Idriz Lamaj*/

Më 1896, në katundin Kardhiq, në zemër të Labërisë, lindi Hasan Dosti, kryetari i Komitetit Kombëtar “Shqipëria e Lirë”. Rrjedh nga një familje emri i së cilës ka qenë lidhur gjithmonë me lëvizjet kombëtare. Me 1912 Hasan Dosti ishte në Janinë me shumë bashkatdhetarë të tjerë për të vazhduar studimet në gjimnazin e atjeshëm. Pikërisht në këtë qytet Hasan Dosti ndjenë më shumë se asnjë herë dashurinë për atdhe dhe adhurimin e pafund për të. Për përhapjen e idesë kombëtare Hasan Dosti ndodhet në lidhje të ngushtë me heronjët e vendit të tij, Çerçiz Topullin me shokë.

Në mbarim të luftës së madhe të 1914-tës, mbas largimit të trupave të okupacionit, e gjëjmë Hasan Dostin kryesekretar të Prefekturës së Gjirokastrës. I dhënë mbas studimeve, me sakrifica të mëdha, Hasan Dosti me 1922 shkon për të vazhduar shkollën në Paris, ku me 1925 diplomohet në shkenca politike. I paisur me një vullnet të hekurt, ai vazhdon studimet dhe me 1927 merr titullin Doktor në Drejtësi në Fakultetin e Parisit Sorbonë, gradë univeristare e çmuar dhe lakmuar nga gjithë bota.

Karriera e Hasan Dostit si njeri i ligjit, është nga më të shkelqyeshmet. Ushtron profesionin e lirë si avokat në Gjirokastër, dhe një vit më vonë, emërohet më 1929 gjykatës në Berat. Po në atë vit, mbas tetë muajve, emërohet ndihmës gjykatës i diktimit në Tiranë. Më 1937 e gjëjmë përsëri gjykatës në Berat dhe me 1938 kryetar i gjyqit të shkallës së parë në Korçë. Njohuritë e thella të Hasan Dostit në lëmën ligjore çmohen prej të gjithëve dhe më 1939, emërohet në një nga vendet më të larta të magjistraturës së Shqipërisë, si Anëtar i Gjykatës së Diktimit, detyrë që e mban deri me 1942 kur bëhet kryetar i asaj gjykate të lartë në degën penale. Në gushtin e vitit 1943, në Kongresin e Mukajt, Hasan Dosti zgjidhet si kryetar dhe marrëveshja që u arrit në mes të Nacionalçlirimatres, Ballit Kombëtar e Legalitetit i detyrohet përpjekjeve të vazhdueshme të Hasan Dostit. Dihet që marrëveshja u prish nga komunistët mbas pak ditësh.

Hasan Dostit nuk i mungoi kurrë detyrës së tij patriotike. E gjejmë në të gjitha lëvizjet politike nga dashuria e madhe për liri. Menjëherë mbas pushtimit të Shqipërisë nga forcat e armatosura italiane, Hasan Dosti është nga të partë që gjëndet krah Lumo Skendos, Mitat Frashërit, themeluesit të Ballit Kombëtar. Dhe mbeti gjithmon pranë tij si antar i Komitetit Qëndror. Me vdekjen e tij shokët e zgjedhin si kryetar të Ballit Kombëtar dhe unanimisht u zgjodh nga Ekzekutivi Kryetar i Komitetit Kombëtar “Shqipëria e lirë”.

Prej natyrës i ëmbël dhe i qetë, Hasan Dosti mbetet i papërkulshëm kur ndodhen në mes interesat e larta të atdheut. Nga karriera e tij e gjatë si njeri i ligjit, trashëgon një kuptim të gjërë maturie dhe pjekurie. Hasan Dosti është i zoti të bisedojë dhe të zgjidhë çdo problem sado i rëndë me një gjakftohësi dhe arsyetim të jashtëzakonshëm. Në jetën e tij të thjeshtë e shohim shpeshherë të veshur pa kujdes, gadi sikur të donte të mbetet i padukshëm, por me sjelljet e tija fisnike dhe bisedimin e ëmbël shkëlqen kudo.

Gjithashtu profesioni i tij si gjykatës i ka lënë një kujdesje të jashtëzakonshme. Përpara se të japi një vendim ose edhe një gjykim të thjeshtë, Hasan Dosti do të peshojë mirë dhe thellë të gjitha argumentat e problemit të parashturuar. Ka një kujdes të madh të mos zemrojë asnjeri; nuk di të fyej kurrë dhe ka një respekt mistik për lirinë individuale. Eshtë i përgaditur intelektualisht për çdo bisedim, qoftë politik, qoftë shoqëror, qoftë shkencor. Fjala e tij dhe mendimi i tij vlejnë për të gjithë shqiptarët dhe respektohet prej të gjithëve.

*(Biografi e botuar në gazetën ” Shqipëria “, 30 shtator, 1951. Marrë nga libri i autorit: “Komiteti Kombëtar Shqipëria e Lirë”)

Arben Iliazi

Kolë Idromeno lindi më 15 gusht 1860 në Shkodër dhe vdiq më 12 dhjetor 1939. Familja e tij, ishte një nga familjet më të njohura të Pargës në Çamëri, prej ku u larguan në kohën e Ali Pashë Tepelenës, për t’u vendosur në Korfuz në pranverën e vitit 1819. Në Korfuz gjetën strehim edhe familje të tjera shqiptare nga Suli. Nga familja e Idromenove, në shek XIX-të janë shquar intelektualët Andrea Idromeno dhe Mihail Idromeno. I pari Doktor ne teologji dhe profesor ne Korfuz dhe i dyti Doktor në drejtësi. Këta ishin gjyshi dhe xhaxhai i Kol Idromenos (AQSH, Fondi 71, Dosja nr 13, Dok. nr 1).

Andrea Idromeno kur ishte mësues në Korfuz, përpiloi dhe botoi historinë e Pargës dhe të Sulit, e gjithashtu ndihmoi Grigor Gjirokastritin në përkthimin e ”Ungjillit sipas Matheut” dhe ”Dhjatës së Re” në gjuhën shqipe me alfabet grek. Pjesmarrja e Andrea Idromenos në përkthimin e këtyre dy veprave në gjuhën shqipe, me të folmen e camërishtes, tregon atdhedashurinë e tij dhe dëshirën e madhe për të kultivuar gjuhën amtare.

