta larg me vapor nga Stambolli, ku edhe diplomohet në vitin 1908 në moshën 27 vjeçare. Tema që mbrojti diplomën ishte “Mbi prejardhjen e jetës monakale”.

Me përfundimin e studimeve teologjike më 1908 u kthye në atdhe dhe filloi punë në gjimnazin e Jovan Bangës në Korçë. Para Luftës Ballkanike ai u kthye përsëri në Stamboll (Kostandinopojë) dhe në vitin 1916 u dorëzua në gradën priftërore. Ai ishte kryefamulltar në Makrohor. Më vonë u hirotonis Peshkop i Sinadës, post të cilin e mbajti deri në vitin 1923, pasardhësi i të cilit sot është po një Peshkop me origjinë shqiptare, në personin e Hirësisë së Tij +Andon Vrame, i zgjedhur nga Sinodi i Shenjtë i Patriarkanës Ekumenike dhe i dorëzuar si Peshkop nga Kryepeshkopi +Elpidofor i Amerikës më 20 prill 2024, në Nju Jork, ku mora pjesë edhe vetë unë përkrah Kryepeshkopit.

Pikërisht në atë vit, duke parë përpjekjet e otodoksëve shqiptarë për autoqefali, Imzot +Kristofori me kërkesën këmbëngulëse të Qeverisë Shqiptare të asaj kohe dhe popullit ortodoks shqiptar, u kthye në Shqipëri, ku mori në drejtim Mitropolinë e Beratit duke marrë titullin si “Mitropolit i Beratit, Vlorës dhe Kaninës”.

Më 21 nëntor 1923 Imzot Mitropolit +Kristofor Kisi së bashku me Eksarkun e Patriarkanës Ekumenike, Imzot Mitropolitin +Ierothe Jahon, dorëzuan në Gradën Peshkopale At Theofan Nolin në Kishën e “Shën Gjergjit” në Korçë.

Në vitin 1929, Mitropoliti +Kristofor Kisi u tërhoq në manastir duke mos marrë pjesë në veprimet antikanonike, që po kryheshin në Kishën Ortodokse Shqiptare

Më 1934 Imzot +Kristofori zuri vendin e “Mitropolitit të Korçës” dhe në vitin 1937 u zgjodh Kryepeshkop i Tiranës dhe i Gjithë Shqipërisë dhe Kryetar i Sinodit të Shenjtë të Kishës Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë, duke qëndruar në krye të saj për 12 vite, deri në vitin 1949.

Në vitin 1942 Kryepeshkopi +Kristofor u thirr prej mëkëmbësit të Mbretit Viktor Emanuelit III, Jakomonit dhe iu bë presion, që në vendet vakante të dorëzoheshin Peshkopë unitë dhe të bëhej konvertimi i popullsisë ortodokse të Shqipërisë në uniate.

Kryepeshkopi +Kristofor i detyruar nga kushtet e vështira që po kalonte Kisha Ortodokse nën sundimin fashist në fillim pranoi, por ndërkohë u mundua që ta shtynte çështjen për më vonë. Ai thirri teologun Irine Banushi dhe i propozoi që të dorëzohej në Gradën Peshkopale, e cila u zhvillua në muajin shkurt 1942, në Manastirin e Hirshëm të Shën Naumit, që asokohe ishte nën juridiksionin administrativ të Kishës Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë, duke shmangur kështu një rrezik të madh për Kishën e Shqipërisë.

Më 1948 Kryepeshkopin +Kristofor e internuan, ku vuajti dënime të rënda dhe jetoi një jetë çnjerëzore.

Pasi ishte liruar nga regjimi komunist i Tiranës, ai ishte lejuar të kthehej dhe të jetonte në Rezidencën Kryepeshkopale në “Shën Prokop”.

Më datën 14 qershor 1958 mbërrin nga Amerika një person, identiteti i të cilit nuk dihet ende deri më sot, i cili kishte ardhur si i dërguar i Fan Nolit me një letër të këtij të fundit drejtuar Enver Hoxhës, ku Fan Noli i lutej diktatorit komunist që meqenëse ata të dy ishin tashmë në një moshë të thyer dhe duke pasur parasysh miqësinë e tyre të vjetër, t’i jepte leje për t’u larguar nga Shqipëria, për të kaluar vitet e fundit të jetës së tyre së bashku në Amerikë.

Personit ndërlidhës të Fan Nolit i’u tha se do ta pyesnin ish Kryepeshkopin nëse ai do ta pranonte këtë propozim të Fan Nolit. Kështu, mbasditen e datës 17 qershor 1958, personi në fjalë, i cili rrinte në Hotel “Dajti”, i shoqëruar nga zyrtarë të Qeverisë Komuniste (Sigurimi i Shtetit), shkuan kinse për t’u takuar personalisht me ish Kryepeshkopin +Kristofor Kisi, për ta pyetur personalisht.

Kur arritën në derën e Rezidencës së tij dhe trokitën, asnjë përgjigje nuk erdhi nga brenda saj. Për “rastësi” aty pranë kaloi një “qytetar”, të cilin e pyetën nëse e kishte parë gjë ish Kryepeshkopin duke bërë shëtitjen e mëngjesit në atë ditë rreth kodrave të liqenit, ashtu siç edhe e kishte si rutinë të përditshme, kurse “kalimtari i rastit” i’u përgjigj se nuk e kishte parë prej disa ditësh sepse kishte qenë disi i sëmurë dhe pa qejf. Atëherë vendosën të shpërthejnë derën me forcë dhe kur hynë brenda gjetën trupin e pajetë të ish Kryepeshkopit +Kristofor Kisi të shtrirë në tokë në katin e parë të Rezidencës ku ai kishte një laborator kimie personal për të ushtruar pasionin e tij si kimist, pranë një tavoline të madhe ku kishte mjetet dhe enët që përdorte për eksperimente kimike.

U thirr menjëherë autoambulanca, e cila e transportoi në Spitalin Qendror (Nr. 1) të Tiranës ku edhe u deklarua i vdekur.

Në vaskën e madhe të laboratorit u gjetën mbetje acidi dhe lëndësh toksike.

Vdekja e tij në rrethana misterioze dhe të dyshimta në Rezidencën Kryepeshkopale pranë Kishës së “Shën Prokopit” në kodrat e Shën Prokopit, që sot njihen si “Kodrat e Liqenit Artificial të Tiranës”, u mbajt në fshehtësi dhe nuk u bë asnjë publikim zyrtar në shtypin e kontrolluar dhe të censuruar të asaj kohe.

Fakt është se kjo ndodhi mbas refuzimit të disa hershëm që Fan Noli i kishte bërë ftesës së përsëritur të Enver Hoxhës dhe qeverisë së tij për t’u kthyer përgjithmonë në atdhe.

Në një nga letërkëmbimet e shumta midis Kisit dhe Nolit, ky i fundit e pyeste: “Fortlumturi, më kanë kërkuar kaq herë që të kthehem në Shqipëri, ç’të bëj të vij? Si thua ti?” Në letrën e përgjigjes, Kisi i shkruante Nolit “…. bëj atë që ke bërë deri më tani!”

Siç duket kjo fjali ka qenë fatale për Prelatin dhe Shkencëtarin e shquar dhe antikomunistin e paepur Imzot +Kristofor Kisin, Kryebariun e Kishës Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë, i cili e kishte dorëzuar Fan Nolin si Peshkop më 21 nëntor 1923 në Korçë, por edhe ai që mori TOMOS-in (Dekretin) e Autoqefalisë, i cili nuk pranoi që të mohonte kryqin për lavdinë tokësore, që i ofroi regjimi komunist, prandaj edhe e helmuan.

Varrimi i Kryepeshkopit +Kristofor Kisi u bë më datën 18 qershor 1958. Arkivoli që mbante trupin e tij u vendos në mesin e Kishës Katedrale të “Ungjillëzimit” në Tiranë.

Ceremonia e përmortshme u kryesua nga Fortlumturia e Tij, +Paisi (Vodica), me pjesëmarrjen e Peshkopit Ndihmës +Sofronit, Arhimandrit Dhanil Çulit, Stavrofor Thoma Popës, Ikonom Marko Papajanit, Saqellar Petro Doçit, Kryedhjakonit Sotir Kanxherit, etj.

Në prani të të afërmve dhe besimtarëve të shumtë që kishin mbushur kishën, foli Sekretari i Sinodit të Shenjtë, Niko Çane, i cili theksoi virtytet e të ndjerit. Ndër të tjera ai përmendi ndershmërinë, urtësinë dhe kulturën e gjerë të Kryepeshkopit +Kristofor Kisi.

