Paulin Zefi/

Sikurse del nga veprat e jetëshkruesve klasikë dhe atyre më të vonë, pavarësisht rrethanave në të cilat ndodhej, Gjergj Kastriotit-Skënderbeut rrallë herë e humbiste gjakftohtësinë, por gjithmonë tregohej shumë i matur. Kurrë nuk i braktiste ushtarët e vet të plagosur në fushën e betejës, por gjithmonë kujdesej për ta dhe pas përfundimit të çdo beteje, ai hynte nëpër tenda, sepse donte të shihte personalisht plagët e rënda, të ishte i pranishëm kur realizoheshin ndërhyrje kirurgjikale dhe të monitoronte vazhdimisht procesin e trajtimit mjekësor (1). Asokohe, në qytetet dhe malësitë tona kishte “mjekë”, që dinin të mjekonin plagët e armëve, por edhe të shëronin sëmundje të ndryshme (2). Bie fjala, mjeku i parë nga Kosova, që përmendet në burimet mesjetare raguzane që në vitin 1349 është njëfarë, Milicius de Presarin (Milo i Prizrenit), i cili është marrë me kirurgji, përkatësisht me urologji (3). Në kohët e hershme, në fshatin Karmë të Shkodrës (midis Vaut të Dejës, Komanit e Shllakut) ishin të njohur kirurgët popullorë të familjes, “Mjekaj”; në Ungrej të Kashnjetit (Lezhë) ata të familjes “Mjeku (4)” dhe po ashtu, familja “Mjeku” në Malaj të Mirditës (5). Shërues popullorë të tillë kishte edhe në Krujë, Kurbin, Mat, Dibër, Elbasan, Prizren etj. (6). Po ashtu, në vendin tonë, gjatë Mesjetës së Vonë kanë ekzistuar edhe institucione për kujdesin shëndetësor, ku garantohej trajtimi i pacientit nga një personel i specializuar, pra spitale të moçme, të cilët, njësoj si në vendet e tjera të Europës u ndërtuan kryesisht pranë kuvendeve dhe manastireve (7). Gjatë Mesjetës, në Perëndim, mjekësia ishte shumë e varur nga Kisha Katolike, e cila drejtonte spitale, azile, kolonitë lebroze dhe rregullonte mësimdhënien në universitete (. Në këtë periudhë, spitalet ruanin lidhjen simbolike dhe materiale me Kishën dhe Doktrinën e Krishterë, bazuar në idenë se trupi dhe shpirti ishin të lidhur ngushtë dhe të ndikuar reciprokisht. Prandaj, mjekët refuzonin të trajtonin pacientë që nuk kishin bërë një rrëfim, pasi sakramenti i rrëfimit e pastronte shpirtin nga mëkatet (9). Mjekët ishin murgj dhe nëpërmjet praktikimit të mjekësisë nëpër manastire ata lehtësonin mjerimin njerëzor (10). Shërbimi mjekësor ofrohej falas, sepse gjithçka lidhej me bamirësinë. Kjo bëhej konform mësimeve të dy Etërve të mëdhenj të Kishës, Shën Agustinit dhe Shën Ambrozit, të cilët predikonin detyrimin e kujdesit shëndetësor ndaj të sëmurëve (11). Duke qenë se spitalet ndodheshin pranë manastireve, ata shpesh imitonin manastiret. Pacientëve u kërkohej herë pas here të ndiqnin rregullat e manastirit dhe disa spitale pranonin 12 pacientë meshkuj, duke ju referuar në mënyrë të qartë 12 Apostujve të Jezu Krishtit (12). Ndërtimi dhe mënyra e organizimit të spitaleve të moçme në Arbëri gjatë Mesjetës së Vonë u bë sipas dy modeleve, atij me ndikim bizantin ose lindor dhe atij me ndikim të fortë italian ose perëndimor. Kjo kushtëzohej nga vetë pozicioni gjeografik i vendit tonë, midis Lindjes dhe Perëndimit. Gjatë viteve 1327-1335, u ndërtua Spitali i Deçanit (ku trajtoheshin të sëmurët nga epilepsia, tuberkulozi, reumatizmi dhe leproza), më vonë Spitali i Prizrenit dhe Spitali i Artanës/Novobërdës, por gjithashtu në disa burime të shek. XIV ndeshim edhe gjurmët e para të dokumentuara për zhvillimin e farmacisë, kur në vitet 1339-1340 në Prishtinë përmendet farmacisti i shquar i kohës, Zanini (13). Burimet e kohës dëshmojnë në mënyrë të drejtpërdrejtë ose të tërthortë për ekzistencën e një numri të konsiderueshëm spitalesh dhe të disa prej barnatoreve ose farmacive të para në Arbëri në qytetet e Albania Veneta, si: Shkodra, Durrësi, Lezha, Drishti, Ulqini, Tivari, Budva dhe Kotorri. Vetëm brenda mureve të qytetit të Kotorrit kishte 3 spitale, të cilët ishin: “Hospitale S. Crucis (Spitali i Kryqit të Shenjtë)”, “Hospitale Spiritus Sancti (Spitali i Shpirtit të Shenjtë)”, që u shërbenin të varfërve (pauperum) dhe “Hospitale S. Lazari (Spitali i Shën Lazrit)”, i cili shërbente posaçërisht për trajtimin e lebrozëve, pra një Leprosarium i mirëfilltë, dhe që përmendet për herë të parë në burimet e shkruara në vitin 1431 (14). Nga ana tjetër, janë vetë statutet e disa prej qyteteve të lulëzuara të Arbërisë Veneciane, që dëshmojë në mënyrë të qartë kulturën e lartë shëndetësore që ekzistonte, jo vetëm nëpër manastire, por edhe jashtë tyre, në qytetet mesjetare arbëre. Në disa prej këtyre statuteve përfshihen rregullore që tregojnë një shqetësim për shëndetin e publikut, ku ndalohet shitja e peshkut jashtë tezgave të tregut të peshkut, ndalohet shitja e kafshëve të ngordhura apo shitja e mishit të qenit në vend të mishit të dhenve, ka rregullore për mbrojtjen e pastërtisë së rrugëve, kanalizimeve, puseve, përrenjve e lumenjve dhe çdo shkelës penalizohej me gjobë ose me ndëshkim trupor (15). Pra, të gjitha këto evidenca, që i ndeshim te statutet e qyteteve arbëre, hedhin poshtë mendimin e përgjithshëm se gjatë Mesjetës qytetet kanë qenë shumë të ndotur. Ndërsa, përsa i përket Mjekësisë duhet të theksoj se asokohe, shtetet italike kanë qenë lider në këtë fushë, siç kemi edhe sot Italinë. Që në shek. XI, në qytetin Salerno, në bashkëpunim me Manastirin e Monte Casino, u themelua shkolla e mjekësisë (Universiteti) ose qendra më e madhe e studimit dhe e mësimit në Botën e Krishterë, e cila u vu në krye të rilindjes së mjekësisë në Europë (16). Të gjithë universitetet dhe shkollat mjekësore u krijuan fillimisht në Itali dhe më pas u zhvilluan nëpër vende të tjera të Europës. Kjo është arsyeja pse pjesa më e madhe e mjekëve më të njohur gjatë Mesjetës së Vonë kanë dalë nga Universitetet italiane, po ashtu edhe spitalet dhe farmacitë më të njohura në Arbëri janë themeluar kryesisht në qytetet e Arbërisë Veneciane. Nga hulumtimet e medievistit të shquar shqiptar, J.Drançolli, së fundmi mësojmë edhe një fakt tjetër shumë interesant, i cili mbart një rëndësi të veçantë. Duke u mbështetur në dokumentet zyrtare të ruajtura në Arkivin Shtetëror të Padovës dhe Arkivit Shtetëror të Dubrovnikut, ai flet pikërisht për mjekun personal të Gjergj Kastriotit-Skënderbeut, i cili ishte “Gjergj Spani”, pjesëtar i familjes së njohur bujare dhe princërore të Arbërisë, që pasi mori doktoraturën në shkencat mjekësore në Universitetin e Padovës, në Itali, u bë i njohur si mjek dhe bibliofil mjekësor jo vetëm në Padova, por edhe në Piove di Sacco, pranë Padovës, një qendër e njohur edhe sot për mjekësinë moderne (17). Pra, me pak fjalë, pranë Kryeheroit shërbente një mjek arbër i specializuar në njërin prej institucioneve arsimore më të shkëlqyer të Europës Perëndimore.

