Dr. Elmi Berisha/

Të nderuar Ambasadorë, anëtarë të Misionit Diplomatik të Shqipërisë dhe Kosoves, i nderuar Kryepeshkopi Nikodhim, organizatorë, akademikë dhe të ftuar. Në emër të Federates Pan Shqiptare të Amerikës Vatra pershendes veprimtarine kushtuar Fan Nolit si burre shteti dhe flamurtar i multikulturalizmit.

This high profile event that honors Noli at the seat of the World Organization – the UN – in New York highlights some key political contributions of his life as Head of Albania’s government in early 1920s and beyond.

Vatra honors Fan Noli’s name and legacy as it looks to live up to the blueprint he left us for advocacy work. In fact, last week Vatra had important discussions with the US State Department Deputy Assistant Secretary Kasanoff and the Director for Balkans and Central Europe at the White House Kathleen Larkin.

I am convinced Noli’s diplomacy is a blueprint for future generations. His eloquence is matched only by his wisdom and wealth of knowledge. It is evident that Noli disarmed his rivals with the power of his argument while allowing his allies to see the points he made clearly by enlightening their minds.

Fan Noli was never physically inside these halls but his presence has been felt here when Albanian diplomats have defended Kosova and the Albanian issues at the Security Council meetings. Just like Fan Noli during his time, Vatra today strides to forge a new path towards a brighter future. Ju uroj suksese dhe punë të mbarë ne veprimarine e sotme.

*Fjala e kryetarit të Vatrës Dr. Elmi Berisha në aktivitetin përkujtimor kushtuar veprimtarisë së Fan Nolit në Lidhjen e Kombeve, mbajtur në New York në Selinë e Kombeve të Bashkuara më 9 shtator 2024.

Kristaq BALLI

Banda Kombëtare Shqiptare “VATRA”  u themelua në qytetin Worcester Mass. (Uster)  të Shteteve të Bashkuara të Amerikës në   fund të vitit 1916 (apo në fillim të vitit 1917). Presidenti i saj ishte Kostë Pano dhe drejtues artistik e dirigjent Thoma Nassi (Nga Dardha e Korçës), një personalitet i spikatur muzikor shqiptar, i studiuar në Konservatorin e New England të Bostonit për  kompozim e dirigjim, kompozitori i parë shqiptar i shkolluar në ShBA, organizatori, drejtuesi, instrumentisti, dirigjenti e veprimtari i shquar artistik e patriotik që ka lënë gjurmë të pashlyeshme në historinë e muzikës shqiptare dhe që muzikantët e studiuesit e mëvonshëm kontemporanë i referohen shpesh. (K. Balli: Thoma Nassi- Portreti mediatik, monografi  2006, f.7) 

Banda “Vatra” përbëhej nga rreth 30 instrumentistë amatorë të rinj(punëtorë fabrikash me origjinë nga Dardha, Korça, ose fshatrat përreth), shumica me vegla frymore, mandolina, kitara e violina. Qëllimi i krijimit të këtij  formacioni muzikor ishte, pa dyshim, së pari veprimtaria koncertore e artistike në ShBA, kryesisht nëpër komunitetet shqiptare e në kuadër të Kryqit të Kuq amerikan, emancipimi dhe prosperiteti kulturor, por jo më pak edhe kontributi i tij në mbajtjen gjallë dhe kultivimin e pathosit e ndjenjave patriotike në shërbim të Shqipërisë, me çrast  kjo bandë nuzikore kishte marrë edhe emrin e Federatës Panshqiptare në ShBA,  “VATRA” që kishte si kryetar Fan S. Nolin.

Pas një sërë aktivitetesh artistike në ngulimet shqiptare të Bostonit dhe rrethinave të tij në New England në momente ngjarjesh e retrospektivash me karakter kombëtar, fetar, e kulturor,  ku dallohej qartë pathosi  i binomit art dhe patriotizëm për më se tre vjet, rrethanat historike të dëshpëruara por edhe luftarake në Shqipëri i bënë thirrje ndërgjegjes kombëtare të një shpure shqiptarësh të rinj vatranë (rreth 120) nga ShBA-ja për t’iu përgjigjur asaj me vendimin e tyre për t’u kthyer në Shqipëri e për t’ju bashkuar rezistencës shqiptare. Midis tyre edhe Banda “Vatra” me në krye Thoma Nassin, si një trupë civile. 

Kështu, të mbledhur në New York, duke pritur urdhërin dhe  datën e nisjes ata dhanë koncertin e fundit në Shtetet e Bashkuara, në  Broadway  Central Hotel më 13 Mars 1920 nën dirigjimin e Thoma Nassit. Më 16 Mars ata u nisën me  vapor drejt Mesdheut dhe pas një qëndrimi të shkurtër në Brindisi të Italisë, në fillim të muajit Prill zbarkuan në Durrës për t’u inkuadruar në zhvillimet konfliktuale rreth kufijve të lakmuar e të cunguar të Shqipërisë. Pas udhëtimit për në Tiranë, ku vendin e qeveriste regjenca e kryesuar nga Sotir Peci (edhe ky nga Dardha e Korçës) dhe ku të gjitha institucionet shtetërore e shoqërore i pritën me entusiazëm, bandës “Vatra” i ishte siguruar një turne në gjithë qytetet e Shqipërisë me qëllim ngritjen e moralit qytetar për kauzën shqiptare. Shkodra, Elbasani, Delvina, Gjirokastra, Saranda, Tepelena, Përmeti, Erseka dhe së fundmi Korça, më 26 Prill 1920,  ishin destinacionet e koncerteve të bandës, por jo edhe pa implikimet e saj në mbrojtje, pjesëmarrje, apo veprime luftarake kundër forcave të shteteve të huaja që pretendonin territore shqiptare. Në qershor të po këtij viti bandës “Vatra” iu bë apel nga luftëtarët për të shkuar në Vlorë, ku luftohej kundër pushtuesve Italianë dhe ku Thoma Nassi, ndërmjet të tjerassh, kompozoi këngën himn “Vlora, Vlora”.