Fortlumturia e Tij, Kryepeshkopi +Kristofor Kisi bëri tratativa me Vatikanin për të krijuar një presion diplomatik balancues, si kundërpeshë ndaj shtysës së Patriarkanës Ekumenike, për të pastruar Kishën Ortodokse të Shqipërisë nga rryma e majtë e Fan Nolit me influencën e Kishës Ruse dhe paraardhësit të tij Kryepeshkopit +Visarion Xhuvanit me rrymën e tij të influencuar nga nacionalistët shqiptarë, Kisi edhe pse erdhi si një kompromis për të mirën e Shqipërisë dhe Kishës së saj Ortodokse Autoqefale, kurrë nuk i ndërpreu kontaktet me dy paraardhësit e tij, që i kishte jo vetëm miq të sinqertë, por edhe këshilltarë të ngushtë deri në fund, në momentin e persekutimit makabër dhe të vdekjes së tij tragjike.

Por përveç historisë së tij, ai la një trashëgimi të paçmuar shkencore dhe kulturore, laboratorin dhe bibliotekën e tij shumë të pasur, që u bënë themeli i Fakultetit të Shkencave të Natyrës të Universitetit të Tiranës.

Ky fakt kurrë nuk u bë publik dhe as një salle laboratorike nuk i’u vu emri i Profesor +Kristofor Kisit.

Besimtarët Ortodoksë Shqiptarë besojnë dhe shpresojnë se nuk do të jetë e largët dita që ky Prelat i shquar dhe Martir i Kishës, të ngrihet në Panteonin e shenjtorëve shqiptarë, të cilët nuk janë të paktë dhe që presin ti shtohen kalendarit të shenjtorëve të Krishterë Ortodoksë.

I përjetshëm qoftë kujtimi i tij dhe qoftë shenjtërimi i tij sa më i afërt.

Dr. Skënder Murtezani/

Vatra Queens – NY u mblodh pas një thirrje komunitetit shqiptar në NY e më gjërë për ti thënë edhe njëherë faleminderit Forcave Ajrore dhe më vonë edhe Tokësore dhe Detare të SHBA-së dhe NATO-s në këtë muaj të 25 vjetorit të fitores kundër të keqes që i erdhi Ballkanit nga një person mentalisht jo stabil Sllobodan Millosheviç të cilin u munduan qarqet më të errëta shoveniste serbe ta përdorin për qëllimet e tyre ekspansioniste. Për fat të keq duke përdor diferencat në komb në fe apo në pikëpamjet e ndryshme kulturore dhe historike. Edhe pse që në fillim të janarit ideja ka qenë që takimin ta hap kryetari i respektuar i Federatës Vatra z.Elmi Berisha, neve përsëri na nderoi pjesëmarrja e sekretarit të Vatrës Dr.Pashko Camaj dhe editorit tonë të respektuar z.Sokol Paja. Folësi jonë kryesor erdhi që nga Bostoni e na kishte përgatitur një video origjinale dhe një histori të ndodhive që u paraprinë bombardimeve. Unë edhe njëherë falenderova grupin e Senatorëve dhe Kongresmenëve Amerikanë që kontribuan që të fillojë fushata ajrore e bombardimeve mbi Serbi, nën lidershipin e presidentit Clinton. Ata janë Presidenti i sotëm Biden, Sen. Bob Dole, Sen. McCain, Ms Madeline Albright, Ambasadori Richardson dhe diplomati pa portfol por me shumë peshë z. William Walker.

Si parim presidenti Clinton e mori rezolutën 1160 e cila mori forcën ekzekutuese më 31 mars 1998 me të cilën i shtrohej embargo në armatim tërë territorit të Serbisë, Malit të Zi, kuptohet dhe Kosovës si pjesë e Serbisë asokohe, i ndalohej Serbisë përdorimi i pa matur i fuqisë ushtarake. Në fjalimet e tij presidenti Clinton bindi tërë komunitetin e civilizuar botëror, por mori edhe përkrahje politike edhe nga Rusia e atëhershme se mos intervenimi do të ishte një vepër e pamoralshme e botës së lirë. Prandaj unë edhe vendosa të citoj një pjesë të fjalimit të presidentit Clinton në adresimin e tij popullit Amerikan, në fund të fushatës ajrore. Presidenti Clinton është një hero i gjallë, një diplomat që e vë jetën e njeriut përpara çdo lloj politike të ditës. Ai është shembull i rrallë i një politikani vizionar që nuk bie pre e politikave të korruptuara dhe të përfaqësuara nga shumë politikanë që kanë moralin në fund të agjendës së tyre.

Text of President Bill Clinton’s Address to the Nation:

“My fellow Americans, tonight, for the first time in 79 days, the skies over Yugoslavia are silent. The Serb army and police are withdrawing from Kosovo. The 1 million men, women and children driven from their land are preparing to return home. The demands of an outraged and united international community have been met. I can report to the American people that we have achieved a victory for a safer world, for our democratic values, and for a stronger America. Our pilots have returned to base. The airstrikes have been suspended. Aggression against an innocent people has been contained and is being turned back. When I ordered our armed forces into combat, we had three clear goals: to enable the Kosovar people, the victims of some of the most vicious atrocities in Europe since the Second World War, to return to their homes with safety and self-government; to require Serbian forces responsible for those atrocities to leave Kosovo; and to deploy an international security force, with NATO at its core, to protect all the people of that troubled land, Serbs and Albanians alike. Those goals will be achieved. Unnecessary conflict has been brought to a just and honorable conclusion. The result will be security and dignity for the people of Kosovo, achieved by an alliance that stood together in purpose and resolve, assisted by the diplomatic efforts of Russia. This victory brings a new hope that when a people are singled out for destruction because of their heritage and religious faith and we can do something about it, the world will not look the other way. I want to express my profound gratitude to the men and women of our armed forces and those of our allies. Day after day, night after night, they flew, risking their lives to attack their targets and to avoid civilian casualties when they were fired upon from populated areas. J , 6/15/24, 7:58 AM Clinton Announces The End Of The War In Kosovo – AustralianPolitics.comhttps://australianpolitics.com/…/clinton-announces-end…/ 1/5 I’m also grateful to the American people for standing against the awful ethnic cleansing, for sending generous assistance to the refugees and for opening your hearts and your homes to the innocent victims who came here. I want to speak with you for a few moments tonight about why we fought, what we achieved and what we have to do now to advance the peace and, together with the people of the Balkans, forge a future of freedom, progress and harmony. We should remember that the violence we responded to in Kosovo was the culmination of a 10- year campaign by Slobodan Milosevic, the leader of Serbia, to exploit ethnic and religious difference in order to impose his will on the lines of the former Yugoslavia. That’s what he tried to do in Croatia and Bosnia and now in Kosovo. The world saw the terrifying consequences: five hundred villages burned; men of all ages separated from their loved ones to be shot and buried in mass graves; women raped; children made to watch their parents die; a whole people forced to abandon in hours communities their families had spent generations building. For these atrocities, Mr. Milosevic and his top aides have been indicted by the International War Crimes Tribunal for war crimes and crimes against humanity. I will never forget the Kosovar refugees I recently met…”

Nga Frank Shkreli

Aleksandër Xhuvani është cilësuar në një shkrim të revistës Shejzat (IV-1960), me rastin e 80-vjetorit të kalimit të tij në amshim, si arsimtari më i vjetër i Shqipërisë, më i vjetri emër, përfaqësues i një brezi arsimtarësh të Kombit. Në atë shkrim kushtuar veteranit të arsimit shqip thuhet se emri i Xhuvanit është i lidhur ngusht me historinë e arsimimit shqip, që nga nëntori i vitit 1909, madje edhe para se të bëhej Shqipëria e pavarur — kur hapi dyertë për herë të parë Shkolla Normale e Elbasanit. Fillimisht, Xhuvani zhvilloi aty veprimtarinë e tij nën udhëheqjen e Luigj Gurakuqit dhe pastaj për 20-vjetë si drejtues dhe mësimdhënës i shqipes dhe pedagogjisë. Aleksandër Xhuvani ka dhënë gjithashtu një kontribut të vyer edhe në fushën e publicistikës së kohës me artikuj e subjekte të fushave të ndryshme, botuar, fillimisht, në revistën “Albania” të Konicës dhe në revista të tjera të kohës, brenda dhe jashtë Atdheut. Ka bashkpunuar edhe në inspektoriatin e lartë të arsimit gjatë viteve 1940-44, që do të thotë se edhe ai duhet të ketë influencuar përhapjen e mësimit të gjuhës shqipe në trojet shqiptare, në bashkpunim me Ministrin e atëhershëm të Arsimit të Shqupërisë, Ernest Koliqin me shokë.  