BIBLIOGRAFIA:

1) G.Francione, Scanderbeg, un eroe moderno: (multimedial hero), f. 43.

2) N.Dedaj, Skënderbeu bashkëkohës: Sprovë publicistike, f. 72.

3) J.Drançolli, Në kërkim të historisë mesjetare arbërore, f. 445-446.

4) N.Dedaj, Skënderbeu bashkëkohës: Sprovë publicistike, f. 72.

5) P.Doçi, Prejardhja e familjeve princore, f. 79-81.

6) N.Dedaj, Skënderbeu bashkëkohës: Sprovë publicistike, f. 72.

7) J.Drançolli, Në kërkim të historisë mesjetare arbërore, f. 445.

8)A.Gudha, Historia e Mjekësisë, e ilustruar, f. 75.

9) T.Buklijaš, Medicine and Society in the Medieval Hospital, në: Croatian Medical Journal, 49:2, April 2008, f. 151-154.

10) A.Gudha, Historia e Mjekësisë, e ilustruar, f. 76.

11) Ibidem, f. 76.

12) T.Buklijaš, Medicine and Society in the Medieval Hospital, në: Croatian Medical Journal, 49:2, April 2008, f. 151-154.

13) J.Drançolli, Në kërkim të historisë mesjetare arbërore, f. 445-446.

14) V.Živković, Sacral Topography, Charity and Hospitals in Late Medieval Kotor, në: Tracing Hospital Boundaries: Integration and Segregation in Southeastern Europe and Beyond, 1050-1970, Chapter 9, (Volume Editors: Jane L. Stevens Crawshaw, Irena Benyovsky Latin and Kathleen Vongsathorn), Brill, 2020, f. 193–212.

15) G.Milović-Karić & Đ.Milović, Tragovi zdravstvene kulture u srednjovjekovnome budvanskom statutu, në: Acta Med. Hist. Adriat., 8 (2), 2010, f. 261-266.

16) A.Gudha, Historia e Mjekësisë, e ilustruar, f. 77-78.

17) Më gjerësisht shih J.Drançolli, Në kërkim të historisë mesjetare arbërore, f. 447-450.

Nga: Paulin Zefi.

Lezhë, më dt. 13.03.2025.

 Përgatitur nga Fotaq Andrea/

Me rastin e 150 vjetorit të lindjes së Faik Konicës, më 15 Mars 2025, falë ndihmës bujare të Federatës Panshqiptare “Vatra”, të Kryesisë së Degës së Vatrës -Boston  dhe nën përkujdesin dhe drejtimin e Prof. Ass. Dr. Thanas L. Gjika.

FAIK KONICA – IDEATOR I SHQIPËRISË MODERNE

Parathënia e librit

Kjo antologji, me mbi 900 faqe, e ilustruar edhe me rreth 50 foto e dokumente nga Jeta dhe Vepra e Faik Konicës, përfshin krejt korpusin e shkrimeve në frëngjisht të përlindësit shqiptar hartuar gjatë viteve 1897-1909 dhe botuar në revistën Albania. Pasuar nga artikuj, recensa, ese, promemorie, prozë, etj., si dhe mori letrash të nxjerra nga epistolari i gjerë i tij, këto shkrime përbëjnë një vëllim më vete dhe, përgjithësisht, janë prurje të reja, ose pak të njohura nga lexuesi. Shfaqet në to gjithçka e bukur, e fuqishme dhe patriotike nën penën koniciane, ku del në pah forca e mendimit dhe e stilit të tij sintetik, me atë karakteristikë të veçantë që shkrimet i drejtohen plot kulturë, dije e dinjitet rilindësve shqiptarë, publikut të gjerë që ndiqte Albania-n, si dhe personaliteteve të shquara me të cilët ai mbante letërkëmbim.