Në Korfuz Andrea Idromeno ka mbledhur nga historitë e mërgimtarëve shqiptarë të Pargës dhe të Sulit dhe me këto të dhëna ka përgatitur një vepër historike. Andrea kishte dy djem, Mihalin që ishte jurist dhe Arsenin, të atin e Kolës, që kishte lindur në Korfuz. Arsen Idromeno, babi i piktorit te shquar Kol Idromeno, në vitin 1856 u shpërngul përgjithmonë në Shkodër. Ai filloi të punojë si inxhinjer e projektues.

Pa asnjë dyshim në shfaqjen e prirjeve të Kolës për vizatimin ka ndikuar puna e të atit si projektues shtëpish. Ai u rrit në një familje, ku babai punonte pas një tryeze të mbushur me skica, libra e projekte arkitekturore. Një fëmijëri e tillë patjetër do ngjallte dëshirë t’i prekte e t’i shfletonte librat, të provonte edhe ai magjinë e vizatimit mbi letër.

Kolë Idromeno është figura më e kompletuar e më multidisiplinare në artin shqiptar. Ai ishte piktor, arkitekt, urbanist (projektues i Shkodrës), fotograf (nxënës i Pjetër Marubit), skenograf, siparist, muzikant, e kompozitor këngësh shkodrane. Gjithashtu ishte dhe fillimtari i shfaqjeve të para kinematografike në Shqipëri. 

Në moshën 15-vjeçare në vitin 1875, filloi studimet për pikturë në Venecia të Italisë, ku njihet nga afër me veprat e rilindasve si Civeli, Montegnas, Gentili, etj. Aty vazhdoi mësimet vetëm për dy vjet. Pas kthimit në vendlindje, Kola, përveç pikturës që e ushtronte pandërprerë, po e tërhiqte edhe fotografia që e shihte me kënaqësi në studion e Marubit. Duke parë aftësitë e të birit në lëmë të fotografisë, Arsen Idromeno, vendosi të hapi edhe ai bashkë me të birin një atelie fotografike. Punën në të e drejtonte dhe e përballonte vet Kola i cili shfaqi pasion dhe zell të madh si artist dhe teknolog në proçeset e fotografimit. Gjatë punës si fotograf, Kola, bën lidhje miqësore me shumë njerëz të të gjitha shtresave, duke u bërë kësisoj njeri i njohur në qytet. Gjatë 1871-1874 i përkushtohet veprave të para në akuarel, “Portreti i mësuesit”, “E vorfna”, “Baresha”, etj. 

Një nga veprat më të dalluara të Kolë Idromenos është “12 luftëtarët e Pargës në lundër”. Në këtë pikturë ai kujton largimin e parardhësve të tij nga Parga drejt Himarës. Në këtë vepër Idromeno përjetëson në art trimat luftëtarë të Pargës dhe të mbarë Çamërisë. Pas vizatimeve dhe akuareleve të para Idromeno, kur ishte vetëm 23 vjeç, 2 shkurt 1883, punoi portretin e të motrës që është edhe vepra më përfaqësuese e tij, ”Motrën Tone” , e quajtur edhe “Mona Liza” e Shqipërisë. Kjo është edhe e para pikturë realiste e tij dhe kryevepra e artit figurativ shqiptar, ose portreti i parë madhor i pikturës shqiptare, siç e cilëson studiuesi Mikel Prenushi.

Më 1898 piktori u ftua në një ekspozitë ndërkombëtare në Budapest. Më 1904 punoi portretin e Ndoc Xhuxhës, njëri prej anëtarëve themelues të Shoqërisë së të Shtypurit Shkronja Shqip. Në këtë periudhë kemi “Bardhejt” e “Lugu i kaçakeve”. Me këto vepra shpreh dashurinë për natyrën. Vepra të tjera janë “Dy rrugët” dhe “Fajda”, “Kur hin dreqi mrena”. Në 1898 merr pjesë në një ekspozitë në Budapest dhe në 1923 në ekspozitën e pikturës në Shkodër. Në 1924 mbaron pikturën “Darsma Shkodrane”, ku tregon me realizëm të veçantë lumturinë e vashës që po martohet.

Në periudhën 1924-1937 vjen “Zezaku i Beldijes”. Me këtë vepër autori shpreh simpatinë për njerëzit me ngjyrë. Një vepër tjetër është “Autoportreti”, “Portret i një fshatari”, “Bariu”, “Fytyrë fshatari”.

Piktura e fundit e Idromenos është “Plaku i Postribës”, ku shpreh situatën ekonomike të fshatit. Më 1878 i bashkohet lëvizjes patriotike të Lidhjes së Prizrenit për të  kundërshtuar copëtimin e Shqipërisë  dhe dhënien e Camërisë  mbretërisë  greke; pra për Idromenon nuk diskutohet vetëm në rrafshin artistik. Ai qe një përfaqësues i shquar i Rilindjes Kombëtare, patriot i madh që aspironte pavarësinë e Shqipërisë. E gjithë veprimtaria e Idromenove tregon jo vetëm shqiptarinë e tyre, por edhe qëndrimin patriotik në shërbim të çështjes kombëtare shqiptare. Veprat e Kolë Idromenos janë ekspozuar në ekspozitën e parë kombëtare në Tiranë, në vitin 1931, ekspozitë e organizuar nga shoqata “Miqtë e Artit”, si dhe në ekspozitat ndërkombëtare në Budapest (1898), në Romë (1925), në Bari (1931), në Romë (1936) dhe në Nju Jork (1939).

Kolë Idromeno, Mjeshtri poliedrik i artit shqiptar, konsiderohet si babai i pikturës së parë realiste shqiptare, me një stil krejtësisht të veçantë dhe virtuoz. Realizimi i tij evidentohet fuqishëm në vështrimin stilistik. Ai krijoi dhe konsolidoi stilin e tij vetjak, që shpaloset nga vepra në vepër me një ekuilibër koloristik dhe kompozicional, me mjete artistike të kursyera, me një ngrohtësi shpirtërore dhe dashuri për njeriun. Arti i tij vendosi për herë të parë në qendër të krijimit ralizmin humanist shqiptar.

Kolë Idromeno i dha historisë së artit dhe bashkë me të historisë së shoqërisë shqiptare, jo vetëm mjeshtërinë e madhe të krijimit, teknikave, zhanreve të reja, por edhe filozofinë e madhe të artit të ri, duke përcollë mesazhe të rëndësishme për gjeneratat që do të vinin. Idromeno ishte mjeshtër i peizazheve, po aq sa mjeshtër i tablove kompozicionale dhe portreteve.