Por, në përpjekjet e mia, tashti në pension, për të mësuar sa më shumë mbi personalitetet historike shqiptare që kanë lenë gjurmë në historinë kombëtare, isha duke lexuar për Aleksandër Xhuvanin — pë të cilin dija pak ose aspak, duke qenë jashtë atdheut për më shumë se një gjysëm shekulli.  Kështu, hasa në një fjalim që Aleksandër Xhuvani kishte mbajtur  me rastin e shkuarjes në amshim të At Gjergj Fishtë, mbajtur në ceremoninë e varrimit në Shkodër, një fjalim ndër më prekësit që kam lexuar dhe që tregon jo vetëm se ç’mendonte Aleksandër Xhuvani për veprën e At Gjergj Fishtës, por fjalët e tija pasqyrojnë edhe faktin se kush ishte vërtetë Xhuvani vet dhe cilat ishin mendimet e tija për të ardhmen e Kombit dhe për vlerat e kontributet e personaliteteve më të shquara të Kombit, siç është At Gjergj Fishta: të zhdukura, të përjashtuara dhe të distancuara e të anashkaluara. Veprat e tyre të shkelura e të harruara e të përbuzura plot urrejtje, zyrtarisht, nga regjimi komunist për pothuaj gjysëm shekulli, por edhe sot nga “Shqipëria demokratike”, gjoja “post-komuniste”!  Frank Shkreli: At Gjergj Fishta dhe Akademia e Shkencave e Shqipërisë një hap përpara, dy mbrapa | Gazeta Telegraf

Për fat të keq, ujku mund të ketë ndërruar qimen por jo veset…Profesor Arshi Pipa: “Fishta u sakrifikua pikërisht si përfaqësuesi madhor i vlerave kombëtare”. Profesor Pipa është shprehur, se ajo që e dallon patriotizmin e At Gjergj Fishtës nga të tjerët është, “Karakteri militant, luftarak, i patriotizmit”, të tij. Të tjerët, sipas Arshi Pipës, më shumë kanë mbrojtur, ndërsa Fishta ka mbrojtur dhe ka sulmuar. “Ai ka sulmuar të gjithë ata persona ose shtete të vogla, ose fuqi të mëdha, të Lindjes e të Perëndimit, të Krishtit ose të Muhametit, që kanë synuar robërimin, pushtimin, copëtimin e Shqipërisë. Ata që kanë cënuar tagrin e popullit shqiptar, ata që kanë fyer dinjitetin dhe krenarinë kombëtare”, ka shkruar Profesor Arshi Pipa për patriotizmin e Fishtës. Ndoshta është naïve, e pamundur dhe e pa shpresë që të presim nga ata që ende sot mbrojnë trashëgiminë e regjimit të Enver Hoxhës në Shqipëri — pikërisht, nga këta të cilët kanë cënuar tagrin e popullit shqiptar dhe fyejnë dinjitetin dhe krenarinë kombëtare që të nderojnë At Gjergj Fishtën Fishtës, megjithëse “nji far i math dritëdhanës që ka ndriçue mendjen e djelmënisë s’onë, si nji Ungjill shkëndimath morali, ka zbutë e ka edukue zemrën e saj”, siç është shprehur për Fishtën, Aleksandër Xhuvani, arsimtari më i vjetër i brezave, Aleksandër Xhuvani.   

Ky fjalim i Aleksandër Xhuvanit, më duket mua, se hynë ndër fjalimet më klasike për nga rëndësia dhe për nga frymëzimi, ndoshta jo për këtë brezin e indoktrinuar me ideologjinë sllavo-komuniste. Por, sigurisht, për brezin aktual dhe për brezat e ardhëshëm të shqiptarëve që do e dashurojnë Atdheun siç e dashuronte Fishta dhe të respektojnë atë siç e respektonte dhe e nderonte Aleksandër Xhuvani dhe shumë të tjerë, bashk-kohas të tij. 

                            At Gjergj Fishta                 Aleksandër Xhuvani

“Nuk jam unë, o burra, i premë sot që të mund të thuri imne për veprën lavdimadhe të At Fishtës. Âsht historija që ka për të zbukurue faqet e saj me emnin zâmath të tij; âsht letërsija e jonë që do të mburret për veprat e tij grat-plota e të pavdekshëme; janë Zanat e malevet t’ona, që ai ua përcillte vallet me lahutën e tij, që kanë me këndue me katrime kumbim-randa deri te froni i Empirit, veprën e kangatorit zâ-ambël të tyne; âsht djelmënija shqiptare që ka për t’u-ushqye e për t’u-vaditë me manën hyjnore të tij; së mramit âsht Shqipnija mbarë, Gegë e Toskë, malsi e qyteta, që do të kujtojnë, deri sa të ndrisë e diellit rrota, emnin e njenit prej bijvet të mëdhej të saj, që e deshi, e lavdoi dhe e nderoi për gjithë jetën.”

(Aleksandër Xhuvani në Varrimin e At Gjergj Fishtës – Elbasani)  — Ja gjykoni vet fjalimin e plotë të Aleksandër Xhuvanit mbajtur në ceremoninë e varrimit të At Gjergj Fishtës në Shkodër, 31 Dhjtor, 1940:

“Zotnij të ndershëm: 

Si vetëtimë u-perhap an’e kand të Shqipnisë lajmi i idhët i vdekjes së poetit t’onë kombëtar At Fishtës dhe e mahnitun mbetet sot mbarë bota shqiptare, tue kujtue emnin zâmadh t’auktorit të Lahutës së Malcisë, që ka këndue, si dikur Omeri, burrnin’e besën e fisit t’onë, që ka ndezë zemrat e Shqiptarëvet, si dikur Tirteu i vjetërsisë.  

E me të drejtë i kanë thanë Fishtës Tirteu i Shqipnisë, se sikurse ai me elegjit’ e tij ndezi zemrat e Spartanëvet për luftë, njashtû edhe epopeja e Lahutës, odet edhe elegjit’e Mrizit të Zanavet e të poezivet të tjera kanë mbjellë në zemër të djelmnisë s’onë dashunin e pamasë për truellin e të parëvet dhe për gjuhën amtare.   

Nji këto dy ideale, atdhedashtënija dhe ruejtja e gjuhës si dritën e synit, lavrimi e përparimi i saj kanë qenë polat, rreth së cilëvet shtrihej gjithë vepra e çmueshme e Fishtës. E s’ka kush tjetër veç neve arsimtarëvet që kemi pasë e kemi ndëpër duer edhe ua kemi mësue nxanësvet poezit’e tij, që e çmon mâ mirë veprën zâmadhe të Fishtës, e cila si nji far i math dritëdhanës ka ndriçue mendjen e djelmënisë s’onë, si nji Ungjill shkëndimath morali ka zbutë e ka edukue zemrën e saj.    

Nuk ka qenë pra Fishta për ne vetëm nji poet kombëtar epik, lirik, dramatik e satirik, por edhe nji edukator i rinisë s’onë. Nuk kanë mësue e shijue nxanësit e shkollavet t’ona vetëm artin e tij poetik, bukurin’e harmonin’e vargut, rrjedhshmnin’e dlirsin’e stilit e të gjuhës së tij, që âsht nji thesar i pashterun frazeologjije e leksikologjije të kulluet, por kanë thithë prej veprës së tij, si nji nektar të hyjnueshëm të bletës attike, idealet mâ të nalta të njerëzimit: urtinë, burrninë, besën, drejtësinë e dashuninë për të mirën, të bukurit, të drejtën e të vërtetën. 

Nuk jam unë, o burra, i premë sot që të mund të thuri imne për veprën lavdimadhe të At Fishtës. Âsht historija që ka për të zbukurue faqet e saj me emnin zâmath të tij; âsht letërsija e jonë që do të mburret për veprat e tij grat-plota e të pavdekshëme; janë Zanat e malevet t’ona, që ai ua përcillte vallet me lahutën e tij, që kanë me këndue me katrime kumbim-randa deri te froni i Empirit, veprën e kangatorit zâ-ambël të tyne; âsht djelmënija shqiptare që ka për t’u-ushqye e për t’u-vaditë me manën hyjnore të tij; së mramit âsht Shqipnija mbarë, Gegë e Toskë, malsi e qyteta, që do të kujtojnë, deri sa të ndrisë e diellit rrota, emnin e njenit prej bijvet të mëdhej të saj, që e deshi, e lavdoi dhe e nderoi për gjithë jetën.  

Na të gjithë lavdimtarë të veprës së tij, shokë e nxanës të tij, të pikëlluem e të mallëngjyem thellë, kah kujtojmë veprat e tij, fjalët e ambëla e plot atdhedashtëni e këshillat e tij, le t’i lutemi Fuqimadhit Perëndi, që t’i caktojë pranë fronit nji vend të meritueshëm, si në këtë dhe, prej kah të vijojë me i lutë për lumnin e Shqipnisë.”

(Shkodër, 31 dhjetor 1940, Aleksandër Xhuvani).                   Nga ceremonia e varrimit të françeskanit shqiptar dhe poetit të Kombit, At Gjergj Fishta, 31, Dhjetor, 1940 – Ditën kur ka mbajtur fjalimin e më sipërm, Aleksandër Xhuvani. 