Nga ana tjetër, shkrimet e kësaj antologjie, me tituj herë-herë evazivë te Albania (për t’iu shmangur rrezikut të përhershëm të censurës së huaj e sidomos asaj turke) përmbajnë një kronologji ngjarjesh historike për Shqipërinë në fazën e qëndresës së saj epike drejt formimit të shtetit të ri, kur perandoria osmane po përjetonte vitet e saj të fundit dhe kur shtetet fqinje ballkanike, në lojën antishqiptare politiko-diplomatike të Fuqive të mëdha, orvateshin të copëtonin e të zhduknin krejt kombin shqiptar. Gjëmon në këto shkrime ideali përlindës shqiptar, ndjenja e fuqishme kombëtare, thirrja e shpirtit konician për zgjim e lartësim të ndërgjegjes kombëtare, për atë “stërvitje mendore të popullit”, siç shprehej ai në kuptimin e emancipimit shoqëror e kulturor, për të ecur në Histori gjithmonë përpara, drejt progresit.

Dhe s’ka si të mos theksojmë që në fillim që, menjëherë pas shpalljes së Pavarësisë, më 4 dhjetor 1912, Faik Konica, në emër të Federatës PanShqiptare “Vatra” të Amerikës i drejton mesazh kuptimplotë Asamblesë kombëtare shqiptare të Vlorës, për të lartuar –  në formë thirrjeje  –, idealin për “themelimin e një Shqipërie të re e të lirë europiane, me model shtete të tilla si Norvegjia, Danimarka, Holanda e Belgjika”. “Mos e bani Shqipniën nji shtet oriental, si Khiva, Bukhara, Afganistani e Tunisia” – paralajmëron ai, tek kërkon një Shqipëri moderne, me orientim e zhvillim pro perëndimor, europian, ashtu siç dëshmojnë vetë lidhjet historike të vendit tonë me kontinentin e lashtë. 

Me këtë pikësynim, duke hulumtuar për lidhjet tradicionale të Shqipërisë me Europën,  Konica përfshin tek Albania e tij shkrime nga kronistët francezë me portrete kapedanësh të famshëm shqiptarë të Kalorësisë së lehtë europiane themeluar nga stradiotët albanoi, flet për gjakun dhe kontributin shqiptar në Europë dhe në kulturën europiane, krenohet me emrat e artë të kombit tonë që kanë lënë gjurmë në Histori, nga Pirro Burri te Ali Tepelena e Bushatllinjtë, dhe domosdo i thur himn “Babait të Kombit”, siç e quan ai Heroin tonë Kombëtar Gjergj Kastriotin, mbrojtësin e Europës dhe të Krishtërimit.  Gjithçka të mirë, të bukur, të vyer që Shqipëria ka pasur tradicionalisht, ajo ia ka përcjellë historikisht Europës, që nga virtytet, traditat, zakonet, doket, deri te vetë shpirtërorja e popullit pasqyruar në folklorin e pasur kombëtar, te proverbat shqipe që Konica i përkthen për të shfaqur thelbin e mendimit estetik të urtësisë popullore shqiptare. Jo pa qëllim, krejt numri i parë i Albania-s i prezanton shqiptarët si bij të shqipes në dy kuptimet e saj: si gjuhë e lashtë me bukuri e forcë shprese, dhe si shqipe mali – emblemë qëndrese, kur Bajroni u këndonte për herë të parë bijve të saj, duke i krahasuar shqiptarët me skocezët dhe duke i shfaqur ata si europianë të kahershëm e të denjë, me vendin e tyre të nderuar në Europë e Histori. “Shqiptarët, thotë Konica që në faqen e parë të Albania-s, kanë shkruar me gjakun e tyre më tepër se një faqe në Histori të Europës”.  

Shqipëri europiane, Shqipëri moderne, Shqipëri e përparuar – ja ideali i Konicës me përkushtim rilindës kombëtar, që e nisi dhe e vazhdoi me Albania-n në Bruksel e Londër, për dymbëdhjetë vjet rresht, në moshën më të bukur rinore 20-30 vjeçare, për ta përfunduar, gjithnjë në rolin e kryeredaktorit, me Diellin e “Vatrës” shqiptare në Amerikë, ku shpërthyen, me rrezatim të fuqishëm patriotik, erudicioni dhe mendimi i tij proteiformë, që i rezervuan edhe një vend të nderuar mes intelektualitetit të kohës. Dhe domosdo, përderisa vetë kjo antologji shfaq lidhjet e Përlindësit modern në rrafsh europian e më tej, me emra të njohur botërisht, që nga shkencëtari Elisée Reclus, te Apollinaire e Remy de Gourmont, duke kaluar nëpërmjet personalitetesh të tilla të mirënjohura, si L. Benloew, E. Legrand, H. Gaidoz, De Harlez, V. Herny, J. Jarnik, M. Müller, A. Fouillée, E. Verhaeren, S. Reinach, L. Cahun, A. Benedicksen, P. Nocquet, De Waleffe, A. Bauer, Opert, Jensen, Pedersen, Jokl, De Casseres, etj. etj. madje tek i shkruan kartë plot guxim edhe vetë kryeministrit plak të Anglisë, Gladstone, (katër herë kryeministër) që do t’i përgjigjej me respekt atij djaloshi shqiptar 21 vjeçar Faik Konitza, që dinte aq mirë të mbronte të drejtat e Shqipërisë. 

Kampion dhe atlet për modernitet shqiptar, Konicës nuk i mungoi as fryma novatore për të “ndriçuar mendjet”, siç shprehej ai, as fshikullimi për “mendjepalarët e pshatarakët e trashë e të paditur”, për “turçelinjtë” dhe “moravesët” e “çipit të palaçove”. Tek e kërkoi modernen në radhë të parë në ndryshimin botëkuptimor shqiptar, ai ideoi dhe projektoi një shoqëri shqiptare të përparuar e lulëzuar.      

Ndonëse që në fillim Konica e shfaqi Albania-n me karakter gjithëpërfshirës, letrar, linguistik, folklorik, historik e sociologjik, nuk do vononte që ai, pas pesë numrave të para, ta shpallte publikisht revistën e tij edhe me orientim të qartë politik, gjë që do të përbënte boshtin e krejt shkrimeve polemizuese të revistës, në mbrojtje të të drejtave të Shqipërisë e shqiptarëve. Ishte një veprim i guximshëm nga ana e tij për ta bërë kësisoj Shqipërinë faktor dhe pikë referimi në qarqet politiko-diplomatike të kohës, sidomos në botën e ndjeshme të Letrave, ku Albania, organi i parë shumëpërmasor shqiptar në dy gjuhë, do të bënte përshtypje të thellë për vetë përmbajtjen dhe paraqitjen e saj serioze. Në fakt, që në numrin e parë të Albania-s, që në artikullin përurues të saj “Armiqtë e Shqipërisë”, shfaqet toni i rreptë denoncues i Konicës për armiqtë e brendshëm e të jashtëm të kombit dhe, në këtë drejtim, nuk do vonojë të shpaloset vetë misioni rilindës i Albania-s: “Ne, që shkruajmë të përkohshmen, që të tunden shqiptarët nga gjumi, ne bëjmë propagandë”, thekson ai pa kurrfarë ngurrimi në artikullin “Propaganda” (Albania 2). 