Në realizimin e portretit i përdor penelatat në mënyrë të zhdërvjellët, duke krijuar një harmoni perfekte të ngjyrave, Idromeno, duke i portretizuar subjektet e tij me gjallëri dhe spontanitet të rrallë, me koloritin e tij të veçantë, duke kapur lehtë butësinë, buzëqeshjen, pa qenë kurrë i detyruar të paraqesë pozicione të sforcuara apo të trishtuara.  

Te punimet e tij si “Portret i Skënderbeut”, “Bardhaj”, “Lugu i kusarëve”, “Portret burri”, “Portret i Marubit” etj. piktori e ka përqëndruar dritën në portretin e figurës, i cili realizohet me një kolorit delikat, me kalime sfumature nga drita në hije dhe me realizim shumë të kujdesshëm të tipareve e detajeve të portretit. Portretet e tij, për nga racionaliteti, harmonia, çiltërsia, idealizmi, ekuilibri, moderimi, bukuria dhe madhështia, janë një miksim  i shkëlqyer i realizmit me ato të teknikave impresioniste.

Idromeno orientohet kryekëput drejt lirisë së plotë që i ofronte Impresionizmi, i ndjeshëm ndaj ngjyrave të veshjeve dhe peizazhit. Pra Kolë Idromeno ishte një mjeshtër madh i penelit midis realizmit, impresionizmit dhe imagjinatës, duke mbetur i pakrahasueshën në stilin e tij.

Në historinë e pikturës shqiptare të traditës, do të spikati përjetësisht emri i Kolë Idromenos, këtij gjeniu të papërsëritshëm të piktures me rrënjë nga Camëria, që ka lënë gjurmë të pashlyera në artin shqiptar. Veprat e tij, tablotë, portretet, peizazhet, si “Motra Tone”, “Dasma shkodrane”, “Dy rrugët”, “Shkrepi i Ulqinit”, “Portret fshatareje”, “Plaku i Postribës”, etj. do të mbeten “gurë të çmuar” në historinë e pikturës shqiptare  të traditës.

Kozeta Zavalani/

Nuk do të doja ta mbaja vetëm për vete këtë udhëtim fantastik, nëse nuk do ta sillja mes jush në mënyren më të thjeshtë për të ndjerë nga afër atë ndjesi aq shpirterore që na përshkoi të gjithëve si grup. Atje në veri të Shqipërisë ku natyra e mrekullueshme alpine të rrëmben me magjinë e saj spektakolare natyrore, rrethuar me legjenda heronjesh dhe deri në Kosoven tonë martire mbështjellë me flamurin e Lirisë së saj dhe të ngritur mbi piedestale dhimbjesh, brymosur me emra heronjsh që do të mbahen mend gjatë në kujtesen tonë. Idea për të bërë këtë udhetim, sa impresionues aq edhe mistik ishte e dy miqve tanë të mrekullueshëm të ardhur nga Amerika e largët , 2 vatranët e vjetër të Federatës Pan Shqiptare Vatra prej më shumë se 25 vjetësh: poetja dhe shkrimtarja e librave për fëmije dhe humanistja znj. Monda Hamitaj (Musabelliu) dhe Juristi z. Bashkim Musabelliu . Shpejt e shpejt u formua grupi I miqve që do të merrnin pjesë në këtë udhëtim :
Monda Hamitaj (Poete )
Bashkim Musabelliu (jurist)
Kozeta Zavalani (gazetare e poete)
Mikel Zavalani (inxhinier )
Pjeter Tosku ( bizesmen)
Adelina Reçi Perleka (artizane)
Zamira Mira Korance (gazetare) dhe presidente e Shoqates Jehona Shqiptare ,
Age Ndoi ( kengetare)
Rajmonda Maleçka (poete)
Udhëtimi drejt veriut të Shqipërisë ishte impresionues për të gjithë.
Ecja në grup me makina private e bënte me interesant udhëtimin, pasi kështu krijohej mundësia për ndalesa gjatë rrugës, sipas dëshirave të miqve tanë. Dhe ja, pas një pushimi të shkurtër në qytetin historik të Lezhës, nisja drejt Tropojës, ku bëmë ndalesën tjetër, një set fotografik mes miqeve e lezetoi atë moment mjaft të bukur. Dreka na gjeti pranë liqenit të Komanit për të vazhduar drejt Valbonës, destinacionit tonë të shumëpritur. Pasi u akomuduam të gjithë në tragetin Alpin , që hapi para nesh portën e Alpeve të Shqipërisë, duke shijuar ujrat e kristaltë, ajrin e fresket dhe cicerimat e zogjve, në lumin e Valbonës që buron nga Alpet, duke admiruar natyrën e bukur të maleve. Natyra e vendeve të tilla është çudi, pasion i madh e frymëzim për mua! Kullota e gjelbër në vende të largëta të virgjëra; po kështu, bregu i lumit, për të marrë frymë në ajër të pastër pa vërejtur kohën; Një magji e tillë e zemrës që lëkundet nga natyra është një mrekulli e madhe! Një ndjenjë e tillë sigurisht është për shkak të pranisë së shpirtit hyjnor që më rrëmben; Jo vetëm si një qenie njerëzore e zakonshme por edhe si poete, për të shprehur shumë, sepse, natyra është një shfaqje e shkëlqyer e shpirtit …Pasi shijuam këtë udhëtim të bukur me pamje spektakolare prej gati 2 öresh në Liqenin e Fierzes, ndaluam dhe vazhduam udhëtimin tonë drejt Bujanit, bregut të Valbonës, që ishte vendi i parë ku u ndalëm, i pasur me bukuri natyrore dhe trashëgimi kulturore; vendi i kullave historike, i këngëve kreshnike, i masivit të gështenjave, i pyjeve e livadheve të buta, i bletarisë e blegtorisë, i turizmit malor, vend i punës e i pushkës, i arsimit dhe i kulturës, ku gjejmë historinë tonë, të shkuarën por edhe të tashmen, gjejmë banorët e traditës sonë kombëtare, kurdoherë mikpritës e bujarë si miku yne nga Juniku, komandant Zenel Krasniqi, i dënuar me 20 vite burg nga sërbët , me të cilin jam njohur në veprimtaritë e Kuvendit Kombëtar Shqiptar, që na shoqëroi kudo.