Më tej banda “Vatra” e zhvilloi aktivitetin e vet në Korçë dhe rrethinat e saj qytetin, ku ajo gjeti një terren të përparuar qytetar e kulturor, të pakrahasueshëm me çdo qytet tjetër. Koncertet e hapura, shfaqjet teatrale, organizimi dhe ngritja e formacioneve të reja muzikore e korale, pjesëmarrja në çdo ngjarje madhore, apo kishtare dhe progresi kulturor qytetar ishin në fokusin e kësaj bande. Deri në Qershor të vitit 1924 banda e zgjeroi dhe perfeksionoi fizionominë e eksperiencën e saj profesionale e artistike nëpërmjet udhëheqësit të saj artistik Thoma Nassi, i cili, njëheresh, u bë edhe drejtuesi i Shoqërisë se Arteve dhe la kontribute të vyera në fushën e muzikës moderne shqiptare, impakti i të cilave  vijon të jehojë edhe sot. Por banda pati edhe problemet e saj, veçanërisht në aspektin financiar, ku, për shkak të gjendjes politike e ekonomike shqiptare, efekt të veçantë negativ luajti mosmarrja e rrogave të premtuara për mbijetesën e familjeve të tyre.

Aktiviteti i Bandës “Vatra” gjatë viteve 1920-1924 është pasqyruar gjerësisht në shtypin e kohës me konsiderata mediatike shumë pozitive, ashtu sikurse edhe roli protagonist i Thoma Nassit në hopin muzikor që ai i dha muzikës qytetare jo vetëm në Korçë. Ndërkaq, planet për globalizimin territorial e shtetëror të bandës si një institucion kombëtar nuk u realizuan gjatë qeverisjes gjashtëmujore (Qershor 1924-Dhjetor 1924)  të kryeministrit Fan S. Noli, i cili,  edhe pse ishte një dashamirës i njohur i muzikës dhe bëri tratativa për ta realizuar atë, nuk mundi ta materializonte dedikimin e tij në një kohë aq të shkurtër.

Me rikthimin e Ahmet Zogut në fronin kryeministror në Dhjetor 1924 e më pas si president i Republikës Shqiptare (1925-1928) Banda “Vatra” u zhvendos në Tiranë. Thoma Nassi deklaron se  Zogu kishte etje të pashuar për muzikën, sidomos për Vagnerin. Ata ishin takuar së bashku disa herë dhe ishin shprehur pozitivisht për të ardhmen e bandës, si edhe për zhvillimin e të ardhmen e muzikës në Shqipëri  (Thoma Nassi: Ligjërata në Organizatën e  Studentëve Shqiptaro-Amerikanë të Universitetit të  Harwardit, Cambridge Mass., 1960) Thoma Nassi e riorganizoi dhe e kompletoi bandën “Vatra” duke angazhuar edhe instrumentistë të tjerë. Në këtë kohë dhe më pas kjo bandë do të njihej e konfirmohej me atributet e një formacioni muzikor shtetëror e kombëtar dhe do të vijonte aktivitetin e saj artistik e ceremonial. Kurse Thoma Nassi krahas drejtimit të kësaj bande, kompozoi edhe disa prej këngëve të tij të njohura dhe u angazhua me synimin për  mësimin e muzikës në shkollat shqiptare. Gjatë kësaj kohe banda bëri edhe një turne të gjatë kryesisht nëpër qytetet malore, ku Thoma Nassi krijoi edhe “një koleksion muzikor”,  midis të tjerash “Kënga e Mullirit”, “Kënga e Bariut”, “Katër Valle” të cilat u bënë gjithashtu krijime klasike shqiptare.

Por në vitin 1926, i detyruar nga disa rrethana politike e familiare, të cilat Thoma Nassi i qartëson vite më vonë, më 1960 në  ligjëratën  në Organizatën e Studentëve Shqiptaro-Amerikanë të Universitetit të Harwardit, Cambridge Mass.  ai vendos të shkojë përfundimisht në ShBA. Ai kishte filluar të ndjente intuitivisht se Zogu kishte filluar ta shihte veten si një mbret dhe  superambicioz. Thoma Nassi pësoi kështu një dekurajim ”me këtë të ri brilant, i cili kishte drejtuar mirë demokratikisht, por që, më pas, u bë, fillimisht, një president ekstravagant i republikës dhe pastaj, më vonë, projektoi  shenjat e bërjes mbret… Me zemër të thyer, ju dhashë lamtumirën shumë e shumë miqve, anëtarëve të bandës Vatra dhe Zogut(i cili nuk donte të më linte të shkoja). Unë e dija fare mirë që misioni im ishte ende në Shqipëri, por unë parapriva pasoja të këqija për familjen time, nëse unë qëndroja. Re të zeza po mblidheshin. Musolini kish hartuar programin e tij ambicioz të pushtimit dhe Shqipëria ishte një nga vendet e para që do të sulmohej pa mëshirë dhe do të pushtohej prej tij” (Thoma Nassi: Ligjërata në Organizatën e  Studentëve Shqiptaro-Amerikanë të Universitetit të  Harwardit, Cambridge Mass., 1960)

Por ai s’kish si të parandiente, gjithsesi, edhe fatin e tij pas  çlirimit të Shqipërisë dhe ardhjes në pushtet të një regjimi totalitar komunist, i cili për analogji e,  siç ndodhi në fakt, do të spastronte nga faqja e dheut intelektualët e shquar që kishin lidhje me botën perëndimore. Dhe vërtet, qëndrimi ndaj Thoma Nassit dhe veprës së tij politike, intelektuale e artistike iu nënështrua një “harrese” e indiference, edhe pse disa nga këngët dhe kompozimet e tij vijuan të interpretoheshin anonimisht, pa autorësi, pasi ato ishin ngulitur në memorjen e kombit dhe nuk kish si të çrrënjoseshin. Fati fatal i shumicës së intelektualëve 

ekselentë krijues shqiptarë  që studiuan dhe u promovuan në Perëndim e qëndruan në Shqipëri gjatë komunizmit do të ishte mbase edhe fundi tragjik i Thoma Nassit dhe familjes së tij. Mbase kjo ishte, ndërmjet të tjerash,  edhe fakti që ai, madje, nuk u kthye më në Shqipëri gjatë gjithë jetës, qoftë edhe si vizitor në vendlindjen e tij, Dardhë. 

 Kësisoj, përbën një koincidencë, apo një gjest të ndërgjegjshëm e simbolik fotografia e mëposhtme?