Ka kohë që e them, gjatë kësaj periudhe të stërgjatur të ashtuquajturit “tranzion” në vendnumro, prej më shumë se tre dekadash nga shembja e Murit të Berlinit, se kështjella e vlerave kombëtare të shqiptarëve është e tronditur në themel nga trashëgimia e diktaturës komuniste. Si rrjedhim i farës së atij regjimi në nivelet më të larta vendimarrse të shtetit e të kulturës shqiptare, çdo ditë jemi dëshmitarë disfatash kombëtare, sa që sot më shumë se kurrë, Kombi shqiptar ka nevojë për mësuesin e madh të dashurisë pë Zotin dhe për Kombin: At Gjergj Fishtën, që Aleksandër Xhuvani e kishte cilësuar, “nji far i math dritëdhanës që ka ndriçue mendjen e djelmënisë s’onë”, sipas Xhuvanit.

Xhuvani kishte të drejtë në parashikimin e tij. Ja një pjesëtar i asaj “djelmënie” shqiptare të kësaj breznie të pas shembjes së komunizmit ndërkombëtar që na jep shpresë – shpresojmë të ndriçuar nga mendja dhe zemra prej veprave dhe kontributeve historike të At Gjergj Fishtës — Edison Selmani, student i talentuar i artit dhe skulpturës në Akademinë e Arteve në Tiranë.  Ai ka përzgjedhur të realizojë, pikërisht, shtatoren e Gjergj Fishtës, si temë diplome, që është në përfundim e sipër dhe që sipas portalit të skulptorit të ri shqiptar, pritet që shtatorja e At Gjergj Fishtës të inaugurohet së shpejti në Akademinë e Arteve në Tiranë.

Frank Shkreli

                         Foto nga studio e punës e skulptorit Edison Selmani 

   At Gjergj Fishta – As varri nuk i dihet, as eshtrat nuk iu gjetën,

                                     por Lahuta nuk heshti!

“Rrnosh e kjosh, prá moj Shqypní!

Rrnosh e kjosh gjithmonë si vera.

E me dije e me Lirí

për jetë t’ jetës, të rrnoftë tý ndera.”

At Gjergj Fishta

“Edhè hâna do ta dijë,

edhè dielli do t’két pá,

se për qark ksaj rrokullije,

si Shqypnija ‘i vend nuk ká!”

At Gjergj Fishta

Prof. Dr. Shaban Sinani

Prof. Dr. Tomorr Plangarica/

Një shkrimtar si Naum Prifti, me kontribute të spikatura e të shumanshme në institucionin tonë letrar të gjysmës së dytë të shekullit të kaluar e dhjetëvjeçarët e parë të këtij shekulli (lëvrues i prozës për të rritur e fëmijë, në lloje të ndryshme të saj, me 16 vëllime me tregime e 40 të tjera me novela e përralla; i dramatikës, me 15 drama, komedi e dramatizime, i skenarit të filmit artistik, dokumentar e vizatimor, me 12 skenarë të tillë, përkthyes a shqipërues i disa kryeveprave të letërsisë botërore për fëmijë e të rinj, autor biografish, monografish, i letërsisë didaktike etj., me disa vepra të përkthyera në gjuhët anglisht, frëngjisht, rusisht, italisht, gjermanisht, arabisht, bullgarisht, greqisht), zë vend natyrshëm në hapësirat qendrore të këtij institucioni. Por është fatlum rasti kur këtyre kontributeve u shtohet edhe ai në një tjetër kënd të përpunimit të fjalës shqipe, të kulturës e intelektualitetit, siç është angazhimi në publicistikë, eseistikë e memuaristikë, angazhim i nxitur fillimisht si plotësim i kërkesave të përditshmërisë (ndërsa energjitë krijuese ishin të përqëndruara në krijimtarinë e mirëfilltë letrare), e shkallë-shkallë, ndërsa qenia krijuese thellonte përgjegjësinë ndaj statusit të qëndrueshëm në atë institucion, ky angazhim bëhet pjesë e përmbushjes së misionit që shkrimtari duhet të luajë si pjesë e atij institucioni në lidhje me shoqërinë ku jeton e krijon; për më tepër, kur ai lë modele tejet domethënëse të këtyre kategorive tekstore në letrat shqipe.

Por në trashëgiminë po ashtu të pasur në fushën e publicistikës, eseistikës dhe memuaristikëskës ka një anë të panjohur ose jo aq të njohur: faktin e pranisë së një produkti kulturor të përftuar kryesisht përgjatë viteve të periudhës së para nëntëdhjetës, produkt kulturor që mbeti i pabotuar, sepse ishte i pabotueshëm në kontekstet kufizuese ideologjike të asaj periudhe – një produkt i përftuar me pengun e pamundësisë së botimit, por njëherazi me entuziazmin e përmbushjes së misionit të intelektualit, eseistit, publicistit a shkrimtarit.

Janë shkrime, që sipas vetë Naum Priftit, u nxitën nga pozicionimi i heshtur i tij në funksion të së vërtetës, përkundër praktikave të ideologjizuara të raportit me të. Janë shkrime të viteve 1970, 1980, ndërsa vërente që “propaganda dhe llafologjia zotëronin te kryeartikujt, artikujt, madje dhe te reportazhet, pa përjashtuar as ato me sythin “nga blloku i shkrimtarit”; janë reflektim ndaj misionit që intelektuali krijues duhet të përmbushë në shoqëri, ndërsa ishte i bindur që publicistika nuk po e luante rolin e vërtetë në shoqërinë e kohës, dhe “pasardhësit do ta kishin të vështirë të zbulonin problemet e vërteta të shoqërisë sonë në ato shkrime të kohës, edhe sikur të rrinin gjithë jetën përmbys mbi koleksionet e gazetave e revistave”, ndërkohë që “shtypi i partisë u shkonte anash problemeve, nuk i prekte fare, ose i minimizonte”.

Është një produkt i përftuar ndërsa shkrimtari po vetëdijësohej që duhej t’u ngjante sivëllezërve të tij në institucionin letrar në të cilin ai mëtonte të bëhej pjesë, të ishte i denjë për “familjen” së cilës mëtonte t’i përkiste. Dhe dihet tashmë se në atë institucion letrar “ekzistojnë edhe disa ‘familje të padukshme’, që luajnë rol në skakierën letrare, pa pasur nevojën e formësimit të një grupi të shpallur. Për më tepër, çdo shkrimtar bën pjesë në një familje të përzgjedhur prej tij, atë të shkrimtarëve të së shkuarës, ose bashkëkohës, të njohur personalisht ose jo, që ai i vendos në panteonin e tij vetjak dhe me të cilët mënyra e jetës dhe veprat i mundësojnë atij të legjitimojë vetë procesin e tij të të thënit”.

Dhe në këtë vëllim sivëllezërit që Naum Prifti kërkon t’u përafrohet janë një komunitet i gjerë shkrimtarësh e savantësh që i kanë dhënë nxitje e zhvillim realiteteve letrare në hapësira e kohë të ndryshme, qysh me Prokop Cezareasin, e vijimisht me Gëten, Balzakun, Tolstoin, Dikensin, Migjenin, të cilët ai vetë i përmend nominalisht si nxitës të qëndrimeve të tij të asaj kohe; por edhe të tjerë, të shumtë në numër, që janë të pranishëm në parashtrimet e argumenteve të tij në lidhje me brendi e fusha të ndryshme të jetës shoqërore, kulturore e letrare në këto shkrime.

Dhe ata sivëllezër, “kishin të zhvilluar një shqisë të gjashtë apo antena të posaçme për të parandier shndërrimet që po ravijëzoheshin në horizontin e largët”; ndaj, thekson vetë Prifti, “i vura vetes qëllim të shkruaja për realitetin ashtu sikurse e ndieja, ashtu si e gjykoja, duke mposhtur autocensurën, kthetrat e së cilës vigjëlonin kudo që të futeshe. Duhej forcë shpirtërore, energji, guxim dhe shpërfillje e rrezikut që mund të vinte nga anë të ndryshme, për ta mposhtur atë monstër”.

Jemi në vitet 70, 80 të shekullit të kaluar, kur Prifti udhëton e shkruan pa fund për mbresat e atyre udhëtimeve, synon ta njohë e interpretojë në mënyrë sa më objektive çdo dukuri që vëren në lidhje me mjediset ku shkon, krahinat, qytetet, fshatrat, njerëzit, traditat dhe historitë e tyre, pa lënë mënjanë njohjen e thelluar të mjediseve kulturore e artistike pjesë e të cilave ishte, pa lënë mënjanë, po ashtu, edhe krijimtarinë letrare për të cilën nxitjen jo pak herë e merrte edhe përmes kësaj njohjeje.

Për këtë periudhë, vetë ai pohon: “Fillova të mbaja shënime nga shfaqjet e teatrit, nga udhëtimet në zonat e thella dhe ndërkohë shkruaja tregime disidente “për veten time”. Asaj periudhe i përket vëllimi me ese e recensione “Teatri në kohën e krizës”, botuar në vitin 2000, mbresat e udhëtimit, esetë dhe reportazhet e vëllimit me titullin simbolik “Midis dy kohësh” dhe një sërë tregimesh disidente, nga të cilat deri tani kam botuar një pjesë të vogël. Të tre vëllimet i daktilografova në fund të viteve tetëdhjetë, me qëllim të botoheshin pas vdekjes, kur t’u vinte koha. Isha i sigurt se një ditë do të botoheshin. Do t’ua lija amanet vajzave të mia….”.