Duke e faktorizuar Shqipërinë në arenën ndërkombëtare, duke e shfaqur Albania-n si mbrojtëse të aspiratave të kombit shqiptar për liri e pavarësi, si platformë e program të gjerë pune për zgjim e ndërgjegjësim kombëtar, Konica do t’i hynte kështu realizimit të një prej objektivave madhore të Rilindjes: fuqizimit të  propagandës me penë në dorë, në shërbim të lëvizjes së armatosur, në emër të dashurisë për kombin dhe përkushtimit ndaj atdheut. Kësisoj, botimi i Albania-s në kapërcyell të shekujve XIX-XX, në periudhën kulmore të zgjimit të vetëdijes kombëtare dhe të organizmit të lëvizjes së armatosur drejt shpalljes së Pavarësisë përbën pamëdyshje Aktin Madhor të ndërkombëtarizimit të çështjes shqiptare, përbën zërin timbrues të vitalitetit të kombit tonë për të demaskuar lojën e Fuqive dhe për të penguar shtetet fqinje në synimet e tyre kundër Shqipërisë. “Albania, vë në dukje Konica, po afirmohet jo thjesht si një gazetë, por si një gazetë nacionaliste par excellence... Ne i qëndrojmë … besnikë idealit për një Shqipëri nacionaliste plot entuziazëm dhe të vetëdijshme për të ardhmen dhe për lidhjet e saj me botën perëndimore” (nënvizimi ynë – F.A.).

Dhe që kombi shqiptar të ndihej i gjallë e plot vitalitet në rrafsh europian, Konica, që në fillim nuk do ngurrojë të nënvizojë se “në pjesën e vet politike, Albania shfaqet si organ i partisë autonomiste”, parti të cilën Konica e quan konkretisht “Lidhja për pavarësinë e Shqipërisë”, në emër të së cilës ai do t’i drejtohej edhe vetë kryeministrit britanik, plakut Gladstone, duke kërkuar kështu përkrahje e mbrojtje të atdheut tek personalitetet e larta të kohës. Ai e ka të qartë se “Lëvizja shqiptare”, siç e cilëson ai vetë Rilindjen Kombëtare, në fazën e parë të saj drejt pavarësisë, dhe përballë rrezikut të egër të lëvizjes xhonturke, do të jetë lëvizje autonomiste, me të drejta të plota vetadministruese për kombin shqiptar, për zhvillim shoqëror, ekonomik e kulturor. “Partia nacional shqiptare, vë në dukje Konica, është i vetmi element progresi”. Dhe më tej, “lëvizja nacional shqiptare është parti moderne, përparimi të vërtetë”.  

I përballur me realitetin e brendshëm shqiptar, Konica dënon “dritëshkurtrit”, siç i quan ai të gjithë ata që janë të lidhur pas së djeshmes e së tashmes, duke depërtuar kështu në thelbin e patriotizmit të vërtetë, për ta dashur Shqipërinë ashtu siç është, “vend i njerëzve të varfër, që ka nevojë për ajër [liri] e për drejtësi”. Ai fshikullon patriotizmin e njëanshëm që përkundet e përgjumet me të shkuarën e lavdishme, pa hedhur vështrimin drejt së ardhmes, pa ndërmarrë hapa konkretë për ndryshim të këtij realiteti. “S’kemi nevojë për shkëlqime të kota, të punojmë në heshtje e me dinjitet për zgjim të plotë të kombit tonë”, këshillon Konica me këtë rast, duke lëshuar njëkohësisht një nga aforizmat e tij të para, me bukuri të rrallë e vlerë përherë aktuale: “Të duash Shqipërinë, do të thotë të kalitësh vullnetin për ta lulëzuar përjetë Shqipërinë”. 

I ndërgjegjshëm dhe i bindur për lulëzimin e një Shqipërie moderne dhe europiane, Konica përcakton qartë synimet madhore që duhet të realizojë “Lëvizja shqiptare”, të cilën ai e do dhe e kërkon me funksion emancipues e gjithëpërfshirës në rrugën drejt progresit, për të zënë kështu me dinjitet vendin e saj të nderuar në bashkësinë ndërkombëtare, përkrah kombeve të zhvilluara. Ai vë përpara “faktesh lakuriq, mendime lakuriq” dhe shpall açik kontrastin brutal në Shqipëri: “mjerimin më të tmerrshëm në më të pasurin e vendeve”, siç shprehet konkretisht ai, në kushtet e sundimit osman, kur vendi vuante prapambetjen e theksuar mesjetare, dhe kur shqiptarëve u ndalohej me ligj deri edhe gjuha e tyre dhe hapja e shkollave shqipe. E në këtë rast, ai e shpall hapur se “Shqiptari e ka një dyfek… dhe se “ideali më i lartë i Drejtësisë e kërkon që ai ta shkrehë kundër tiranisë së turkut e të fqinjëve zaptues”. Revolta dhe forca shkojnë kështu bashkë, paralelisht, nën penën e Konicës, janë të përligjura e të domosdoshme për arritjen e të drejtave më elementare që i janë mohuar kombit shqiptar. “Shqiptarët, vëren Konica, kanë të drejtë të fitojnë me anë të forcës atë që nuk ua japin sipas së drejtës që u takon”. Dhe nuk do vonojë kur Konica, përherë realist e objektiv, do të shprehë entuziazmin dhe optimizmin e tij, në prill 1899, duke deklamuar fuqimisht: “Ora më në fund po bie për shqiptarët: një lëvizje e thellë kombëtare po trondit Shqipërinë… Rinia e sotme shqiptare, brenda një dhjetëvjeçari do të na japë një brez patriotësh të etur për drejtësi e përparim.”  