Në Bujanin e Kullave

Të shkosh në Malësinë e Tropojës dhe të mos ndalesh në Bujan, është e pamundur. Pas rreth 5 km larg Bajram Currit, shtrihet Bujani në anën e majtë të lumit Valbona, nën hijen e Malit të lartë të Hekurave (2561 m.) Shoqëruar nga vëllezërit Agim e Shkëlzen Mulosmani, ku vizitën e kullave historike të Bujanit e filluam nga ajo e Binak Alisë, që nga vitet 1805 – 1895 ka qenë prijës i krahinës, luftëtar dhe pleqnar i njohur i kohës. Kjo kullë u ka qëndruar shekujve, duke qenë e djegur dhe e shkatërruar disa herë nga pushtuesit e ndryshëm. Sot kulla dhe oda e saj janë në gjendje të mirë, duke qenë dëshmitare të shumë ngjarjeve dhe personaliteteve historike, të cilat i mësojmë në librin “Binak Alia dhe breza pas tij” shkruar nga Muhamet Mjeku, që na dhuruan duke dalë nga kulla. Pastaj u ndalëm në kullën trekatëshe të Sali Manit, e vjetër mbi 200-vjeçare, kullë – muze dhe monument kulture, që ka vlera arkitektonike e historike. Këtu nga 31 dhjetori 1943 deri më 2 janar 1944 është mbajtur Konferenca historike e Bujanit, e cila nxori dokumentin e rëndësishëm historik, Rezolutën e Konferencës.
U ndalem gjatë, derisa filloi të errësohej në Kullën trekatëshe prej guri të Heroit të Popullit Mic Sokoli, një shtëpi tradicionale shqiptare e tipit të ngujimit dhe luftimit. Kjo kullë, me vlera të rëndësishme historike e etnografike, është ndërtuar në shek. XVIII. Në të ka lindur Mic Sokoli (1839 – 1881), njëri ndër udhëheqësit e luftës gjatë Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, i rënë në fshatin Slivovë, afër Ferizajt, më 22 prill 1881, në mbrojtje të Atdheut dhe në përballje me forcat turke. Mesnata na gjeti në Hotel Margjeka, Valbonë e pas mëngjezit, shijuam bukurine e luginës së Valbonës, e cila me frymëzoi për këtë poezi…”Po pushoj sytë në horizont, shikimi gjithmonë përpara. Pranë meje rrjedh ujë mali i pastër dhe i qetë që shpërndahet si në transparencë të përsosur, ndërsa gdhend shtigje të reja nëpër peizazhe të thyera, duke i dhënë formë tokës me rrjedhën e vazhdueshme në përvojën njerëzore. Ku shoh pasqyrimin e malit në blunë e ujit Qe më bën të ndihem e qetë dhe e gatshme të përballoj sfidat që më paraqet jeta …
Jam aty ku malet prekin qiellin,
Ku Dielli i shkëlqyeshëm ,
Hedh të gjitha rrezet e tij plot shkëlqim;
Aty ku mban të magjepsur, njerëzimin;
ku era më çon në parajsë,
ku qetësia zbulon fjalët
që kam humbur,
ku ngrihem e lartësohem mbi të gjithë
Si një zog në fluturim
Aty ku hëna ndriçon Valbonën,
ku bëj paqe me shtigjet e errëta që kam kaluar.
Ku mësoj si mundet një zog të vazhdojë të ëndërrojë
kur nuk mund të fluturojë… “

Falenderoj nga zemra miken humaniste e shpirtbukur Monda Hamitaj me bashkëshortin Bashkim Musabelli, për këtë udhëtim të paharruar në Valbonë, zemra mistike e legjendës dhe e poezisë, një luginë e gjatë me lumin, që gjarpëron në male të thepisura që dalin përreth, duke përfshirë më të lartën në të gjithë Alpet Dinarike, majen e Jezercës 2694 m. Në veri, Bjeshkët e Nemuna që shënojnë kufirin me Malin e Zi dhe në perëndim, kalimi i famshëm e mahnitës i ecjes nga Valbona në kalimin kufitar te Morinēs në Kosovë. Monda Hamitaj ishte shumë e emocionuar, pasi për herën e parë shkelte tokën e Kosovës.

Fillimisht vizituam
Kullën e Jah Imerit në Junik, që është futur nën mbrojtje të përhershme që nga viti 2011. Ciceroni na shpiegon se kjo kullë ka tri kate:
-Katin e parë apo ahurin,
-Katin e dytë i cili ka tri dhoma, një dhomë të zjarrit e dy për fjetje, divanhanen dhe shkallët për në katin e tretë.
-Katin e tretë si dhomë e burrave (odë), ku ndodhen divanhanja, dyshekllëku dhe një dhomë fjetjeje.