Në të paraqitet ansambli i “Bandës Shtetërore” (“nukli magnetik” i së cilës ishte padyshim ai i Bandës “Vatra” dhe dirigjentit Thoma Nassi) dhe,  siç e konfirmojnë të dhënat e saj të dukshme, është realizuar në vitin 1926 nga fotografi mjaft i njohur tiranas Ymer Bali (Foto Bali), pra brenda atij viti kur Thoma Nassi kishte vendosur të shtegtonte përgjithnjë në ShBA. 

Fotoja ekspozon me një kompozicion mjaft të gjetur 31 instrumentistët e bandës me instrumentet muzikore në dorë, të rinj apo të pjekur në moshë, me veshjen e posaçme ceremoniale e në qendër të të cilëve vendoset drejtuesi  Thoma Nassi, me kostumin e papionin e dirigjentit. Fotoja është bërë ekskluzivisht për anëtarët e bandës, jashtë, në një mjedis të gjelbëruar,  ndoshta para një platformë enkas për  interpretimin e  koncerteve, (ashtu si edhe në Korçë  platforma e bandës në Lulishten Themistokli Gërmenji, ku vijon tradita e interpretimit të  bandës së qytetit dhe Korit Lyra)  të cilëve iu është dhuruar e mirëpërgatitur, e paspaltuar dhe e vendosur në një kornizë druri të mbuluar me xham. Kjo foto origjinale (afërsisht 30cm x 22cm) është ofruar pas 87 viteve nga familja e njohur dardhare Koço e Palo Çomi, një pjesëtar i së cilës ka qenë, si shumë dardharë të tjerë, anëtar i Bandës “Vatra” e më pas i bandës së riorganizuar shtetërore në Tiranë. Edhe pse, jo e mbajtur në kushte të mira dhe e dëmtuar fragmentarisht, por edhe për shkak të “moshës” së saj ajo është ende  e qartë, e lexueshme mirë edhe në detaje dhe e prodhuar fillimisht me cilësi shumë të lartë në kondicionet ndriçim, kontrast, qartësi e mprehtësi. Në krahun e djathtë poshtë (pranë një fëmije të rastësishëm) ndodhet një mbishkrim me  gërma të bardha “Foto Bali, Tiranë, 1926).

Kjo është një foto e rrallë dhe e pabotuar a e  riprodhuar që prej “lindjes së saj”. Ajo paraqet një rëndësi të veçantë historike e kulturore, pasi është “dokumenti” i fundit pamor i “finalizimit” dhe  epilogut të  veprimtarisë kulturore e artistike të një prej formacioneve më të spikatura muzikore – Bandës Kombëtare Shqiptare “Vatra”, si dhe përmbylljen   e një faze të rëndësishme të krijimtarisë dhe kontributit të paçmuar të muzikantit dhe muzikologut të shquar Thoma Nassi në Shqipëri. 

Zhvillimet e  mëtejshme të formacioneve koncertale  do të ndiqnin rrjedhën e zhvillimeve historike, politike, kulturore e artistike që sugjeronte koha më pas.

Bibliografi:

1. Ballauri V.: “Një dritare në historinë e muzikës së Korçës”, Selanik 2002
2. Balli K.: “Thoma Nassi, portreti mediatik, monografi”, Libraria Kotti, 2006
3. Bello P.: “Lëvizja muzikore në Korçë në fund të shek. XIX deri në çlirimin e vendit”, revista “Nëntori”, Nr. 5, 1987
4. Jorgji K.: “Banda Kombëtare “Vatra”, Gazeta “Korça demokratike” 15 Dhjetor 1995 dhe 2 Janar 1996.
5. Jorgji.K: “Veprimtaria atdhetare dhe muzikore e Thoma Nassit”, revista “Tempulli” Nr. 1, 2000
6. Koço E. “Korçare Distinctive Songs”, On line.
7. Koleksioni i gazetave të Korçës 1920-1926
8. Nassi Th.:“Ligjërata në Organizatën e studentëve shqiptaro-amerikanë të Universitetit të Harvardit, Cambridge Mass., në vitin 1960”
9. On line: linku Thoma Nassi
10. On line: linku Banda “Vatra”
11. On Line:linku Ahmet Zogu
12. On line: linku Fan S. Noli
13. Tërpini F.: “Korça vatër e artit dhe kulturës Shqiptare”, Korçë, 2002

“Ata e dinin ku t’a vjerrnin pushkën e ku t’i mbanin shpresat për të ardhmen e kombit të vet.”

 “Fan Noli në Kombet e Bashkuara në New York më 9 shtator 2024”  

Nga Frank Shkreli

“Fan Noli në Kombet e Bashkuara në New York më 9 shtator 2024” – ky është titulli i një njoftimi botuar në gazetën Dielli të Federatës Pan-Shqiptare Vatra në Nju Jork.  Search Results for “fan noli në kombet e bashkuara” – Dielli | The Sun (gazetadielli.com). Në njoftim thuhet se ky organizim, për herë të parë në Selinë e OKB-së, realizohet me iniciativë të Bibliotekës Fan Noli në Boston, VATRA dhe degës së saj në Boston, gazetës “Dielli,” dhe me mikpritjen dhe mbështetjen e ambasadorëve të Shqipërisë në Amerikë dhe në Kombet e Bashkuara.  Thuhet se ky simpozium përkujtimor dhe historik mbahet me rastin e 100-vjetorit të përfundimit të misionit të Fan S. Nolit në Lidhjen e Kombeve në Gjenevë.  Sipas njoftimit, për publikun, në gazetën Dielli thuhet se në simpozium do të flasin ambasadori i Shqipërisë në Washington si dhe ambsadori i Shqipërisë në OKB, përfshir  drejtuesit e VATRËS, gazetës “Dielli”, akademikë, studiues dhe autorë të ndryshëm shqiptarë që kanë shkruar për të madhin Fan S. Nolin.  Ky simpozium përkujtimor dhe historik do të mbahet me rastin e 100-vjetorit të përfundimit të misionit të Fan S. Nolit në Lidhjen e Kombeve në Gjenevë.

Për rolin e Fan Nolit në arenën ndërkombëtare — subjekt i këtij simpoziumi të henën në OKB — është folur e shkruar edhe më përpara.  Kanë folur e shkruar gjatë dekadave të kaluara shumë figura të njohura dhe personalitete të diasporës shqiptare të pas Luftës së II Botërore, si Ernest Koliqi e Sami Repishti, ndër të tjerë.  Në një shkrim të botuar 10-vjet më parë –  Frank SHKRELI/ Fan Noli, diplomati që përfaqësoi denjësisht Shqipërinë në arenën ndërkombëtare | Gazeta Telegraf –kam pasqyruar, shkurtimisht, vlerësimet e Ernest Koliqit dhe Sami Repishtit, mbi rolin ndërkombëtar të Fan Nolit, që besoj se ia vlen t’i kujtojmë, me këtë rast — sa për ilustrim.