Por, duke e parë mjerisht, Shqipërinë, në kushtet e prapambetjes më të thellë, kur ai është i detyruar të pranojë se “shqiptarët do të jenë ende për një kohë të gjatë vend i Mesjetës” me plagë të tilla si gjakmarrja dhe kanunet, dhe nga ana tjetër, duke shfaqur merakun e tij për përparim kombëtar, Konica nuk mungon të japë një mësim të madh kur deklaron se “shqiptarëve nuk u mungon ndjenja kombëtare, por u mungon vetëdija e pastër, aq e domosdoshme për përparim”.    

Është e qartë se misioni më fisnik i Albania-s koniciane, nga fillimi në fund, është “ribërja e fuqishme e Kombit dhe e Gjuhës” në kuptimin më gjithëpërfshirës të ripërtëritjes dhe riorganizimit të tyre. Vetë fjalia e parë e faqes së parë të Albania-s përbën një himn dashurie e bukurie për gjuhën e lashtë shqipe, tek shprehet : “E ashpër, e vrazhdë, si populli i fuqishëm që e flet, por edhe plot shije e hijeshi, si frutat dhe lulet e malit ku flitet, gjuha shqipe – ndonëse e varfëruar nga një moslëvrim shumë herë shekullor – është e aftë të shprehë, me një ndjenjë të mrekullueshme, nuancat, konceptimet më të holla e të mprehta të mendimit njerëzor”. Konica i ngre kështu, me të drejtë, monument gjuhës shqipe, duke e ditur më së miri, si një dijetar poliglot se gjuha është vetë “çekani që farkëton mendjen e zhvilluar” është susta që i jep shtysë “edukimit intelektual të popullit dhe dashurisë për kombin”, që “zhvillimi i saj i çel udhë vetë zhvillimit të Idesë” (Mendimit), vetë jetës intelektuale, botës së dijes e të Letrave. 

Konica e do me shpirt gjuhën amtare, dhe iu përkushtua tërë jetën bukurisë dhe zhvillimit të saj. Gjuhëtar, letrar, përkthyes, poliglot, me aftësi polivalente në fushën e filologjisë, aftësi që i ka venë në dukje më së miri miku i tij europian Apolineri kur e ka cilësuar Konicën tonë “një enciklopedi lëvizëse” duke e krahasuar me një Argus (me njëqind palë sy) dhe një Briare (me njëqind palë krahë e pesëdhjetë koka) kryeredaktori i Albania-s e rroku gjuhën shqipe nga rrënjët duke i njohur e përdorur edhe vetë bukurisht të dy dialektet e saj, toskërishten e gegërishten. Vazhdimisht ai kërkoi e punoi për gjuhën e pastër letrare shqipe, mbi bazën e një alfabeti unik latin, që të shfaqte krejt bazën fonetike të shqipes. Ai e ka të qartë se gjenia e gjuhës shqipe, të cilën ai e ngriti lart, është se mbajti gjallë e të fuqishëm shpirtin shqiptar në shekuj, me tërë atë bukuri e pasuri fonetike e folklorike. 

Në këtë fushë të gjuhësisë, dhe më gjerësisht të filologjisë shqiptare, antologjia “Faik Konica – Për një Shqipëri Europiane” shfaqet si një pasqyrë kristaline e dashurisë dhe e mundit konician për zhvillimin e gjuhës shqipe mbi bazën e ligjeve të gjuhësisë. Me kompetencën e gjuhëtarit, falë një morie shkrimesh titulluar “Shënime gjuhësore”, dhe mbi bazën e punimeve shkencore të gjuhëtarëve shqiptarë e të huaj (nga Kristoforidhi te G.Meyer), të cilëve ai u referohet shpesh, Konica ngulmon – në bashkëpunim me tërë albanologët vendas e të huaj –,  për zgjidhjen e detyrave parësore që shtron gjuha shqipe e kohës së tij. Kërkon kështu të hedhë bazat e shkencës gjuhësore shqipe, për të përcaktuar rregullat drejtshkrimore themelore, duke u ndalur në probleme të sintaksës, morfologjisë, fonetikës, etj. Por, kryesorja në këtë drejtim është këmbëngulja dhe paepuria e tij për ta parë gjuhën shqipe një dhe të vetme, me shkrirje dhe njësim të dy dialekteve të saj, si faktor absolut të bashkimit dhe fuqizimit të kombit shqiptar. 

Ai është i ndërgjegjshëm se “shqipja ka mbetur e palëvruar qëkurse është krijuar”, se është e zhveshur nga terminologjia abstrakte, duke qenë kështu “e paaftë për të rrahur ide”; andaj dhe detyra urgjente për mbarë shkrimtarët e gjuhëtarët është ta lëvrojnë, ta shkathtësojnë e pasurojnë shqipen, për ta bërë gjuhë letrare të përpunuar, gjuhë standardi, të aftë për përballur forcën shprehëse të gjuhëve të zhvilluara dhe krejt Letrat klasike e moderne. Përshtatja e një alfabeti modern të gjuhës shqipe, për të zhdukur 40 variantet e alfabeteve që përdoreshin deri në atë kohë, mbështetja e alfabetit të Shoqërisë “Bashkimi”, si dhe krijimi i vazhdueshëm i neologjizmave mbi bazën e ligjeve të zhvillimit fonetik të shqipes ishin këto detyra parësore, ku Konica dha kontribut të fuqishëm tek mori për model gjuhën frënge, gjuhën e tij të punës, të cilën ai e njihte me themel dhe e përdorte me bukuri të veçantë. Jo vetëm kaq, por ai depërtoi edhe në hershmërinë e shqipes dhe hyri në polemikë me gjuhëtarë të huaj, si rumunin Hasdieu, për të treguar se shqipja ka vendin e vet origjinal në familjen e gjuhëve indo-europiane, pa kurrfarë prejardhjeje nga dakishtja a gjuhë të tjera.

Është një mision i lartë fisnik i Konicës që zhvillimin e gjuhës ai e pa të lidhur ngushtë me hapjen e shkollave shqipe, duke e shtruar këtë çështje si kërkesë dhe nevojë urgjente për shoqërinë shqiptare, në një kohë kur administrata turke dhe loja ballkanike antishqiptare punonin për përhapjen në masë të gjerë të shkollave greke, serbe e italiane në Shqipëri, vetëm e vetëm dhe si e si që të zhdukej gjuha shqipe dhe të asimilohej kombi shqiptar. Ai bashkëpunoi ngushtë në këtë drejtim, në rrafsh të brendshëm e të jashtëm, me tërë patriotët dhe rilindësit që aspironin dhe punonin për liri e pavarësi, shtypi dhe botoi abetare e libra shqipe në shtypshkronjën e tij “Përlindja e Shqipërisë”, ndër të tjera edhe Hartën e Shqipërisë, botuar për herë të parë në shqip, si dhe “Kalendarin e Maleve”, që botohet këtu për herë të parë që nga botimi i tij origjinal.