Tashmë në këtë kullë është Biblioteka “Din Mehmeti” pajisur me libra artistikë e shkencorë, dhuruar nga qeveria e Republikës së Kosovës dhe Universiteti i Prishtinës. Shkrimtarja Monda Hamitaj pyeti për librat për fëmijë dhe u ndjemë në faj, që nuk kishim sjellë asnjë nga librat tanë…Kohën e kishim të kufizuar ndaj shoqëruesi ynë Zenel Krasniqi, na mundësoi pritjen në Kullën e Jasharajve në Prekazin legjendar të Adem Jasharit, ku na priti baca Rifat Jashari, vellai I heroit Adem Jashari. Pasi uruam për lindjen e nipit nga e mbjetuara Besarta Jashari, që në atë masakër ishte strukur nën sofrën ku nëna e saj gatuante bukë, mbuluar nga tavani e muret e rrënuara, vizituam Kompleksin Memorial “Adem Jashari”, në Prekaz, ku përveç shtëpive të shndërruara në muze, gjenden edhe të gjitha varret e të rënëve në luftë – masakrën ndaj familjes Jashari. Besarta Jashari mban mend se kur u ndërpre bombardimi i shtëpisë, e ngulfatur nga tymi dhe pluhuri, ajo thërriste nënën. Besarta nuk harron si nëpër gërmadha, duke qarë, i gjeti motrat e saj, Ninën 10 vjeçe, Fatimen 8 vjeçe dhe Blerinën 7 vjeçe. U mundua t’i zgjonte, derisa kuptoj se ishin të vdekuara. Pastaj gjeti vëllezërit e saj, Selvetin 20 vjeçar, Safetin 17 vjeç, Besimin 14 vjeç dhe Blerimin 12 vjeç. Më në fund, ajo e pa nënën, Feriden, flokët e zeza të ndritshme, dhe zërin e ëmbël të së cilës, Besarta e mbante në zemër – të shtrirë, me gjymtyrë të shpërndara në skaje të ndryshme. Besarta do të kalonte natën dhe ditën tjetër, e vetmuar me familjen e saj të vdekur përreth saj, përderisa bombat e serbëve po hidheshin sërish, duke goditur ndërtesën e bardhë, me kulm të kuq, që dikur kishte qenë shtëpia e saj. Besarta është e vetmja që i ka mbijetuar sulmit, i cili tani nuk mund të quhet asgjë tjetër, pos masakër e paramenduar dhe e kryer me gjakftohtësi. Shtëpia në Prekaz, ka strehuar 22 anëtarë të familjeve të të dy vëllezërve, Hamzë Jashari, babai i Besartës dhe Adem Jashari, xhaxhai i saj, që u shndrua në fortesë ndaj sulmit ushtarak pa paralajmërim mbi shtëpitë e tri familjeve; mbi burra, gra dhe fëmijë që po flinin në shtretërit e tyre në Prekazin e Drenicës, heroike e me të zëshme në historinë e re të Kosovës. Historia që pas 5 marsit të vitit l998, gjithandej ku frymojnë shqiptarët dhe kudo në botë, e njeh familjen Jasharaj që me vetësakrificën më sublime, i hapi rrugën lirisë së Kosovës.
Koha e kthimit drejt Shqipërisë po afronte dhe ne duhet të nxitonin të ktheheshim por në afërsi të Klinës Kosovë qendruam për tu shlodhur dhe ku miku dhe vëllai ynë z. Zenel Krasniqi na dhuroi secilit nga një varse floriri me emblemën e shqiponjës Dardane dhe na shtroi një darkë të shijshme, ku dhe bisedat tona mes miqsh të mirë vazhduan gjatë. Isha unë ajo qe e inxita grupin per tu kthyer shpejt, pasi kisha harruar çantën në Market Emma në Skenderaj.
U mrekullova kur pronari, që nuk ia mësova emrin më tha:
“- Urdhëro çanten me gjithçka brenda; paratë e kartën e identitetit! Isha në merak si do kalonit në kufi, ndaj njoftova vëllain që punon në doganën kufitare…” E falenderova duke e përqafuar si motra vëllanë e morëm rrugë e kthimit drejt kufirit, që ndan dy shtetet, mes Kosovës dhe Shqipërisë ku sërisht miku ynë fisnik na shoqëroi, derisa kaluam Qafe-Morinen. Me tej kenga dhe humori na shoqëroi për gjithë natën deri në të gdhirë. Kjo ishte një nga udhëtimet tona më të bukura e miqësore mes miqve bujar dhe me zemer të madhe,
me shpresë se do takohemi sērisht, në udhëtime të tjera plot supriza edhe më të bukura…

– Shpirti i shkrimtares Musine Kokalari shkoi në Qiell 41 vjet më parë –

Nga Visar Zhiti

NJË POEZI DHE BURGU I SHKRIMTARES SË PARË SHQIPTARE,

Musine Kokalari “Jeta ime universitare”.

Dhëmbje e copëtuar në poezi:

TË ISHA NJË LULE

…

Të isha një lule vjollce

në mes të ferrave

të qëndroja e fshehur, e pa dukur

dhe një ditë të zbulohesha

prej duarve të dy të rinjve.

Prej frike, të larguar prej njerëzis

do t’më këputnin

do të dhurohesha te njëri-tjetri

për shenjë kujtimi.

…

Karafil i kuq të lulzoja

dhe me kujdes të vaditesha…

një ditë të vendosesha

në jakë të palltos.

Do të shëtisja dhe unë

rrugëve të qytetit,

do të kuptonja jetën djaloshare

dhe të gjithë do të vështronin

atë dhe mua;

që të dy qënkan të bukur,

do të thoshin.

…

Më së fundi le t’isha

së paku një lule e egër,

midis rrugës dhe gurëve

pa kujdesin e të tjerëve.

Një ditë do të shtypesha

prej ndonjë këmbe njeriu,

një burrë ose grua… e di por s’ka gjë,

një lule të isha dhe jo njeri…

Në këto copëra të një poezie të Musine Kokalarit sikur përmblidhen gjithë copërat e jetës së saj, dëshirat dhe parandjenjat, credo-ja dhe realiteti, profecia dhe ashpërsia e ardhshme, burgu dhe vdekja, ndërkaq aty janë vendosur përballë njëra-tjetrës delikatesa me tragjizmin.

Vërtet janë copërat e një poezie, më pak se gjysma e saj, nga ato pak poezi të rënda që na la ajo, me atë gjysmë jete, ku më shumë se sa këndonte, dukej sikur tregonte në prag të një vajtimi. Dhe janë shkruar përpara një gëzimi të madh, kur ajo do të shkonte për studime në Romë, më 1937. Po në këtë vit edhe poeti i njohur i të rinjve shqiptarë, Migjeni, do të shkonte në Torino, por për të vdekur, pa i nisur dot studimet. Temat e tij, lakonizmi do t’i pëlqenin shumë Musinesë dhe do të ndiqte deri diku hapat e tij…

Musineja linte kryeqytetin e saj të pakët, Tiranën, i cili s’kishte shumë vite që ishte shpallur si i tillë në një atdhe që kishte dalë nga një robëri shumëshekullore e qe bërë i pavarur. Nga republikë presidenciale befas qe shndërruar në monarki pa ndonjë kryengritje a grusht shteti, por vetë presidenti shqiptar Ahmet Zogu kishte kaluar në Mbret, Zogu I. Tirana sapo kishte filluar të merrte pamjen e një kryeqyteti të çuditshëm, sa oriental në njerëz, po aq dhe perëndimor në arkitekturë, ku kishte dhe ballo në sallone hotelesh dhe në bulevard gra me ferexhe, mesjetë dhe librari, kuaj dhe vetura, gjakmarrje dhe jetë intelektuale, varfëri dhe opozitë, poetë brilantë të një populli me analfabetizmin më të madh në Europë. Në sheshin kryesor punohej të ngrihej një Hark Triumfi. Miqësia mes Shqipërisë së vogël mbretërore po shtohej dita-ditës me Italinë fashiste perandorake. Po me té zbarkuar Italia në Shqipëri mbreti do të ikte dhe Harku i Triumfit do të shembej.