Shënimet e udhëtimit, esetë a portretet, mbetur sirtarëve të Naum Priftit patën fatin ta dëshmojnë atë kohë të parë në një kohë të dytë që erdhi shumë më shpejt, madje qysh në gjallje të autorit. Vepra e tij, “Midis dy kohësh” doli në dritë në vitin 2005, ndërsa autori vetë mund t’i këqyrte me entuziazëm ato krijesa të tij, madje t’u shtonte të tjera, simotra të tyre në një kohë të dytë, dhe ta emërtonte edhe vetë vëllimin me titullin simbolik “Midis dy kohësh”.

Titulli i vëllimit bart një simbolikë që lind nga kushtet e përftimit të shkrimeve në të, por bart natyrshëm edhe një simbolikë tjetër që vjen nga qasja e autorit të tyre në procesin e të shkruarit, një qasje paratopike, e përvijuar nëpërmjet raportit të intelektualit e shkrimtarit me kohën; nga prania e dy kohëve të pranishme në procesin e të shkruarit: të një kohe që rrjedh objektivisht prej së shkuarës drejt së ardhmes, dhe një kohe të dytë, subjektive, në të cilën shkrimtari kërkon të pozicionohet, përtej asaj objektives; është koha subjektive përmes së cilës ai kërkon t’i paraprijë asaj që do të vijë, asaj që duhet të vijë, sipas paratopisë kohore: “koha ime, s’është koha ime”; dhe falë kësaj paratopie, këtij raporti me kohën subjektive, krijesave të tij ai u mundëson dialogim me lexuesit e breznisë tjetër, përmes asaj “përtejkohe” që ai synoi të kishte të pranishme në ato shkrime mbetur sirtarëve; e po ashtu edhe paratopisë hapësinore: hapësira ku unë veproj nuk është ai vend që unë synoj; apo paratopisë gjuhësore: gjuha me të cilën unë duhet ta shpreh dhe përshkruaj, nuk është ajo që unë do të dua të jetë gjuha ime.

Eseistika e memuaristika e Naum Priftit, e pabotuar në kohën kur u shkrua, dhe e botuar në vitet 2000 (për fat të keq pak e pranishme në tavolinën e punës së studiuesve të tanishëm), bart vlera të veçanta në disa drejtime. Dhe këto vlera janë të lidhura jo vetëm me trashëgiminë e shkrimtarit, por, në një kuptim më të gjerë, me institucionin letrar e kulturor të sotëm. Ato shkrime:

– janë dëshmi pa filtra ideologjikë të një mentaliteti që bart veçantitë e epokës, por edhe vendeve e shtresave të caktuara sociale;

– janë dëshmi të sektorëve të caktuar të jetës sociale, jo shumë të vëzhguar nga brenda, siç është institucioni letrar, i shqyrtuar nga përfaqësues të atij institucioni, kontribues në formësimin e tij dhe njëherazi produkt i tij;

– janë dëshmi të një pasurie të dhënash që vijnë nga përballja vetjake e individit a qenies biografike, por edhe e shkrimtarit; por, më së shumti, edhe e përvojave të sivëllezërve të tij;

– janë dëshmi të procesit shqyrtues të vlerave letrare e kulturore, që i qëndrojnë trysnisë për mpakje në periudha diktature;

– janë dëshmi që vijnë nga risjellja në mendje e “legjendave urbane” me simbolikën dhe domethëniet e rikuptimësuara në vijimësi.

Ndaj, i vetëdijshëm, shkrimtari-publicist shkruan, edhe pse shkrimet do të duhet të presin kohën tjetër, përtejkohën për t’u vënë në kontakt me lexuesin. Në këtë mënyrë, koha subjektive e shkrimtarit është në harmoni me përtejkohën; ndaj “midis dy kohësh”, ai vijon në hullinë e nisur të krijojë e dëshmojë, pa pengun e mëkatit të detyruar në atë kohë të parë të shkrimësisë.

“E ndiej ndërgjegjen të qetë që solla fakte, mendime e gjykime të sinqerta nga ajo kohë e vështirë, plot rreziqe”, pohon Prifti në shkrimin e tij “Unë, si Prokop Cezareasi, – Në vend të parathënies dhe pasthënies”.

Vlerë e prurjeve në këtë vëllim janë temat, problemet e ngritura, pikëvështrimet e Naum Priftit, gjerësia e shfaqjeve të një realiteti në një kohë e nën një ideologji të caktuar, të cilat sjellin një informacion tejet të bollshëm për atë epokë; vlerë e prurjeve në të janë gjithashtu interpretimet a rezervat e shprehura nga një shkrimtar-intelektual i kohës, në atë çka edhe vetë ai e quan një “disidencë e pashpallur”; por me vlerë të veçantë është edhe dëshmimi i Priftit për rrugën dhe natyrën që përvijoi “institucioni letrar” i kohës nga kontributet e personaliteteve që nuk iu nënshtruan diktatit ideologjik, të cilët përbëjnë tashmë atë profil të munguar të atij institucioni, që në etapën e tanishme dhe në të ardhmen duhet të jetë i pranishëm dhe të shfaqet më i plotësuar në qasjet tona studimore. Mungesa e atyre profileve, e dëshmuar tashmë edhe përmes portretizimeve të bëra prej Naum Priftit, do ta lërë të gjymtë sërish fizionominë e atij institucioni, i cili, edhe pse ashtu heshturazi, pa bujë, i ka pasur të pranishme ato kundërqëndrime, atë qëndresë intelektuale.

Në memuaristikën dhe eseistikën e Priftit hidhen penelata të thekshme për portretet e Skënder Luarasit a Lasgush Poradecit, Mitrush Kutelit a Kasem Trebeshinës, Sejfulla Malë shovës a Bilal Xhaferrit, e një sërë intelektualësh e shkrimtarësh të tjerë të cilët Prifti e gjen mjeshtërisht rastin t’i ketë pjesë të trajtimeve të tij, të cilët enden kujtimeve, portreteve dhe eseve të tij.

Vërehet lehtazi në shënimet e udhëtimit, kujtimet, portretet apo esetë e tij se sa fiton lloji a gjinia përtejletrare prej talentit, përvojës, stilit e të rrëfyerit mjeshtëror, duke u bërë më joshëse a tërheqëse, më letrare. Në to vërehet lehtazi eseisti-shkrimtar, biografi-shkrimtar, publicisti-shkrimtar, intekektuali-shkrimtar; siç mund të themi po ashtu se në to kemi të pranishëm shkrimtarin-eseist, shkrimtarin-biograf, shkrimtarin publicist, shkrimtarin me nivelin e duhur intelektual e kulturor. Ndodh ai zgjerim, që në studimet e sotme të diskursit letrar quhet zgjerim i përmasave të individit a vetjes biografike, që është i lidhur ngushtë me instancën e dytë që zotëron krijuesi, atë të shkrimtarit, por edhe intelektualit që arrin të prodhojë edhe përtej produktit të përftuar thjesht nga ligjësitë e fiksionit. Në këto raste, zgjerimi i përmasave të personalitetit (vetë termi vjen nga “persona” – vetja biografike), parakupton prani të shtuar të intelektualitetit, të erudicionit, të njohjes, por edhe moralitetit, etikës në vështrimin e humanes dhe përditshmërisë.

Pjesëtar i hershëm i komunitetit diskursiv të institucionit letrar në gjysmën e dytë të shekullit të kaluar, kontribues në atë institucion me veprën e tij letrare, ai i shton një segment të dukshëm këtij komuniteti me shkrimet e munguara, mbetur sirtareve, por tejet të vlefshme në përtejkohën që pasoi shkrimin e tyre; sepse ato konservuan një realitet të pamjegulluar nga tisi ideologjik.

Kureshtja që ngjall pjesa më e madhe e këtyre shkrimeve mund të përngjasojë me atë të historianit ndërsa përballet me një dukument të munguar të një periudhe të hershme apo të arkeologut ndaj një siti arkeologjik të zbuluar rishtaz, edhe pse nga burime të ndryshme mund të kishte dëgjuar për të.

Duke u ndjerë tejet komod në shtratin e gjerë të kategorive tekstore, si shënimet e udhëtimit a reportazhet, kujtimet, portretet a esetë, falë informacionit tejet të gjerë që zotëron e kërkon vijimisht, falë formimit të tij intelektual po ashtu në zhvillim e thellim, Naum Prifti ka arritur të bëjë të pranishme në këto shkrime një dije enciklopedike me të dhëna domethënëse nga fusha nga më të ndryshmet, njohuritë e të cilave gjen vend t’ia bashkëngjisë trajtesave të tij, me dëshirën për të informuar në mënyrë sa më të gjerë, dhe shpjeguar e arsyetuar në lidhje me dukuritë në mënyrë sa më të saktë. Dhe janë të dhëna që vijnë nga një mori fushash, si gjeografia, historia e popujve, historia e feve, historia e artit, etimologjia, antropologjia, etnologjia, folkloristika, kulinaria, urbanistika, zooteknika, botanika, gjeologjia, speleologjia, hidroteknika, etj.