Polemist par excellence, “polemist i penës”, siç thotë ai vetë, me logjikë të rreptë, të ashpër e asgjësuese, me argumente historike, estetike, morale e shkencore, për më tepër me ironi të goditur dhe gjithë nerv e impuls të fuqishëm, Konica i shpalli luftë mediokritetit, sharlatanizmit, “turçëlisë”, mendjeve të mykura, “honxhobonxhove, xhuxhubocëve e xhixhillimëve”, krejt kopukërisë, siç cilësonte ai elementin retrograd e të prapambetur shqiptar, shërbëtorin lëpirës, puthadorasin, pështirakun, servilin, që pengonin e frenonin “me mendësi primitive” zhvillimin dhe përparimin e shoqërisë. Polemist po ashtu në plan të jashtëm, sikurse shfaqet ai në faqet e kësaj antologjie, Konica nuk rreshti së demaskuari synimet dhe planet e shteteve fqinje për copëtimin e kufijve të Shqipërisë, duke e konsideruar çdo pëllëmbë tokë të saj të shenjtë, nuk e ndali luftën kundër propagandës antishqiptare me kancelaritë, me revista në zë të kohës, si La Revue des Deux Mondes apo me tellallë të paguar nga qarqe të huaja. “Kush të shan një herë, shaje një herë e gjysmë – A insulteur, insulteur et demi”, përdor Konica shprehjen e vjetër frënge, në kuptimin e ligjit të Talionit, dhëmbë për dhëmbë, duke i nxjerrë ujë të zi gjithkujt që shan Shqipërinë e tij apo vepron në dëm të saj. Dhe nuk mungojnë në këtë drejtim cilësimet për Turqinë europiane, duke tipizuar vetë shtetet ballkanike në mënyrë mjeshtërore: “Rumania, – e urtë”; “Greqia, – urtësuar me dajak”; “Serbia, – Mbretëri e Kafeneve të Bashkuara » ; « Bullgaria, – Principatë e Kafeneve të Bashkuara » ; “Mali i Zi, – kasolle e fshatrave malazeze » ; « Maqedonia, – shtet inekzistent me shumicë dërrmuese shqiptare » ; dhe më në fund, vetë Turqia, – shtet mongol, hordhi parahistorike e endacake e Azisë së Vogël ». Por alarmi konician për kombin shqiptar në rrezik dhe drejt zhdukjes me anë copëtimi është aleanca e sllavizmit (“sllavja tartaro-serbe-malazeze”) me “grekajën” dhe “italianajën, apo primadonën italiane”. Është e kuptueshme që, përballë këtij rreziku iminent, Konica të zgjidhte aleaten e jashtme më të sigurt për Shqipërinë, që do të ishte gjatë tërë kohës që botoi Albania-n Perandoria austro-hungareze, vetë Austria. Dhe argumentet “pse pikërisht Austria”, që derdhte “ergjendin” për çelje të shkollave shqipe dhe ndihmonte lëvizjen nacional shqiptare për autonomi e vetëvendosje janë të shumta tek Albania dhe tek epistolari i gjerë i Konicës me personalitete të larta austriake. Që më 1897 në fakt, Konica e kishte parashikuar këtë rol përkrahës e mbështetës të Austrisë në zhvillimet progresiste shqiptare, duke u lidhur me kancelarinë e Perandorisë austro-hungareze, konkretisht me baronin diplomat Zwiedinek. Ai vlerëson lidhjet tradicionale të Austrisë me Shkodrën, me shkollën franciskane, mbështetjen e saj për fenë katolike, ndihmën financiare për propagandën dhe botimet në gjuhën shqipe, si dhe kontributin e madh në fushën e gjuhësisë, historisë dhe të filologjisë nga ana e albanologëve të shquar austriakë.  

Por tehu i polemikës së tij në këtë vëllim – që ndjek tërë intrigat e vendeve ballkanike, dhe që shkon nga “grekaja”, në kuptimin “kopukëria e leadershipit grek”, te “sllavja” dhe te planet bullgare për krijimin artificial të “Maqedoninë”, në kurriz të kombit shqiptar –, do të drejtohet ashpër edhe kundër arbëreshëve apo shqiptarëve të Italisë, duke pasur parasysh lojën e tyre për mbrojtjen e interesave italiane, lojë që shkon shumë larg, deri te pretendimi për sundim të Italisë në bregun lindor të Adriatikut, për aneksim dhe “bashkim” me “Italinë çizme”. Ai godet me artileri të rëndë arbëreshët, që kërkojnë, sipas tij, të bëhen “primadona e propagandës shqiptare gjoja në emër të mbrojtjes së interesave të Shqipërisë”, si dhe planet aventureske të Ricciotti Garibaldit të Riut për “Federatën ballkanike”.    

Sigurisht, Parimi i tij në polemikë, që ai e zbatoi me përpikëri është se “e vërteta është përvëluese”, se “e vërteta nuk ka nevojë për t’u shprehur me stil gjarpërues, të yndyrshëm të shkrimeve akademike”, nuk ka nevojë për gjuhë me dorashka, me spërdredhje, me lulka apo me “fryrje panaireske”, sipas fjalëve të tij. Dhe në këtë kuptim, ai shpall hapur që Albania e tij “nuk është shtëpi ku të kurvërohen të vërtetat”. Përballë akuzës “i shitur”, tek cenohet rëndë në nder – akuzë që edhe sot e kësaj dite e përdor ndonjë “xhuxh studiues” antikonician nën ndikimin e diktatit ideologjik komunist -, Konica përdor tërë fuqinë e argumentimit, logjikën e rreptë, por edhe ironinë e tij mjeshtërore për të fshikulluar denigrimin, poshtërimin dhe mediokritetin, me sulmin e tij të papërmbajtshëm verbal. “Të gjithë shqiptarët tashmë e dinë mirë se ne heqim nga goja për t’i shërbyer një ideje, për t’iu kushtuar një vepre, ku humbasim shumë dhe nuk kemi se ç’fitojmë për vetvete. Paska pra karabushë të tillë që as e ndjejnë frymën krenare të revoltës dhe të lirisë që karakterizon fund e krye revistën tonë”.