Musine Kokalari lindi në Adale, të Turqisë më 10 shkurt të vitit 1917, kur po atë vit bota do të tronditej nga revolucioni bolshevik i Leninit. Foshnja e porsalindur do ta pësonte po nga ky revolucion, nga dishepujt e tij ballkanas. Familja e saj kthehet në Shqipëri në vitin 1921 dhe vendoset në Gjirokastër, ku Musineja kreu shkollën fillore. Nëntë vjet më vonë Kokalarët shpërngulen në Tiranë. Në vitin 1937 Musineja mbaroi shkollën e mesme “Nëna Mbretëreshë” dhe vendosi të shkonte të studionte në Itali, në Romë, në Universitetin e njohur “La Sapienza”.

Në Qytetin e Përjetshëm, një nga kryeqytetet më të bukur në botë, në mos më i bukuri, Musine Kokalarin e priste një jetë të re, moderne, me ëndrra dhe studime, me kohët antike që shpaloseshin gjithandej, që flisnin me statujat, me muret dhe gurët, ku Koloseu mbase do t’i ngjante me një kurorë vigane, jo e rënë trandshëm nga qiejt, por si e dalë nga nëntoka.

Donte të bëhej shkrimtare. I kishte hyrë kësaj valleje, për të qenë e tillë kishte lindur. Atdheu i saj nuk dihej të kishte pasur shkrimtare-grua. Mbase, por siç thoshte një princeshë në Rumani me origjinë shqiptare, që kishte pasur miqësi me shkrimtarët më të shquar të Europës së Shekullit XIX, Dora D’Istria ose Elena Gjika, që shqiptarét bëjnë shumë, por shkruajnë pak. Edhe Musineja ishte e bukur si ajo, shkruante si ajo. Edhe më shumë, të shkruante, të shkruante…

Poezia e Musine Kokalarit se si ishte, e pangjashme me të poetëve të tjerë shqiptarë, as me të atyre të vjetërve e as me të bashkëkohësve, e pangjashme as me folklorin e lashtë. Trishtim, pakënaqësi, jo këngë dashurie, pa rima kumbuese, pa rima fare, rrallë ndonjë e brendshme, zë i ngjirur, që duhej të kishte thirrur dikur, pa lindur ende, po, po, atë të shkaktonte në shpirt: thirrjen.

Mjerimin pasqyronte duke ngjarë dhe vetë e mjerë, e drejtpërdrejtë si ngjarjet në rrugë, madje kjo është dhe jeta, thotë ajo diku. Revoltë, jo vetëm në përmbajtje, por dhe në formë, vargjet përzgjaten, zvarritshëm i afrohen prozës, hidhësisë, marrin të folurën e përditshme, një gjallëri shqetësuese, rrëfime që kanë terr dhe uri. Çuditërisht nuk i ngjajnë jetës që kishte kaluar a të tashmes së autores, por të ardhmes së saj. Kishte dashur të ishte një lule mes ferrave…

Më mirë prozë atëherë dhe aty të shpalos poezinë. Nga pasioni për folklorin, fjalët e rralla dhe proverbat, Musine Kokalari hidhet tek tregimi i shkurtër, ja ashtu “Siç më thoshte nënua plakë” dhe pikërisht këtë titull i vuri librit të saj të parë, që tërhoqi vëmendjen e të gjithëve në vend. Një shkrimtare-grua?! Edhe tek ne!?! Në botë ka. Atëherë po përmbysej bota… apo po bëhej më e mirë?

Ndërkaq Italia e Musolinit kishte pushtuar Shqipërinë. Kishte pasur përplasje me armë në qytetet bregdetare, edhe të rënë, teksa Mbreti ikte nga atdheu e mbretëresha lehonë mbante në krahë djalin e porsalindur. Do të përgatiteshin festa dhe dhënie lulesh për autoritetet italiane, por kur do të vinte për vizitë në Tiranë mbreti Viktor Emanuali do ta varej në mes të sheshit djaloshi Vasil Laçi që guxoi té shtinte mbi mbretin. Atentati dështoi, por jo vdekja e atentatorit.

Musine Kokalari në Romë nuk është e qetë. Ajo po shkruan librin “Jeta ime universitare” (1940-1942), fakte dhe histori, etnografi e meditim, që se si duket, sikur pushtimi kalon dhe nëpër trupin e saj prej gruaje, por ajo nuk do të jepet, madje qëndron shumë më lart se poseduesi dëshirëmadh. Studime dhe spitale. Nipi i saj i vogël është sëmurë. Apo Shqipëria? Kush do të operohet, kujt do t’i ngulen thikat? Çalon koha apo vogëlushi i gjorë, kockëhollë?

Musineja shoqërohet me të rinjtë antifashistë në Romë. Organizon takime kulturore me studentë shqiptarë, klubet ndodhte që i prenotonte dhe Dane Zdrave, që kishte studiuar në Akademinë Detare në Napoli, merrej dhe me biznes, ai do të hapte kinemanë e parë në qytetin e tij, në Berat, do të çonte kombajnat e para, centrale elektrikë, do ta sponsorizonte dasmat e vajzave të miqve dhe do të hapte në Tiranë dyqan mode. Të çliroheshe përmes pushtimit. Pas mbarimit të Luftës II Botërore atë e arrestojnë dhe ai vdes né burg. Oficerët komunistë që e torturonin mbase zbrisnin në qeli me uniformat që u kishte blerë ai dikur…

Erdhi koha që Musine Kokalari duhej të mbronte diplomën universitare në “La Sapienza”. Kë shkrimtar të zgjidhte për studimin e saj? Danten e madh? Ai tani ishte dhe poeti kombëtar i shqiptarëve. Se siç shpjegon shkrimtari Ismail Kadare, bashkëqytetar i Musinesë, “Nën kurorën e përbashkët, Italia po sillte si prikë poetin e saj të parë: Dante Aligierin”. (“Dantja i pashmangshëm”, fq. 23, bot. “Onufri” 2005). Po sikur të merrte Leopardin apo nga poezia moderne italiane?

Poetët italianë vërtet mund të ishin bërë zyrtarisht të përbashkët, por përkohësisht gjithsesi dhe mbeteshin të një gjuhe tjetër. Të kërkonte një poet etiopas më mirë, se dhe me ata bënin pjesë në të njëjtin shtet tani? Jo dhe jo. Vetëm Naim Frashërin, poetin kombëtar të vendit të saj, që ribëri atdheun gjatë pushtimit otoman. Poezia e Naimit u ndez si qiriri. Dridhej drita e tij, por edhe terri prej asaj drite. Ta shihnin italianët dhe atë.