Mbi të gjitha, Fan Noli ishte promovuesi dhe vazhdon të jetë simbol i marrëdhënieve të ngushta e miqësore, shqiptaro-amerikane. Por pa harruar rolin e rëndësishëm që ka luajtur edhe At Gjergj Fishta – si njëri prej arkitektve kryesorë të këtyre marrëdhënieve, veçanërisht, rolin që ka luajtur Gjergj Fishta në njohjen e pavarësisë së Shqipërisë nga Shtetet e Bashkuara dhe në lidhjen diplomatike midis dy vendeve tona.  Frank Shkreli: At Gjergj Fishta, arkitekt i marrëdhënieve shqiptaro-amerikane, vazhdon të jetë i padëshiruar në vendin e vet | Gazeta Telegraf

Fan Noli ishte promovuesi dhe vazhdon të jetë simboli kryesor i  marrëdhënieve të ngushta, e miqësore, midis Shteteve të Bashkuara dhe Shqipërisë. Ai i vuri themelet këtyre marrëdhënieve, mbi të cilat ndërtuan edhe brezat e shqiptaro-amerikanëve pas tij, por sidoqoftë, ato mbeten deri diku, trashëgimia e tij, megjithse edhe të tjerë kanë luajtur rol të rëndësishëm, gjatë dekadave të shekullit të kaluar, në zhvillimin e këtyre lidhjeve midis dy kombeve tona. 

Simpoziumi që mbahet të henën në Nju Jork me 9 shtator, 2024 më kujtoi vlerësimet e dikurshme të dy figurave kombëtare, Ernest Koliqit dhe Sami Repishtit, mbi rolin diplomatik ndërkombëtar të Nolit dhe kontributit të tij në fushën e diplomacisë midis dy popujve tanë, por edhe në fushën ndërkombëtare, në përgjithsi, gjithmonë në mbrojtje të interesave kombëtare të Shqipërisë dhe të shqiptarëve, mbi interesat personale.

Është i mirënjohur tanimë roli dhe përpjekjet e Nolit për të bindur Presidentin amerikan Udrou Uilson që të mbështeste pavarësinë e shtetit të ri shqiptar.  Ai ia doli të siguronte mbështetjen e Udrou Uilsonit në përkrahje të Pavarësisë së Shqipërisë, i cili sipas Nolit, i kishte thënë atij se: “Një zë do të kem në Konferencën e Paqes dhe atë zë do e përdor në mbrojtje të Shqipërisë”. Ishte ky një angazhim i Presidentit Uilson që ndaloi copëtimin e mëtejshëm të Shqipërisë dhe një akt tepër i rëndësishëm i Fan Nolit në fushën e diplomacisë.  Ishte oratoria që thuhet se e dalloi atë në Konferencën e Lidhjes së Kombeve në Gjenevë, në mbrojtje të interesave të kombit të vet, siç kisha shënuar 10-vjet më parë, në shkrimin e lartë përmendur. Oratoria e Nolit në Gjenevë kishte tërhequr vëmendjen e gazetës angleze ‘London Daily Mail’, ndërsa ajo ka përmendur zotësitë e Nolit në fushën e diplomacisë dhe e kishte cilësuar atë si burrështetasin më të aftë të Ballkanit të asaj kohe.  Ndërsa, gazeta amerikane “Nju Jork Times” e datës 16 Mars 1965 në njoftimin me rastin e kalimit të tij në amshim vdekjen në Florida, në mënyrë të veçant thekson rolin që Noli ka luajtur në krye të delegacionit shqiptar në Konferencën e Lidhjes së Kombeve në Gjenevë. Gazeta e njohur amerikane shkruante se ai kishte habitur delegatët në atë konferencë me një fjalim të ashpër dhe kritik ndaj vet Lidhjes së Kombeve, duke e cilësuar veprimtarinë e Lidhjes si, “flluska që i merr era”. Dhe se, “Sekretariati i Lidhjes së Kombeve ishte si një varr ku vdesin të gjitha idetë konstruktive”.

Ndërsa me rastin e vdekjes së Nolit, Ernest Koliqi  kishte shkruar një nekrologji të gjatë në 3-4 faqe të revistës së tij ‘Shëjzat’ e vitit 1965, mbi veprimtarinë dhe jetën e Fan Nolit dhe veçanërisht mbi, atë që Koliqi e cilëson si “fytyrën vigane të Emzot Nolit nëpër kumbim të ligjëratës së Tij historike n’Asamblenë e Lidhjes së Kombeve”.  Ernest Koliqi shkruante se përfaqsuesi i Serbisë në atë konferencë, i përkrahur nga përfaqësuesi i Greqisë, duke përdorur “një frëngjishte të dobët e çaluese, paraqiste një grumbull arsyenash për t’i bindë përfaqsuesit e shteteve pjesëmarrëse për të mos pranue Shqipninë”.  Përfaqësuesi serb dhe ai grek, sipas Koliqit, paraqisnin, “Nji ndër arsyenat ma të rrezikshme”, se Shqipërisë duhej t’i mohohej antarësia, “mbasi Shqiptarët në shumicë ndiqshin besimin muhamedan, se me krijimin e shtetit shqiptar do t’u krijonte nji Turki e re midis Ballkanit, në të cilin të krishtënët do të psojshin salvime.”  Për të hedhur poshtë pretendimet e Serbisë dhe të Greqisë, ka shkruar Ernest Koliqi, para Konferencës së Lidhjes së Kombeve, “Ngrihet Emzot Noli, me kamilaf në krye e me veladon të zi episkopal, ku vezullonte nji kryq i madh ari… që vetvetiu në pamje rrëzonte pohimet e të dërguemvet serb e grek”.