Por, më së shumti, ai sjell të dhëna për përditshmërinë në atë kohë, ku ndërthuren ndjeshmëria e artistit dhe dhimbja e humanistit, që nxisin e përftojnë natyrshëm diskurse, thënie a pohime që bartnin një qëndrim ndryshe, të një fryme disidence a mospranimi, të përftuar me ngulm, edhe pse produktet e saj duheshin konservuar, për t’u konsumuar në kohë të tjera.

Do të mbeten këto shkrime dëshmi për të njohur e analizuar profile të pandriçuara sa e si duhet të institucionit letrar në gjysmën e dytë të shekullit XX e më tej, të fushës letrare, të përftuar në mjedisin kulturor shqiptar, që bartte veçantitë e kohës, të ideologjizmit, të diktatit partiak e kufizimeve që impononte metoda krijuese e realizmit socialist dhe institucionet administrative që përçonin atë frymë ideologjike dhe ndikonin për ngurtësimin e lirisë krijuese.

Është gjetje joshëse dëshmimi i atij konteksti të larmë në brendësi, pavarësisht një pamjeje disi uniforme në dukje, përmes figurave e personaliteteve që e bartnin një ngarkesë shtesë në institucionin letrar të kohës, qoftë përmes citimit a sjelljes në mendje të ndodhive domethënëse për ato profile, qoftë të sentencave diturore që ishin të pranishme në dialogimin me to, por qoftë edhe të “legjendave urbane” që përftoheshin prej qëndrimeve të tyre në raport me regjimin, institucionin letrar të kohës.

Natyra mozaikale e shkrimit të shënimeve të udhëtimit, por edhe e portreteve intelektuale a eseve për Skënder Luarasin, Lasgushin, Kutelin etj. i ka mundësuar Naum Priftit jo vetëm të nxjerrë në pah profile nga më të larmishmet të objekteve të tij të shqyrtimit, por njëherazi të ngjallë interes e të joshë gjithashtu një lexues po ashtu tejet të larmë të interesuar për atë brendi e problematikë. Siç vëren Bertrand Guest, në lidhje me këto kategori tekstore “ …natyra fragmentare e teksteve u mundëson atyre jo thjesht të mëtojnë të thonë diçka për atë tërësi të larme, të diversifikuar që ato synojnë të përshkruajnë, por edhe t’i adresohen pak nga pak kësaj bote, lektoratit, po ashtu të shfaqur në thelb përmes, një tërësie po ashtu të fragmentuar”.

I vetëdijshëm për hapësirat e gjera që rrok ligjërimi në këto kategori tekstore, ku ndërthuren të rrëfyerit, të përshkruarit me aspekte të dijes enciklopedike, në disa raste edhe anekdotike, Prifti drejtohet jo pak herë edhe drejt thënieve a mesazheve që mundësojnë një informacion, përvojë a reflektim tejet të përqendruar, në formën e sentencave, maksimave a pohimeve diturore. Prania e bollshme e tyre i krijojnë një nivel elitar fragmenteve ku ato përdoren, duke i shtuar besueshmërinë parashtrimeve dhe arsyetimeve të bëra nga autori në lidhje me dukuri, sidomos të natyrës humane, sociale a kulturore. Janë pohime që vijnë herë prej përvojave popullore, por herë të tjera edhe prej filozofëve, estetëve, dijetarëve, shkrimtarëve, kulturologëve etj. Dhe mbi ato modele, jo pak herë ngjizen pohime që shfaqen si të tilla të përftuara në ligjërimin e Naum Priftit, sidomos për të karakterizuar mospajtimin a kundërshtimin në lidhje me situata sociale, politike, ideologjike a kulturore, të mjediseve shqiptare urbane a rurale, por edhe atyre që kanë të bëjnë me botën letrare, institucionin letrar a fushën letrare në Shqipërinë e gjysmës së dytë të shekullit të kaluar.

Është forca shprehëse dhe mesazhi që bartin e përçojnë edhe thëniet e kësaj natyre që mundëson, në jo pak raste, përvijimin e asaj “disidence të fshehtë” për të cilën flet Naum Prifti; është një disidencë e pashpallur haptas, por e pranishme në ato produktet të destinuara asaj kohe të mbeten sirtarëve.

Le të përmendim kalimthi thënie a pohime të tilla, si: “Historikisht malet e kanë mbrojtur shqiptarin nga asimilimi dhe njëkohësisht e veçuan nga qytetërimi”; “Sapo koka gjeniale e udhëheqësit zbuloi se patatja qe edhe gjellë edhe bukë, livadhet e Bizës u çanë me plugje ‘Martineli’”; “Natyra është si një libër i hapur, por për ta lexuar dhe zbuluar mrekullitë e saj duhet zotëruar alfabeti”; “Dukagjini është aq i pjerrët, sa edhe kur shtrihesh, je në këmbë”; “Nuk e kuptojmë vlerën e kohës dhe s’kemi për ta kuptuar deri sa e kemi me tepricë”; “Të gjitha diktaturat gënjejnë dhe gënjehen vazhdimisht. Disa madje u besojnë edhe alkimistëve”; “U dashka të varfërohemi krejt për të fituar ndërgjegjësim më të lartë”; “Rastësia është mbret i të papriturave”; “Ç’janë udhëheqësit e partisë? Rezulton të jenë bosët e kapitalizmit shtetëror. Kapitalizmi shtetëror, për mendimin tim, është më i egër, më brutal dhe më shpirtkazmë nga kapitalizmi i botës perëndimore, se vjedh paturpësisht hakun e punëtorëve dhe gënjen vazhdimisht qytetarët e vet”; “Natyrën e shijojnë ata që dinë ta soditin si vepër arti”; “Diktaturat e çdo kohe, të djathta a të majta, përdorin të njëjtat metoda, prandaj ngjasin çuditërisht midis tyre”; “Lasgushi – ‘Ju tani e keni të lehtë, se u mëson Enveri, po mua s’kishte kush të më mësonte në atë kohë. Të gjitha i kam bërë vetë”; “Zbutjet e luftës së klasave ishin si pranvera të hershme, të cilat pasoheshin gjithmonë nga acare dimri më të hidhura”.

Edhe pse këto shkrime si vlerë të spikatur kanë ligjërimin elegant e tërheqës, mjeshtërinë sintaksore të organizimit të thënieve dhe kuptimësimin e rikuptimësimin që mundëson përzgjedhja e menduar e fjalëve (që në kontekstet përkatëse nxisin edhe përjetime estetike dhe polifonizëm kuptimor), vihet re në atë proces edhe kërkimi i vijueshëm i fjalëve a gjedheve që vijnë nga hapësira më të hershme kohore, apo zona më të veçanta gjeografike, që në rrëfim, në përshkrime a arsyetime shtojnë ngjyrimet ligjërimore dhe efektet që bartin prej përdorimeve të tyre në dialekte a të folme të caktuara, të tilla, si mundqar (përdorur qysh me Budin), e ndorme (veshje), i gjithfarndorshëm, harca (e malit), dorëthé (luleshtrydhe), fytyrec, teliza (të ballkonit), dograma, kukumal (gurësh), i krirtë (ujë), mikezira, lavdakotë, flatrohem, tororis, fasari (e vajtje-ardhjes), ngucakeq, anëdet (plazhi), pollogë (e grurit,) etj., etj.

Kundrimi nga një shumësi pikëvështrimesh e profilesh i krahinave, fshatrave a qyteteve, institucioneve a personaliteteve, prania e dijes enciklopedike të përshtatshme e funksionale në varësi të veçantive të temave a brendive përkatëse u ka dhënë këtyre shkrimeve garancinë për jetëgjatësi në kontakt edhe me brezat e lexuesve të sotëm e të nesërm. Dhe kur përmasat e kësaj jetëgjatësie i kapërcejnë kufijtë e një breznie, vështrimi i krijuesit atje, nga e përtejmja tashmë, duket se fiton një përkatësi tokësore, që ia mundëson prania e dëshmive tekstore, mendimeve, ideve, portreteve a qenieve tekstore që gëlojnë në ato shkrime, falë ADN-së që shkrimtari vetë ua ka transmetuar.