Veprimtarinë si antifashiste, të nisur në Romë, e vazhdon në Tiranë, shkruan nëpër gazetat antifashiste dhe më 1943 bëhet nismëtare për të themeluar një parti social-demokrate me intelektualë të shquar si Skënder Muço e profesorin e Sorbonës, Isuf Luzaj. Rri dhe punon me rininë nacionaliste. Librarinë “Venus” të vëllezërve të saj e shndërron në qendër kulturore.

Vazhdonte Lufta II Botërore. Maleve të Shqipërisë luftohej me pushtuesin fashist dhe nazist. Në fillim së bashku, nacionalistë, monarkistë, komunistë, por këta të fundit po dilnin të parët dhe po e çonin vendin në luftë civile. Si në Spanjë, hakmarrje për Spanjën.

Musine Kokalari po luftonte me armë të tjera, me libra. Dhe kundër sundimit më të rëndë, injorancës. E cila tek gratë shumëfishohej e bëhej në heshtje më kërcënuese. Gruaja shqiptare ishte mbyllur brenda mureve të një fanatizmi barbar. Mona Liza shqiptare ishte me shami në kokë. Kishte 500 vjet që kishte hyrë ferexheja bashkë me natën e gjatë të pushtimit. Vajzat kokëzbuluara, me flokët që ua merrte era, që duke vallëzuar e duke kënduar ishin hedhur në humnerë për të mos rënë në duar të pushtuesit, tani ishin futur në legjendë. Në kohën kur Roma e lashtë kishte perandorë dhe me origjinë ilire, në bregun përballë paraardhësit e shqiptarëve kishin pasur mbretëreshë, Teuta, por ajo qe harruar fare, veç emri i saj vihej ende vajzave, mbase pa ditur pse.

Musine Kokalari po ndihej shkrimtare. Ky mision duhej përmbushur më së miri. Sa keq që s’kishte pasur grua shkrimtare ky vend, edhe pse ishte shekulli XX. Duhej të kishte, do të kenë qenë harruar… zhdukur… siç ikin gratë kur nuk i duan… Këngëtare anonime të nina-nanave po, edhe vajtojca patjetër që po. Pra, kur lindnin dhe kur vdisnin njerëz. Po ato këngë të mrekullueshme dashurie, që ne i futim në folklor, kush i krijoi? Patjetër duhej të kishte dhe gra-poete anonime. Kur kështjellat tona binin një e nga një e pirgjet e tyre shkrumboheshin nga flakët, mbetën bedenat e dhëmbëve. Gojët e grave ruajtën gjuhën, teksa burrat i shpinin nëpër luftëra kudo në Ballkan, edhe më larg, përtej Europës, shkretëtirave të Azisë dhe Afrikës.

Musine Kokalari duhet të flasë për të gjitha ato.

Në vitin 1944 boton librat “Rreth vatrës” dhe “…Sa u tund jeta”. Entuziazmon gjithë shkrimtarët e njohur shqiptarë, albanologë dhe studiues në Itali, në Gjermani, në diasporë deri në SHBA. Tashmë ajo është vërtet shkrimtare, e pjekur, me autoritet. E para…

Shkruan studime, mbledh folklor, boton artikuj për Kosovën. Romani i saj “Teto Nurieja” mbetet përgjysmë. Por dhe jeta e saj. Brenda vetes ajo ndien elegjinë, që nuk do të lejohej ta shkruante kurrë. Por gjithçka tek ajo është poezi. Është karafil i kuq mbi jakë palltosh, siç thoshte ajo. Pra i këputur…

Kur Lufta II Botërore po mbaronte, kur po dëboheshin dhe largoheshin nga kryeqyteti pushtuesit nazistë, gjermanët po iknin drejt Veriut e betejat po zhvilloheshin rrugë më rrugë, shembeshin mure, merrnin flakë çatitë e vriteshin njerëz, në shtëpinë e Musinesë trokasin fitimtarët, partizanët, dhe me urdhër të kushëririt të Kokalarëve, diktatorit të ardhshëm Enver Hoxhës, marrin dy nga vëllezërit e saj, Mumtazin dhe Vesimin, të tretin, Hamitin, jo, se ishte tepër i sëmurë, me ethe, po vdiste vetë dhe s’kish pse ta mbartnin e të harxhohej plumbi për të. Po ku i çuan? Apo i donin për ndonjë shërbim a do t’i pyesnin për ndonjë gjë? Se liria fillon me librin e ata me libra merreshin. Luftë ishte, s’dihej.

Dhe do t’i gjenin të vrarë mes shumë kufomave të tjera të përgjakura, të grirë nga breshëritë e skuadrave të pushkatimit. Fitimtarët kishin grumbulluar intelektualë të njohur, gazetarë, që nuk ishin komunistë, por borgjezë, sipas tyre, i kishin mbyllur në bodrumet e nëndheshme të hotel “Bristol” dhe bënë masakrën para festës së çlirimit të kryeqytetit.

Kishte filluar të derdhej gjaku, jo nga shkaku i pushtuesve tani.

NJË GRUA MARTIRE

PËRBALLË DIKTATORIT – BASHKËQYTETAR I SAJ..