Ernest Koliqi ka vlerësuar mëtej rolin diplomatik të Nolit në Lidhjen e Kombeve në Gjenevë, të “Një prelati shqiptar, i krishtënë, që kërkonte nji Shqipni të lirë dhe të hynte dorëzanë, se ndjeksat e tri besimeve (në Shqipëri) do të rrnjoshin vëllaznisht në harmoni të plotë vullnetesh e qellimesh.  Prania e Tij ishte nji përgnjeshtrim i akuzave t’anmiqvet”, të kombit shqiptar, shkruante Ernest Koliqi.  Koliqi vazhdon duke thënë se të pranishmit në Konferencën e Lidhjes së Kombeve nuk e pritshin një ligjëratë të Peshkopit shqiptar, i cili përdorte një anglishte klasike me plot argumente e fakte historike dhe me një përgatitje të jashtëzakonshme kulturore.  “Si mos me pranue nji shtet që nxierte njerz me gjithë ato veti të rralla?”, si Fan Nolin pyeste Profesor Ernest Koliqi duke shprehur bindjen e tij se: “Atë ditë Shqipnija, për hir të zotsisë së Emzot Nolit, siguroi të drejtat e veta dhe doli faqebardhë.  Kurrgja tjetër mos me pas ba Noli për atdheun tonë, veç këtë mrekulli, meriton mirënjoftjen e përjetshme të Shqiptarvet”, përfundon Ernest Koliqi vlerësimin e tij për rolin diplomatic të Fan Nolit në konferencën e Lidhjes së Kombeve.

Ndërsa Profesor Sami Repishti në vlerësimin e jetës dhe veprimtarisë së Nolit, në një shkrim botuar në gazetën ‘Dielli’ me rastin e 100-vjetorit të lindjes ka shkruar se, Noli ishte një person shumë dimensional, i cili i kalonte kufijtë e botës shqiptare, duke u përpjekur të ngrejë subjektin e vet në horizonte më të larta, në nivelin e mbarë njerëzimit, duke kërkuar, thotë Profesor Repishti, që vlerat universale të jenë gjithashtu pikësynime edhe për kombin shqiptar. Sami Repishti shkruante se Noli u përpoq të hapte portën nëpër të cilën shqiptarët, ende të vetmuar e të izoluar, të mund të hyjshin në familjen e madhe njerëzore, trashëgimtare e qytetërimeve të kaluara dhe ndërtuese e botës së re, përfundon Profesor Sami Repishti.

Kjo “portë”, për hapjen e së cilës punoi aq shumë Fan Noli, pothuaj gjatë gjithë jetës së tij, fatkeqësisht mbetet ende e mbyllur për Shqiptarët dhe për aspiratat e tyre të integrimit, kjo më pak nga kundërshtimet e të huajve, por më shumë për arsye të një politike përçarëse në radhët e vet klasës politike shqiptare të këtyre 30-viteve të kaluar. Përveç kësaj, në vend të përpjekjeve për të hapur “portën” drejtë integrimit europian, sot diplomacia shqiptare fletë shumë për “partneritete strategjike” me një numër vendesh të ndryshme, një politikë kjo, të cilës, fatkeqësisht, i vjen era interesa persosnale e partiake, në kurriz të partneriteteve, vërtetë, strategjike të Shqipërisë dhe të kombit shqiptar, të provuara gjatë historisë. Kur një vend shprehet për marrëdhënie të partneritetit strategjik me aq shumë vende, atëherë ai vend s’ka partneritet strategjik me asnjë.  

Fan Noli kishte një politikë konsekuente diplomatike të interesave të kombit shqiptar. Shqiptarët në fillim të shekullit të kaluar e kishin punën ngushtë me shumë armiq, të cilët ishin të vendosur të copëtonin vendin, por pa shumë miq, në krahasim me situatën e sotme. Suksesi i Fan Nolit në mbrojtjen e Shqipërisë dhe të Shqiptarëve në Konferencën e Lidhjes së Kombeve në Gjenevë, e vërtetoi dhe e ngriti atë në një diplomat të rangut botëror dhe e bëri Nolin si njërin prej udhëheqësve më të dalluar të jetës politike dhe diplomatike shqiptare ndoshta i të gjitha kohërave. Kujtojmë pra një burrështeti dhe diplomatin shqiptar, i cili me veprat e tij kombëtare, në vazhdimësi, nderon kombin shqiptar dhe sipas një komenti të gazetës britanike, ‘Manchester Guardian’ të vitit 1924, kujtojmë, “një burrë me të cilin do krenohej çdo vend, një diplomat i përkryer, një ekspert i politikës ndërkombëtare, një debatues i aftë, i cili la një përshtypje mbresëlënëse në Gjenevë.  Ai, me një mjeshtëri të pazakontë, i mundi kundërshtarët e tij ballkanikë, gjithmonë duke u qeshur”, shkruante gazeta britanike, një shekull më parë.

Për fatin e mirë, Shqipëria atëherë mbijetoi si shtet falë atdhedashurisë dhe patriotizmit pa interesa personale e partiake të burrave si Fan Noli, Faik Konica, At Gjergj Fishta, Ernest Koliqi e Sami Repishti, ndër të tjerë,  të cilët gjatë jetës së tyre, mbrojtën vet me punën e tyre interesat kombëtare në nivel ndërkombëtar, por edhe vlerësuan të gjithë ata që vazhduan të mbrojnë interesat e vërteta të Kombit dhe lidhjet e ngushta me partnerët, historikisht, të sprovuar strategjikë dhe miq të shqiptarëve. Fan Noli i përkiste një brezi viganësh të Rilindjes së vërtetë të Kombit shqiptar, të cilët “dinin ku ta vjerrnin pushkën e ku t’i mbanin shpresat për të ardhmen e kombit të vet”. 

Frank Shkreli

Fan Noli ka thënë se Shqipëria i ka shumë borxhe Amerikës. Edhe komuniteti shqiptaro-amerikan – i vjetër dhe i ri –i kishte borxh Fan Nolit, një detyrim moral, në të vërtetë që, pjesërisht, po shpërblehet.

“O Shqiptarë, Nënës mos ia bëni varrë!” “Jepni, Nënën të shpëtoni, Komb e vatra të nderoni. Mbahu, Nëno, mos kij frikë se ke djemtë n’Amerikë”. Fan Noli 1917. (Autori duke mbajtur fjalën kryesore të rastit në ceremoninë e emrimit të një rruge në Bronx të Nju Jorkut me emrin: Fan Noli – Prill, 2022)

Me Senatorin e Nju Jorkut, Charles Schumer në ceremoninë e emrimit të rrugës “Fan Noli në lagjën Bronks të Nju Jorkut (Prill , 2022).