Dhe duhet thënë se polemika, politika dhe pragmatizmi janë një trinom i pashpërbërë te Konica që përshkon krejt veprën e tij si një fill i kuq, sidomos Albania-n, me aftësinë e tij të veçantë për të qenë realist e objektiv, për të kapur me nuhatje e largpamësi drejtimin e një evolucioni apo të një qëndrimi të caktuar dhe për të bërë përpjekje drejt arritjes së një zgjidhjeje të kënaqshme, tek ka përherë parasysh kompleksitetin e rrethanave, kohën e veprimit, forcat ndihmëse e aleate, etj. 

Në faqet e kësaj antologjie, me shumë interes janë, nga ana tjetër, edhe qëndrimet e Konicës ndaj fesë dhe shtetit laik, çështjet për ekonominë, sociologjinë, kulturën shqiptare, e sidomos vlerësimi që ai i bën rinisë, si e ardhmja e Shqipërisë, të cilën e sheh të lulëzuar, të dhënë pas punës e kulturës, me botëkuptim perëndimor të zhvilluar. Sepse Faik Konica, ideator i Shqipërisë moderne, ngulmoi e punoi që rruga e përparimit të kombit, me ligje dhe ekonomi të zhvilluar, me shoqëri të emancipuar e të kulturuar, të shkojë përherë paralelisht me zhvillimin dhe forcimin e shtetit me të “drejta njerëzore”, siç thotë ai për shtetin e së drejtës, me shoqëri civile e laike, me harmoni fetare, si element bashkimi i kombit, me zhdukje të krejt mentalitetit anadollak, për një botëkuptim të shëndoshë, të përparuar, perëndimor e modern. Është kjo, kërkesa koniciane me vlerë përherë aktuale, që qëndron në themel të kësaj antologjie shpalosur nën penën e tij për Shqipërinë europiane, siç e donte i dituri dhe i ndrituri Faik Konica, i pagëzuar nga Vatranët “Kampion i Përlindjes Shqiptare – Princ i Gjuhës Shqipe”.

Portret i Faik Konicës realizuar nga studioja

Harris Ewing 20-gusht 1927.

Portret i Faik Konicës nga piktori amerikano-polak Joseph Sigall, 1934.

Origjinali i këtij portreti ndodhet në sallën qendrore të Federatës Pan-Shqiptare të Amerikës “Vatra”, New York.

Artikulli i parë i Faik Konicës 20 vjeçar me pseudonimin Tepeleni dhe

me titull “Shqipëria dhe Turqit” botuar në një ndër gazetat kryesore parisiane

“La Libre Parole,” më 26 dhjetor 1895.

Lazar Taçi, Ilustrim me ngjyra të ballinës së revistës “Albania”, 

përgatitur nga artisti belg Paul-Ange Nocquet, mik i ngushtë i Faik Konicës.

Anastas Kostandini (Taso), Faik Konica në Boston

me kostum kombëtar, pastel 2015.

Faik Konica është zbuluesi i flamurit të Skënderbeut.

Kartë postale e botuar nga Faik Konica.

dërguar Mis Edith Durham, e konsideruar nga shqiptarët si

“Mbretëresha e Maleve të Shqipërisë”.

Kartë-postalja është zbuluar në Arkivat e Londrës

nga studiuesi Bejtullah Destani.

Albania e Vogël, 1899-1903, gazetë shoqëruese e revistës Albania. 

Nr. 19 i saj, 15 Tetor 1900, doli me dy tituj: “Shqipnia” a “Albania e Vogël”

dhe botoi Thirrjen e parë të Ismail Qemalit drejtuar kombit shqiptar.

Ballina e librit “Ese për gjuhët natyrale dhe gjuhët artificiale 

të Faik Konicës, alias Pyrrhus  Bardyli, Bruksel, 1904. Fotomontazh. 

Ballina e librit “Ese për gjuhët natyrale dhe gjuhët artificiale 

të Faik Konicës, alias Pyrrhus  Bardyli, Bruksel, 1904.  

Foto e viteve 1912-1913.

Dy romane të Faik Konicës, “Martesa e Lejlës dhe “Sotiri e Mitka”, 

shkruar më 1909 dhe botuar më 1911 në Paris nga Aladro Kastrioti. 

Zbuluar e studiuar në dhjetor 2011 dhe botuar për herë të parë 

në nëntor 2016, nga F. Andrea.  

Fan S. Noli, Sotir Peci, Kristo Kirka rrethuar nga bashkëpatriotët, Boston 1908.

Misioni historik i Vatrës fillon me themelimin e saj, me 31 Mars 1912. Faik Konica dhe Kristo Floqi punuan për hartimin e Kanunores dhe Rregullores

të Federatës Panshqiptare të Vatrës.

Delegacioni shqiptar në Kongresin e Triestes, mars, 1913. Faik Konica pas Flamurtarit.

Purje nga Aurel Kaculini, Botimet Jozef, Durrës, 2015.

Vatranë, vitet 1920.

Delegatë të Kuvendit të Vatrës më 1926.

Në mes të këtyre delegatëve ndodhet fotografi me famë botërore shqiptari Gjon Mili

i cili e ka shkruar këtu emrin e tij “John Toti Mili”. Në bazë të kujtimeve të

 tij, Faik Konica i propozoi në këtë kohë të ruante emrin e tij të origjinës “Gjon” 

dhe sot ai njihet me këtë emër: “Gjon Mili”. 

Kujtojmë se “Gjoni i Krujës” është edhe edhe vetë pseudonimi i Faik Konicës

te dy romanet e tij në frëngjisht ” Marttesa e Leilës” dhe “Sotiri e Mitka”, 1909.

Faik Konica në bibliotekën e tij në Mayflower, prill 1939.

Me rastin e 150-vjetorit të lindjes së Faik Konicës, një prej mendimtarëve dhe figurave më të ndritura të kombit shqiptar, Federata Pan-Shqiptare e Amerikës VATRA dega Boston dhe Worcester organizojnë promovimin e antologjisë së studiuesit Fotaq Andrea, “Faik Konica – Për një Shqipëri Evropiane”.