Prof. Dr. Shaban Sinani, Sekretar Shkencor i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë

Prof. Dr. Tomorr Plangarica, Disiplina Gjuhësore dhe Letrare, Instituti i Gjuhëve dhe Qytetërimeve të Lindjes (INALCO) Paris

Arben Cici,

Profesor i Marrëdhënieve Ndërkombëtare

Universiteti Mesdhetar i Shqipërisë/

Në një epokë të karakterizuar nga ndërlidhjet globale dhe shkëmbimet dinamike kulturore, por edhe nga krizat, konfliktet dhe luftërat, sporti dhe diplomacia e futbollit shfaqet si një mjet i fuqishëm për kombet, për të nxitur marrëdhëniet ndërkombëtare dhe për të projektuar fuqinë e butë në arenën globale. Ndërthurrja e sportit me diplomacinë është bërë gjithnjë e më e modës dhe e rëndësishme sot, për shkak të aftësisë së tij të pashembullt për të kapërcyer kufijtë e ndasive politike, kombëtare, racore e fetare. për të bashkuar kultura të ndryshme dhe për të krijuar një ndjenjë identiteti të përbashkët midis kombeve.

Futbolli, i cilësuar shpesh si sporti më popullor në botë, ka një aftësi unike për të magjepsur miliona njerëz në të gjithë kontinentet, pavarësisht nga gjuha, besimi apo kombësia. Kjo tërheqje universale formon gurthemelin e diplomacisë së futbollit, pasi u siguron kombeve një platformë të përbashkët për t’u përfshirë në konkurrencë, ndërveprim dhe shkëmbim paqësor. Vendet e mençura përdorin strategjikisht arritjet e tyre të futbollit si një mjet për të përmirësuar pozitën e tyre diplomatike dhe për të forcuar lidhjet dypalëshe.

Futbolli ka një histori të pasur në rolin e tij të rëndësishëm diplomatik dhe marrëdhëniet ndërkombëtare. Ka shumë shembuj se si sporti dhe futbolli janë përdorur për të promovuar diplomacinë, për të normalizuar marrëdhëniet diplomatike midis vendeve të mëdha dhe për të ngritur e përmirësuar imazhin e vendeve të vogla gjithashtu.

Ka shumë shembuj konkretë se si suksesi i futbollit mund të shërbejë si një element thelbësor i diplomacisë. Kupa e Botës, ndoshta turneu më prestigjioz në futboll, u ofron kombeve një arenë globale për të shfaqur aftësitë e tyre dhe promovuar imazhin e tyre kombëtar. Vendet pritëse investojnë shumë në infrastrukturë dhe mikpritje për të mirëpritur ekipet dhe tifozët nga e gjithë bota, duke nxitur vullnetin e mirë dhe bashkëpunimin ndërkombëtar. Për më tepër, ndeshjet e futbollit shpesh shërbejnë si mundësi diplomatike për liderët që të përfshihen në diplomaci joformale dhe të ndërtojnë marrëdhënie personale jashtë fushës së blertë. Shpesh e më shpesh, shikojmë kryetarë shtetesh dhe qeverish të krekosur në tribunat VIP të ndeshjeve finale ose në ceremonitë e fillimit apo mbylljes së lojrave, jo vetëm duke bërë selfi, por edhe duke biseduar me njëri-tjetrin, pse jo edhe për çëshje jashtë futbollit.

Ndonëse nuk lidhet drejtpërdrejt me futbollin, koncepti i “Diplomacisë së Ping Pongut” nxjerr në pah fuqinë e sportit në nxitjen e marrëdhënieve diplomatike. Në vitin 1971, në kulmin e Luftës së Ftohtë, një seri ndeshjesh të pingpongut midis Shteteve të Bashkuara dhe Kinës hapi rrugën për normalizimin diplomatik midis dy vendeve. Shkëmbimet sportive miqësore çuan në rritjen e dialogut dhe përfundimisht lehtësuan vizitën historike të Presidentit Richard Nixon në Kinë, duke shënuar një shkrirje të paimagjinueshme në marrëdhëniet kino-amerikane.

Ndeshja e futbollit gjatë Armëpushimt të Krishtlindjeve të Luftës së Parë Botërore

Armëpushimi i Krishtlindjeve përbën një nga ngjarjet më të famshme, të kthyer në mit, të Luftës së Parë Botërore, kur ushtarët britanikë dhe gjermanë braktisën llogoret për të luajtur futboll në tokën e askujt. Natën vonë, në prag të Krishtlindjes të vitit 1914, ushtarët e Forcës Britanike të Ekspeditës (BEF) dëgjuan trupat gjermane në llogoret përballë që këndonin këngë të Krishtlindjes dhe këngë patriotike dhe panë fenerë dhe bredha të vegjël përgjatë llogoreve të tyre. Mes llogoreve armike filluan të shkëmbeheshin mesazhe urimi me zë të lartë. Të nesërmen, ushtarët britanikë dhe gjermanë u takuan në tokën e askujt dhe shkëmbyen dhurata, bënë fotografi dhe improvizuan ndeshje futbolli. Ata gjithashtu varrosën viktimat dhe riparuan llogoret. Ndeshje futbolli u luajtën të paktën në tre ose katër vende midis trupave të ushtrive kundërshtare. Në letrën e një doktori të ushtrisë britanike, botuar në The Times më 1 janar 1915, shpjegohet se si “u luajt një ndeshje futbolli mes tyre dhe nesh përpara llogores”. Një histori tjetër, nga pala gjermane, pohon se është luajtur një lojë midis Regjimentit të 133-të Mbretëror Sakson dhe ushtarëve skocezë, të cilin gjermanët e fituan 3-2.

Një nga skulpturat dedikuar kësaj ngjarjeje, e financuar nga projekti “Futbolli kujton”, u zbulua në Arboretumin Memorial Kombëtar nga Princi William, në përvjetorin e shekullit të Armëpushimit të Krishtlindjes, (2014) së bashku me UEFA-n me pjesëmarrjen, ndër të tjera, të Wayne Rooney, Philipp Lahm dhe Gareth Bale.

Princi William në National Memorial Arboretum (2014)

Organizimi i përbashkët i Kupës së Botës FIFA 2002 nga Koreja e Jugut dhe Japonia tregoi fuqinë e futbollit për të promovuar bashkëpunimin dhe pajtimin midis dy vendeve me një histori marrëdhëniesh të tensionuara. Turneu siguroi një platformë për të dy kombet për të demonstruar aftësitë e tyre organizative, mikpritjen dhe trashëgiminë kulturore në botë. Ngjarja ndihmoi në nxitjen e mirëkuptimit dhe miqësisë më të madhe midis Koresë së Jugut dhe Japonisë, duke hedhur bazat për përmirësimin e lidhjeve diplomatike në vitet që pasuan.

Në një gjest historik, presidenti armen Serge Sarkisian ftoi presidentin turk Abdullah Gul të ndjekin së bashku ndeshjen e futbollit kualifikuese të Kupës së Botës midis ekipeve kombëtare të të dy vendeve me synimin për të nxitur një përparim në marrëdhëniet midis Armenisë dhe Turqisë. Si një gjest i vullnetit të mirë, Presidenti Gul shkoi në Armeni për të parë ndeshjen e futbollit më 6 shtator 2008, e cila u bë raundi i parë i të ashtuquajturës “diplomacia e futbollit” mes dy fqinjëve të trazuar. Vetëm një vit më vonë, presidenti armen bëri një vizitë në provincën veriperëndimore të Bursës të Turqisë për t’u bashkuar me presidentin Gul në ndeshjen e kthimit kualifikuese të Botërorit, të cilën Turqia e fitoi sërish 2-0. Ky takim u cilësua si raundi i fundit në “diplomacinë e futbollit” mes dy vendeve.

Në vitin 2006, ekipi kombëtar i futbollit të Bregut të Fildishtë u kualifikua në Kupën e Botës FIFA për herë të parë në historinë e tij. Pavarësisht se ishte një vend relativisht i vogël, pjesëmarrja e ekipit krijoi vëmendje dhe krenari të gjerë si brenda dhe jashtë vendit. Suksesi i ekipit shërbeu si një forcë bashkuese për vendin, i cili në atë kohë po përjetonte paqëndrueshmëri politike. Qeveria e Bregut të Fildishtë kapitalizoi arritjet e ekipit të futbollit për të promovuar një imazh pozitiv të vendit dhe për të tërhequr investime të huaja dhe më shumë turistë.

Arritjet e jashtëzakonshme të Kroacisë me dy herë në çerekfinalet e Kampionatit Evropian UEFA (1996, 2008), vendin e tretë në Kupën e Botës FIFA (1998, 2022), finalen në Kupën e Botës FIFA (2018) dhe e dyta në Kombet e UEFA-s Liga në vitin 2023 pushtoi imagjinatën e tifozëve të futbollit në mbarë botën. Pavarësisht se është një vend i vogël me një popullsi pak më shumë se katër milionë, suksesi i Kroacisë në fushën e futbollit tërhoqi vëmendje dhe admirim të konsiderueshëm. Arritjet e ekipit shërbyen si burim krenarie dhe uniteti kombëtar, duke kapërcyer ndasitë politike brenda një vendit që sa kishte lënë pas luftën e përgjakshme ballkanike. Suksesi futbollistik i Kroacisë rriti gjithashtu profilin e saj ndërkombëtar, duke tërhequr mbulim pozitiv mediatik dhe duke transmetuar për një audiencë globale trashëgiminë e pasur kulturore, atraksionet turistike dhe mikpritjen e vendit.