Letër e Kol Tromarës drejtuar Mehmet Konicës, lidhur me miratimin e raportit vjetor nga kuvendi i “Vatrës”, zgjedhjet në organet drejtuese si dhe takimin e Nolit me Presidentin Wilson dhe ish Presidentin Roosvelt

Boston, më 30 korrik 1918

Raporti juaj vjetor u lexua para kuvendit të 7 korrikut të vitit 1918 dhe u prit me duartrokitje të stuhishme nga delegatët. Në mocionin e një grupi delegatësh u vendos që të shtypet dhe tu shpërndahet raporti juaj degëve të ndryshme të Federatës. Kuvendi shprehu unanimisht mirëbesimin te ju dhe te kolegu juaj dr. Turtulli. Dikasteri i ri u zgjodh si vijon: Mit’hat Frashëri, kryetar, n.q.s. ai merr lejen të vijë në Boston dhe të zërë postin e tij; n.q.s. kjo del e pamundur, ai do të emërohet delegat i “Vatrës” në Zvicër, me një pagë mujore prej 200 $. I nënshkruari u zgjodh kryetar i përkohshëm deri në mbërritjen e Mit’hat Beut dhe, në rast se ky i fundit nuk vjen, atëherë kryetar. Zoti Ndreko Stavri, sekretar i mëparshëm i “Diellit” u zgjodh sekretar i “Vatrës”, meqë z. Leon Kristo u tërhoq për arsye të vazhdimit të studimeve të tij në Universitetin e Harvardit. Dr. George Adhamudhi Frashëri u caktua delegat i “Vatrës” në Zvicër, pa pagesë. Rev. Fan Noli u caktua delegat i “Vatrës” në Amerikë, me konditë që caktimi i tij të marrë pëlqimin tuaj dhe të kolegut tuaj dr. Turtulli; At Noli premtoi të tërhiqej nga zyra e tij në qoftë se me këtë ai mund të qetësonte zotin Nuredin Vlora e Mihal Grameno me Co, me qëllim që të bashkohen me Federatën tonë, me kusht që të eliminohej Ismail Qemali. Një shumë prej 1200 $ në vit u caktua për sekretarin e delegacionit tonë në Zvicër.

Dr. Nikolla Kasneci nga Mansurabi i Egjiptit, mendohet të ketë hequr dorë e të jetë liruar nga posti i tij i delegatit të “Vatrës”, meqë nuk e pranoi atë post dhe të vinte në Londër gjatë vitit të kaluar. Ju lutem kini parasysh të gjitha ato që lidhen me këto vendime dhe dërgoni një miratim të përbashkët për zgjedhjen e Fan Nolit si kolegu juaj në Amerikë.

Fan Noli u takua me Presidentin Wilson në bordin e anijes “May flower” më 4 korrik, duke qenë i ftuar si përfaqësues i të gjithë shqiptarëve të Amerikës për të shoqëruar Presidentin në varrin e G. Washingtonit. Ai pati rastin të fliste më se njëherë me Presidentin rreth Shqipërisë. Presidenti Wilson e dëgjoi atë me dashamirësi e interes dhe i tha: “Unë do të jem një zë në Kongresin e ardhshëm të Paqes dhe do të përdor atë për të mirë të Shqipërisë”.

Më 25 korrik F. Noli pati një bisedë të gjatë me ish presidentin Roosvelt në Klubin Harward të New York-ut. Kolonel Roosvelt i dha këtë mesazh për shqiptarët: “Unë besoj se pavarësia e Shqipërisë mund të rivendoset nën proteksionin e garancinë e përbashkët të Amerikës, Anglisë, Francës. Unë do të jem i gëzuar sikur të bëja ndonjë gjë që është në dorën time për të arritur këtë rezultat”.

AQSH, F. Shoqëritë Shqiptare në SHBA, V. 1918, D. 14, fl. 2.

(Në përkujtim dhe homazh për shqiptaren e madhe Nënë Terezën (26.8.1910-5.9.1997), shenjtoren humane të mirësisë njerëzore, krenarinë e përbotshme të kombit shqiptar. Askush në botë nuk mund ta “privatizojë” shenjtoren e botës pasi vetë ajo ka deklaruar: “Jam me gjak Shqiptare, nga nënshtetësia, një indiane, nga besimi jam katolike, përsa i përket thirrjes sime, unë i përkas botës..”).

Prof. Asoc. Dr. Zaho GOLEMI

*

Në çdo 5 shtator, në këtë ditë të nderimit e shenjtërimit të Nënës së Madhe shqiptare, të Nënë Terezës, shqiptarët përtej ndasive të besimeve sjellin në memorien kolektive një grua të madhe, një ambasadore të kombit që bëri emër të madh me thjeshtësi dhe dashuri të thellë njerëzore. Kombi shqiptar ka nxjerrë gra të përmendura në të gjitha etapat e zhvillimeve historike, në shumë fusha të drejtimit, të luftës, të punës, të ekonomisë të kulturës, por veprimtaria e Nënë Terezës i kapërceu kufijtë e shqiptarizmës. Ajo u bë një simbol i dashurisë njerëzore të botës sonë.

*

Familjarët që i munguan gjatë gjithë jetës

Nënë Tereza ishte lindur më 26 gusht 1910 në qytetin shqiptar të Shkupit dhe që quhej Anjezë Gonxhe Bojaxhiu. Aktualisht e njeh gjithë bota si Nënë Tereza e Kalkutës. Ajo ka qenë një murgeshë dhe misionare katolike indiane që u lind në Shkup, në atë periudhë ishte Vilajeti i Kosovës në Perandorinë Osmane. Ajo jetoi në vendlindje për tetëmbëdhjetë vjet dhe më tej u shpërngul në Irlandë, më pas në Indi, ku jetoi pjesën më të madhe të jetës.

Nënë Tereza kur u bë misionare më vonë e konsideroi “27 gushtin”, si ditën e saj, pasi kjo ishte dita e pagëzimit ose “ditëlindja e saj të vërtetë”. Ajo ishte fëmija më e vogël e Nikollës dhe Drande Bojaxhiut. Babai i saj, i cili ishte i përfshirë në politikën e komunitetit shqiptar në vilajetin e Kosovës, vdiq në vitin 1919, kur ajo ishte tetë vjeç. Babai i Gonxhe Bojaxhiut kishte lindur në Prizren, por me prejardhje familjare ishte nga Fani i Mirditës, ndërsa nëna e saj ishte nga një fshat afër Gjakovës.