Faik Konica ishte një nga shtyllat kryesore të mendimit shqiptar, themelues i gazetës Albania, editor i Diellit dhe një nga arkitektët e Federatës VATRA. Përmes publicistikës dhe diplomacisë, ai mbrojti me pasion çështjen kombëtare dhe vizionin e një Shqipërie të lirë dhe të përparuar.

Ky aktivitet do të shërbejë si një reflektim mbi trashëgiminë e Konicës dhe aktualitetin e ideve të tij në kontekstin e sotëm shqiptar.

Detajet e aktivitetit:

Organizatorë: VATRA Boston & Worcester

Moderator: Jorid Çelaj

Data: 15 Mars 2025

Ora: 12:00 PM – 3:00 PM

Vendndodhja:

Bentley University

Student Center, 175 Forest St, Waltham, MA 02452

(Ndërtesa B23, parking falas)

Programi:

Dr. Elmi Berisha – Fjala përshëndetëse

Mentor Maksutaj – Fjalë mirëseardhjeje

Efi Qeleshi – Përshëndetje për të pranishmit

Andrea Pani – Përshëndetje dhe lidhjet e familjes Pani me Konicën.

Fotaq Andrea – Prezantimi i antologjisë: “Faik Konica – Për një Shqipëri Evropiane”

Prof. Thanas L. Gjika – “Kritikat dhe mësimet e Faik Konicës janë aktuale edhe sot”

Peshkop Theophan Koja – “Djaloshi Faik Konica, vizionar”

Frank Shkreli – “Faik Konica në 150-vjetorin e lindjes – aktualiteti i fjalëve të tij përballë realitetit të sotëm politik ndër shqiptarë”

Dr. Paulin Marku – “Roli i Faik Konicës në themelimin e Federatës VATRA”

Sokol Paja – “Korrespondenca e Faik Konicës 1920-1925”

Rafael Floqi – “Raportet e Konicës me Nolin në dritën e Diellit”

Valdete Dida Cenalia – “Konica mes Nolit dhe Zogut”

Prof. as. dr. Besim Muhadri – “Konica, publicist dhe kritik letrar”

Dr. Pashko Camaj – Fjala përmbyllëse

Pjesë e veçantë e aktivitetit:

Në sallë do të ekspozohen artifakte origjinale të Faik Konicës të sjella nga familja Pani. Pas përfundimit të ceremonisë, do të zhvillohet një vizitë në varrin memorial të Faik Konicës.

Ju mirëpresim të nderojmë së bashku këtë figurë madhore të kombit shqiptar!

Sh.Ç/RTKlive/

Sekretari i Përgjithshëm i NATO-s, Mark Rutte, para ardhjes në Prishtinë, ka thënë se Kosova është një vend shumë i rëndësishëm, ku prania e NATO-s është e fortë përmes trupave të KFOR-it.

“Është e rëndësishme të angazhohemi të gjithë që ky shtet të jetë në situatën më të mirë të mundshme. Atje ka pasur zgjedhje dhe do të shohim si do të formohet Qeveria e re. Gjithë kjo është pjesë e një procesi normal demokratik, gjë që është e mirë. Por në të gjithë rajonin situata po ndryshon. Jam në komunikime intensive, jo vetëm me krerët e Kosovës dhe ata të Bosnjë e Hercegovinës, por javën e kaluar kam biseduar edhe me Vuçiqin, që javën tjetër pritet të jetë së shpejti në Bruksel. Pra, komunikimet janë intensive që tensionet në rajon të ulen”, ka theksuar Rutte për Al Jazeera Balkans.

Shefi i NATO-s duke folur për rritjen e tensioneve në rajon, ka theksuar se ajo çka ka ndodhur në Bosnjë dhe Hercegovinë nga viti 1992 deri në vitin 1995, dhe në Kosovë deri në vitin 1999, nuk guxon të përsëritet kurrë më.

“Ajo çka ka ndodhur në këtë rajon, në Bosnjë dhe Hercegovinë nga viti 1992 deri në vitin 1995, dhe në Kosovë deri në vitin 1999, nuk duhet të përsëritet kurrë më. Ky rajon ka potencial të madh. Dëshirojmë që të rinjtë që jetojnë këtu, të qëndrojnë këtu, të jenë të suksesshëm, të hapin biznese, të inkuadrohen në rrethet politike dhe akademike, të bëhen artistë të mëdhenj dhe ta zhvillojnë këtë vend”, ka deklaruar Rutte.

Sekretari i Përgjithshëm i NATO-s, Mark Rutte, sot do të vizitojë Kosovën, së bashku me ambasadorët e Këshillit të Atlantikut të Veriut.

Shefi i NATO-s, gjatë vizitës në Kosovë do të takohet në takime të ndara me presidenten e Republikës së Kosovës, Vjosa Osmani dhe kryeministrin e Republikës së Kosovës, Albin Kurti.

Ramazan Çeka/

Themelimi i “Vatra Mëmëdheu – New Jersey” është një testament i pashuar i shpirtit atdhetar dhe i dashurisë për kombin, që shqiptarët e Amerikës e kanë ruajtur si një flakadan brez pas brezi. Ky akt historik nuk është thjesht një ngjarje, por një angazhim solemn për të mbajtur të ndezur pishtarin e Vatrës, ashtu si dikur Noli e Konica, ashtu si dikur burrat e mëdhenj të kombit që besuan se shqiptaria në diasporë nuk është vetëm një identitet, por një mision!

Në këtë sofër të re atdhetarie, Vatra vazhdon të mbetet oxhaku i kombit, ku digjet dashuria për Atdheun dhe ku farkëtohet e ardhmja e shqiptarizmës në botë.

Bashkimi i patriotëve në New Jersey dëshmon se gjaku nuk bëhet ujë, se amaneti i të parëve ruhet me nder dhe se shqiptari, kudo që ndodhet, e di se rrënjët e tij janë të lashta dhe të shenjta si vetë flamuri kuq e zi.

Le të jetë ky themelim një burim drite dhe force për brezat që vijnë! Le të ngrihet lart zëri i Vatrës, për të bashkuar shqiptarët, për të mbrojtur të drejtën kombëtare dhe për të përjetësuar lavdinë e një kombi të pathyeshëm!

Rroftë Vatra! Rroftë Shqiptaria!

Shkodër – Mars 2025