Anëtarësimi historik i Kosovës në UEFA, në maj të vitit 2016, shënoi një arritje të rëndësishme diplomatike për vendin dhe pati një ndikim të dukshëm në reputacionin dhe njohjen e saj ndërkombëtare. Ai dëshmoi një njohje të sovranitetit dhe shtetësisë së Kosovës nga komuniteti evropian i futbollit, gjë që më pas u pranua nga organet dhe qeveritë e tjera ndërkombëtare. Ndeshja e parë zyrtare kundër Finlandës më 5 shtator 2016 për garën kualifikuese të Kupës së Botës FIFA 2018 i mundësoi Kombëtares së futbollit të Kosovës të garojë kundër ekipeve më të mira evropiane, duke demonstruar konkurrencën dhe aftësitë e saj në shkallë globale.

Ndeshjet dhe turnetë e futbollit u bënë mundësi për shkëmbim dhe dialog kulturor, duke nxitur mirëkuptimin e ndërsjellë, duke ndërtuar ura midis fqinjëve të Kosovës dhe vendeve të tjera evropiane dhe lehtësuan një angazhim dhe bashkëpunim më të madh diplomatik ndërmjet tyre. Pranimi i Kosovës në UEFA jo vetëm që rriti reputacionin e saj ndërkombëtar si një anëtare legjitime e komunitetit evropian, por gjithashtu kontribuoi në përpjekjet diplomatike që synojnë promovimin e paqes, stabilitetit dhe integrimit në rajon.

Ekipi kombëtar i futbollit të Shqipërisë kualifikohet për herë të dytë në Kampionatin Evropian të futbollit. Për vendet e vogla si Shqipëria, ndikimi i arritjeve të tilla kapërcen fushën e sportit dhe shtrihet shumë përtej saj. Suksesi i futbollit jo vetëm që shëndosh moralin kombëtar, por edhe ngre lart profilin e vendit në skenën ndërkombëtare. Ndërsa Shqipëria konkurron këtë vit në Gjermani, EURO 24, kundër superfuqive të futbollit që në grupin e saj me Italinë, Spanjën dhe Kroacinë, pjesëmarrja dhe performanca e saj bëhet një burim krenarie për qytetarët e saj dhe një simbol i qëndrueshmërisë dhe përsosmërisë të dëshmuar në nivel evropian dhe botëror.

Kualifikimi i Shqipërisë në Euro 2024 ka një rëndësi të jashtëzakonshme për vendin në disa plane. Në përgjithësi, diplomacia e futbollit që shfaqet dhe buron nga kualifikimi i Shqipërisë në Euro 2024 paraqet avantazhe të shumta përtej fushës së blertë, duke i sjellë vendit përfitime ekonomike, sociale dhe diplomatike.

Së pari, ofron një mundësi të artë për Shqipërinë për të shfaqur talentin e saj futbollistik dhe shpirtin konkurrues në arenën ndërkombëtare. Kualifikimi për një turne të madh si Kampionati Evropian UEFA sjell krenari dhe unitet kombëtar, pasi qytetarët mblidhen pas ekipit të tyre, e ndjekin atë dhe festojnë arritjet e tij.

Së dyti, pjesëmarrja e Shqipërisë në Euro 2024 ofron një mundësi për të rritur imazhin dhe reputacionin e saj ndërkombëtar. Turnetë e futbollit tërheqin mbulim të gjerë mediatik dhe vëmendje globale, duke i lejuar Shqipërisë të promovojë kulturën, turizmin dhe mikpritjen e saj tek një audiencë shumë e gjerë. Portretizimet pozitive të Shqipërisë gjatë turneut ndihmojnë në përmbysjen e paragjykimeve dhe stereotipave e keqkuptimeve negative, duke e paraqitur vendin në dritën e një këndvështrim më të favorshëm për pjesën tjetër të botës. Të gjithë jemi dëshmitarë se si mediat botërore u magjepsën nga fotot, imazhet e bukura dhe sjelljet mahnitëse të tifozëve shqiptarë në stadiumet dhe rrugët e Francës për gjatë Euro 2016.

Diplomacia e futbollit mund të shërbejë si një mjet i fuqishëm për forcimin e lidhjeve midis një vendi dhe diasporës së tij, duke nxitur ndjenjën e përkatësisë, unitetit dhe krenarisë midis komuniteteve të diasporës në mbarë botën. Komunitetet e diasporës shpesh mblidhen për të mbështetur ekipin e tyre kombëtar gjatë turneve të mëdha, duke nxitur një ndjenjë festimi dhe lidhje me atdheun e tyre. Për më tepër, suksesi i ekipit shqiptar në EURO 2024 mund të rrisë shikueshmërinë dhe reputacionin global të vendit, duke ndikuar pozitivisht në mënyrën se si shqiptarët e diasporës perceptohen në vendet ku ata jetojnë. Kjo mund të çojë në rritjen e respektit dhe njohjes për kulturën dhe identitetin shqiptar brenda komuniteteve të diasporës, si dhe midis komunitetit më të gjerë ndërkombëtar.

Kualifikimi i Shqipërisë në Euro 2024 mund të ketë ndikime pozitive jo vetëm ekonomike. Por më tepër, suksesi në fushën e futbollit mund të frymëzojë brezin e ri, duke inkurajuar pjesëmarrjen në sport dhe duke promovuar një mënyrë jetese të shëndetshme dhe sociale në epokën e përmbytjes, individualizmit dhe izolimit dixhital. Futbolli zotëron magjinë t’i mbajë fëmijët larg vesve dhe krimeve të rrugës, drogës, duhanit dhe alkoholit dhe pasivitetit dhe obezitetit social dhe fizik të tyre.

Për më tepër, nga një këndvështrim diplomatik, prania e Shqipërisë në Euro 2024 ofron mundësi për angazhim edhe më dinamik diplomatik dhe shkëmbim kulturor me vendet e tjera pjesëmarrëse. Futbolli ka fuqinë për të kapërcyer dallimet politike dhe për të nxitur vullnetin e mirë midis vendeve, duke hapur potencialisht rrugën për forcimin e marrëdhënieve dhe bashkëpunimit dypalësh.

Pra, kualifikimi i Shqipërisë në Euro 2024 është një arritje e rëndësishme që ka rëndësi simbolike dhe të prekshme për vendin dhe kombin. Ai përfaqëson një mundësi për të festuar përsosmërinë sportive, për të promovuar identitetin kombëtar, për të përmirësuar perceptimin ndërkombëtar, për të nxitur ekonominë dhe për t’u angazhuar edhe më fort në përpjekjet diplomatike në arenën globale.

Kjo arritje nuk është vetëm një sukses thjesht dhe vetëm në fushën e blertë. Të gjithë duhet të jemi të vetëdijshëm se falë punës së palodhur, djersës, përkushtimit dhe sakrificave të lojtarëve të kombëtares sonë, privimeve dhe tundimeve me të cilat u përballën kur veshën fanellën “kuq e zi”, Shqipëria dhe shqiptarët janë sot në pikën më të lartë të vëmendjes pozitive ndërkombëtare, si kurrë më parë. Ndaj, pasi t’i falënderojmë thellësisht djemtë e fanellës së kombëtares “kuq e zi” për këtë arritje të merituar, le t’i mbështesim, t’i inkurajojmë dhe t’u falim dashuri, forcë e besim në misionin e tyre sportiv, kombëtar e diplomatik gjatë Evropianit 2024. Edhe vetëm pjesëmarrja e tyre në këtë garë mes më të mirëve të Evropës, është një kontribut i vlefshëm dhe i jashtëzakonshëm për vendin. Çdo arritje tjetër meriton një mirënjohje tjetër, edhe më të madhe prej nesh. Këta djem janë sot përfaqësuesit më të mirë të kombit shqiptar. Janë të përzgjedhurit. Ata janë më të aftët. Pikërisht për këtë suksesi i diplomacisë së tyre të futbollit ka prekur këto kulme të admirueshme dhe të denja për fanellën që përfaqësojnë.

Si përfundim, diplomacia e futbollit shfaqet si një forcë e fuqishme e diplomacisë moderne, duke u ofruar kombeve një rrugë unike për të promovuar bashkëpunimin, për të kapërcyer ndarjet dhe për të përmirësuar pozitën e tyre globale. Për vendet e vogla si Shqipëria, arritjet e futbollit përfaqësojnë më shumë se thjesht triumfe sportive; ato janë simbole të identitetit kombëtar, unitet dhe qëndrueshmëri që lënë gjurmë të pashlyeshme në skenën botërore. Ndërsa loja e bukur vazhdon të magjepsë zemrat dhe mendjet anembanë globit, roli i saj në formësimin e marrëdhënieve diplomatike dhe nxitjen e vullnetit të mirë ndërkombëtar do të bëhet edhe më i rëndësishëm në vitet në vijim.