Familja e saj jetoi në Shkup deri në vitin 1934, më pas u transferua në Tiranë. Ajo kishte një motër, motra Agia dhe vëllai Lazri që jetuan në rrugën “Hajdar Hidi”, pranë katedrales katolike në rrugën e Kavajës në shtëpinë e Avni Zajmit. Fakt është se familja Bojaxhi kishte pesë fëmijë, dy nga të cilët ndërruan jetë në vegjëli. Dy motrat u ndanë për së gjalli dhe nuk u takuan më kurrtë, ndërsa i këllai Lazër Bojaxhi, ka jetuar në Palermo të Italisë, një ish-kapiten artilerie i kohës së mbretërisë i larguar që gjatë Luftës së Dytë Botërore. (Kjo vërtetohet edhe nga shumë dokumente të kohës së mbretërisë që gjenden në AQSH dhe në Arkivin Qendror të Forcave të Armatosura).

Megjithëse Nënë Tereza nuk mundi të vinte në Shqipëri për t’u takuar me nënën dhe motrën pasi në vendin tonë ishin ndaluar besimet fetare me ligj më 1967. Nënë Tereza i shkruante të ëmës dhe të motrës, “Nuk mund të bëj gjë tjetër, vetëm se të lutem për ju..”. Ndërsa më 14 korrik 1972 Nënë Tereza mori një telegram, nga i vëllai i saj Lazër Bojaxhiu: “Lutu për loken, që ndërroi jetë më 12 korrik 1972”. Nëna e saj Drane Bojaxhi u shua edhe pse nuk arriti të shihte përsëri të birin e mbetur në Itali dhe të bijën misionare në Kalkuta të Indisë dhe që nuk e shihte prej dyzet e pesë vjetësh. Motra e Nënë Terezës Agia, motra e tyre e mbetur vetëm, vdiq një vit pas vdekjes së të ëmës, më 1973. Ka një të dhënë nga shtypi i kohës që në një intervistë të vitit 1979, pasi Nënën Tereza fitoi çmimin “Nobel”, i vëllai i saj Lazër Bojaxhi shprehej: “Motra e vogël, e përulur, ajo e cila u pati ardhur në ndihmë miliona të braktisurve, ajo që u ka dhënë dashuri dhe solidaritet aq njerëzve të dëshpëruar, u ndalua t’i qëndronte mbi krye të shtratit të vdekjes nënës së vet. Dhe ajo grua e gjorë vdiq e dëshpëruar, duke shtrënguar në kraharor një fotografi të njomur me lot”. Është e njohur se vëllai i saj kapiten Lazër Bojaxhiu ndërroi jetë më 1981 në Itali. Nënë Tereza e deshi shumë familjen e saj edhe pse larg saj ju përkushtua tërësisht misionit të bamirësisë dhe humanizmit. 

*

Misionare bamirësisë botërore

Më 7 tetor 1950, Nënë Tereza mori lejen e Vatikanit për kongregacionin dioqezan, i cili do të bëhej “Misionarët e Bamirësisë”. Më 1952, Tereza hapi bujtinë e saj të parë me ndihmën e zyrtarëve të Kalkutës deri sa u shtri dhe vijon të shtrihet në gjithë botën. Madhështia e saj qëndron në thjeshtësinë dhe bukurinë e jetës.

Nënë Tereza themeloi “Misionarët e Bamirësisë” një kongregacion katolik, i cili në vitin 2012 kishte një numër të konsiderueshëm institucionesh bamirësie. Ato ofrojnë shtëpi për njerëzit që janë duke vdekur nga HIV/AIDS, lebra dhe turbekulozi ato ofrojnë ushqime, klinika të lëvizshme, programe këshilluese për fëmijët dhe familjet, jetimore, dhe shkolla. Anëtarët duhet t’i përmbahen betimit të “dëlirësisë, varfërisë dhe bindjes”, si dhe një kusht të katërt, për të dhënë “shërbime falas e me gjithë zemër për më të varfërit e të varfërve”.

Bamirësia ndërkombëtare Nënë Tereza ka vetëdeklaruar dhe ka shuar çdo dilemë e keqkuptim për përkatësinë e saj ku shprehej: “Jam me gjak Shqiptare, nga nënshtetësia, një indiane, nga besimi jam katolike, përsa i përket thirrjes sime, unë i përkas botës. Sa i përket zemrës time, unë i përkas plotësisht zemrës së Jezusit”.  Ajo fliste rrjedhshëm pesë gjuhë dhe bëri udhëtime të shumta jashtë shtetit për arsye humanitare.

Më 13 Mars 1997 Nënë Tereza dha dorëheqjen si kreu i Misionarëve të Bamirësisë dhe ajo vdiq në 5 Shtator 1997 dhe është varrosur në Kalkuta të Indisë me nderime të përbotshme. Në kohën e vdekjes së saj, Misionarët e Bamirësisë kishin mbi katërmijë motra dhe një vëllazëri të lidhur me treqind anëtarë që operonin në qindra misione humanitare e bamirësie në mjaft vende të botës. Misionarët e shenjtërisë Nënë Tereza e vijuan misionin e saj. Kështu deri më 2007, Misionarët e Bamirësisë numëronin rreth 450 vëllezër dhe 5000 motra në të gjithë botën, duke operuar 600 misione, shkolla dhe strehimore në 133 vende të botës. 

*

Nderim dhe vlerësim për Nënë Terezën

Nënë Tereza rendi gjithmonë pas misionit të lartë të bamirësisë dhe mirësisë njerëzore dhe nuk kishte menduar kurrë për cmime dhe vlerësime, edhe pse më 1962 u nderua me  çmimin e Paqes, më 1962 i akordohet cmimi i Paqes, më 1979 Nobel për Paqe. Fakt është se më 19 tetor 2003, Nënë Tereza u lumturua dhe u quajt “Nënë Tereza e Bekuar e Kalkutës”, por për t’u kanonizuar në shenjtore, asaj duhej t’i njihej një mrekulli e dytë, në bazë të rregullave të kishës katolike. Një mrekulli e dytë i është njohur nga Papa Francesku në dhjetor 2015, duke i hapur rrugën që ajo të shpallet “e shenjtë” nga Kisha Katolike e Romës. Kanonizimi i saj është bërë më 4.9.2016, një ditë para 19-vjetorit të vdekjes së saj (5.9.1997), ku njihet si “Dita e Shenjtëruar e Nënë Terezës”.

Nënë Tereza është nderuar në të gjithë botën nga shtete të vogla e të mëdha, nga më të fuqishmit e botës. Duke folur përpara katërmijë studentëve dhe anëtarëve të Dioqezës së Skranton për shërbimin e saj ndaj “më të varfërve të të varfërve”, duke u thënë atyre “të bëjnë gjëra të vogla me shumë dashuri”, që ka qenë motivi i saj përgjatë gjithë jetës.Shqiptarja e madhe dhe e rrallë e trupëzuar me mirësinë botërore në shërbimi të njerëzimit ngelet shëmbëlltyra më e veçantë e shqiptarisë në mbarë planetin tonë krahas heroit tonë kombëtar Gjergj Kastrioti Skënderbeu. Për Nënë Terezën janë thënë fjalë nga më të rrallat nga personalitete në mbarë botën: Ish-Sekretari i Përgjithshëm i OKB-së Javier Pérez de Cuéllar e ka cilësuar Shën Terezën: “Ajo është Kombet e Bashkuara. Ajo është paqe në botë”. 

Ish Presidenti Amerikan Bill Clinton në qershor 2002 është shprehur: “Nënë Tereza, ishte e para Ajo qe më bëri ta dua kombin shqiptar. Dhe tani ndihem shumë krenar që plotësova një detyrë morale ndaj saj dhe ndaj vlerave të lirisë”. Madaleine Albright deklaronte: “Nuk ka nevojë të më prezantojë kush Shqipërinë, sepse Shqipërinë e njoh nga Nënë Tereza dhe Gjergj Kastrioti Skënderbeu”. Ndërsa Presidenti Amerikan Roland Regan i ka akorduar Nënë Terezës “Medaljen Presidenciale të Lirisë në një ceremoni të Shtëpisë së Bardhë më 20 qershor 1985. Me Shën Terezën krenarinë tonë dhe të botës së humanizmit dhe bamirësisë është përjetësuar njëherësh edhe gruaja shqiptare, ku Nënë Tereza ngelet e shenjtëruara e përjetshme në një planet kaq kompleks me probleme të shumta. Në 1979 Nënë Tereza mori çmimin “Nobel për Paqen” për punën e ndërmarrë në luftën për të kapërcyer varfërinë dhe shqetësimin, që gjithashtu përbën një kërcënim për paqen”. 

Tereza e madhe refuzoi një banket ceremonial konvencional për laureate të çmimit Nobel, duke kërkuar që kostoja e tij prej 192000 dollarë t’u jepej të varfërve në Indi dhe duke thënë se shpërblimet tokësore ishin të rëndësishme vetëm nëse e ndihmuan atë për të ndihmuar nevojtarët e botës. Kur Nënë Tereza mori çmimin, ajo u pyet: “çfarë mund të bëjmë për të promovuar paqen botërore?” Ajo u përgjigj: “Shkoni në shtëpi dhe doni familjen tuaj”. Bzuar në këtë temë në ligjëratën e saj për çmimin “Nobel”, ajo tha: “Rreth botës, jo vetëm në vendet e varfëra, por e gjeta varfërinë e Perëndimit aq shumë më të vështirë për t’u hequr. Kur marr një person nga rruga, i uritur, i jap një pjatë oriz, një copë bukë, e kam kënaqur. Unë e kam hequr atë uri. Por një person që është i mbyllur, që ndihet i padëshiruar, i padashur, i tmerruar, personi që është dëbuar nga shoqëria, se “varfëria është ves”, thoshte Viktor Hygo. Për këtë punoi Nënë tereza gjithë jetën e saj për bujari dhe humanizëm, për thjeshtësi dhe dashuri ndaj njerëzve, prandaj dhe thëniet e saj janë gdhendur në pjesën më humane të botës:

Duaje jetën ashtu siç është,/ Duaje pa pretendime,/ Duaje kur të duan apo kur të urrejnë, /Duaje sa herë që lindesh,/ e sa herë që je duke vdekur,/ Por mos duaj kurrë pa dashuri!”. Ndër titujt e shumtë që i janë akorduar Nënë Terezës përmenden: Pamada Shir; Gjoni XXIII për Paqe; Samaritani i Mirë, në Boston; Shpërblimi Ndërkombëtar John Kennedy, në Uashington; Nëna e të Gjitha Nënave, Balzan; Çmimi Nobel për Paqen; Medalja e Lirisë, shpërblimi më i lartë amerikan; Medalja e Paqes, shpërblimi më i lartë i Rusisë; etj. Në vitin 2002, Papa Gjon Pali II gjykoi se shërimi i një gruaje që vuante nga tumori në stomak ishte rezultat i ndërhyrjes së mbinatyrshme të Nënë Terezës. Ajo u shpall e “Lumturuar” nga Papa Gjon Pali II si simbol i ndihmës dhe respektit për “më të varfërit e të varfërve”. Një ndër datat më të rëndësishme që nderon madhështinë e Nënë Terezës së Kalkutës, e cila ia kushtoi jetën përkujdesjes ndaj të varfërve është 4 shtatori i vitit 2014, dita e shenjtërimit të saj, e cila një ditë më pas njihet si ditë zyrtare.

Papa Françesku ka pranuar një mrekulli të dytë që i atribuohet asaj, shërimin e një mashkulli brazilian me tumor në kokë më 2008. Shqipëria i kushton dy ditë festa zyrtare për nder të Nënë Terezës. Vendi ynë e ka nderuar me dekoratën “Nderi i Artë i Kombit” më 1994. Emri i saj është shumë i njohur në sheshe e memoriale, në libra e shkrime, ku sheshi “Nënë Tereza” është ndër më të frekuentuarit dhe shumë i dashur për shqiptarët, por sot nuk ka shqiptar dhe udhëtar i qiellit i huaj apo shqiptar që sa herë shkon e vjen nga Rinasi të parën që takon është emri i rrallë “Nënë Tereza”, sikurse edhe Qendra Spitalore Universitare mban emrin e shenjtëruar “Nënë Tereza”. Përjetësi në zemrat e mbarë shqiptarisë dhe të kombeve të tjera të botës!

-&-