Shkrimtarja e parë shqiptare, grua me ndërgjegjen e lartë të krijimit dhe është vetëm 27 vjeç. E ylltë. Vepra e saj do të ishte plot me fjalë të gjalla, nga ato të popullit, të vjetra, gjithë thellësi, që gjuhëtari i shquar, Profesor Eqrem Çabej, bashkëqytetar dhe bashkëkohës i saj, do të merrej me seriozitet shkencëtari me shqipen dhe do të ishte studiuesi dhe etimologu me autoritet ndërkombëtar. Skenat dhe personazhet lokalë të veprës së Musine Kokalarit, Gjirokastra e çuditshme, do të merrnin hov dhe zhvillim të paparë më pas në romanet e përkthyer gjithandej nëpër botë të bashkëqytetarit tjetër të saj, shkrimtarit botëror Ismail Kadare. Ai realitet, ajo jetë sa orientale, po aq dhe Perëndimore, që po shkonte drejt Europës së kulturuar, ai pluralizëm dhe demokraci parake, që do të tronditej nga Lufta e II Botërore, do të përmbysej e do të shkatërrohej nga sundimtari i kuq, diktatori Enver Hoxha, edhe ky bashkëqytetar i Musine Kokalarit. Shtëpitë e tyre nuk janë larg midis tyre, dritaret shikojnë njëra-tjetrën, por njerëzit nuk shikohen dot në sy. Diktatori i ardhshëm kishte shëtitur në Europë, në Itali, Belgjikë, Francë, etj, kështu mbahej i shëtitur, ndiqte modën, ishte regjistruar dhe në një universitet në Montpelie, ku nuk dha asnjë provim e nuk u diplomua kurrë dhe kur mori pushtet, futi në burg ministrin e arsimit poet dhe ai, Mirash Ivanaj, ndër më të kulturuarit në Ballkan, dinte 11 gjuhë, si hakmarrje që nuk kreu dot shkollë dhe do t’i urrente gjithë jetën. Jo urrejtje pasive, por me veprime mizore, duke i persekutuar rregullisht. Duke marrë në ndihmë intelektualë të tjerë, nga ata që do të denonconin kolegët e do t’u vidhnin veprat dhe do të aplikonin realizmin socialist shqiptar duke himnizuar me poema e romane diktatorin.

Katër ditë pas vrasjes së vëllezërve, arrestojnë dhe Musinenë dhe e mbajnë 17 ditë në burg. Mes rrëmujës, kur fitimtarët ende nuk dinë se çfarë të bëjnë, përveç pushkatimeve, pushtojnë zyra dhe hapin burgje, edhe kishat i bëjnë burgje, ndërkaq Musineja vepron, bashkohet me intelektualët, që krijojnë “Koalicionin demokrat”, programin e shkruan ajo, u çojnë nota SHBA-ve dhe Anglisë për vëzhgimin e zgjedhjeve politike të 1945.

Shkrimtare e plotë tashmë, me autoritet. Më shumë se sa poezi, tani është elegjia që po fillon të ndihet brenda saj, më e fuqishme se marshet e fitimtarëve. Një vit më pas, më 23 janar 1946 e arrestojnë përsëri Musinenë.

E nxjerrin në gjyqin ushtarak me 36 intelektualë të tjerë. Gjyqet bëheshin në teatrin që kishin ndërtuar italianët gjatë pushtimit. Në skenë, ku duhej të luhej ndonjë nga veprat e Musinesë, vendosej trupi gjykues, të akuzuarit, policët. Aktorë të vërtetë të një drame të vërtetë. Në lozha ndodhte që ta ndiqte gjyqin vetë Enver Hoxha. Ndoshta vinte monoklin në sy si në operat në Paris. Në altoparlantë që ishin vendosur jashtë në rrugë njerëzit e grumbulluar dëgjojnë zërin e Musinesë:

“Unë s’jam fajtore. S’jam komuniste dhe ky s’mund të quhet faj… Unë jam nxënëse e Sami Frashërit. Me mua ju doni të dënoni Rilindjen”. Mbase Enver Hoxhës i është kujtuar që nëna e tij në Gjirokastër i kishte kërkuar nënës së Musinësë vajzën për djalin, që t’i martonin… Po janë kushërinj?! Musineja nuk donte absolutisht. E tmerronte ndryshimi kulturor e moral qé kishte me të. Enverit i kishte rënë në dorë një letër e vëllait të Musinesë, ku ai fliste keq, shumë keq për Enverin, e quante mizor, mediokër, hakmarrës, vagabond, mjerë vendi, po të vijë ai në pushtet… Ja që erdhi!? S’donte ajo, kuçka, të bëhej gruaja ime, do t’i zhduk nga faqja e dheut të gjithë Kokalarët…

Ndërkaq dikush i caktuar thirri në sallën e gjyqit se ajo, Musineja, duhet të dënohej me vdekje në litar. Kryetari i gjyqit F. N. tha: hë, a e dëgjove ç’kërkonte populli? Musineja me qetësi iu përgjigj: Nesër këtë do të thonë edhe për ju turmat.

Dënohet me 30 vjet heqje lirie, aq sa vjeç ishte.

Në qelitë e burgut të Burrelit i vinin për vizitë bashkëpunëtorë të diktatorit, ministra të tij dhe i thoshin që t’i kërkonte falje Enverit. Nisën torturat, nga më banalet, deri dhe futje e maces në trup që ta çirrte me thonj, pastaj një polic nudo përballë… Musinesë i binte të fikët, por nuk dorëzohej.

Doli profecia e saj në poezi. U bë një lule e egër midis gurëve, jo pa kujdesin e njerëzve, por nën dhunën e tyre. Një ditë do të shtypesha prej ndonjë këmbe njeriu, shkruante Musineja, por atë e shkeli çizmja e tmerrshme e diktaturës.

Kaluan vite të rënda rrethuar me tela me gjemba, brenda mureve të pandryshueshëm të burgut, po ato njolla e brenga e uria gërryese e ajo lodhje e shpirtit e britma policësh e rojash. Po poezia? Edhe ajo në burg. Nuk dimë në ka shkruar fshehurazi poezi a ka mbajtur shënime, a ja kanë gjetur e konfiskuar a djegur. Por Musineja diçka tregon a të tjerë për atë, një poezi sysh… Kur dilnin të burgosurit në shesh për ajrosje a për larje, të ndarë nga gratë e burgosura, ajo u njoh me dikë, e dashuroi fuqimisht si pamundësinë, iu bë ëndrra dhe brenga me fuqinë e vdekjes… Mbas 16 vjetësh burg e lirojnë në vitin 1961 duke e çuar në një tjetër lloj dënimi, në internim, në Veri, në Rrëshen, andej nga malet. E vetmuar. Përsëri me policë. Dhe në punë té rëndë, shumë të rëndë dhe për burra. Punonte në ndërtim, me tulla, bënte llaç… Askush nuk i fliste. Më shumë se sa me policë, ishte e rrethuar me spiunë, të cilët kanë mbushur dosjet me raportime, se deri ku shëtiste ajo pasi perëndonte dielli, çfarë libri mori në bibliotekën e vogël të qytezës, si ishte krehur, si ishte veshur, thjeshtë por prapë bukur, sfiduese, çfarë tha tek fqinji i saj, tek shtëpia e rrënuar mes baltës. Të nesërmen prapë ulej në stolin e lulishtes së vetme, ku askush nuk e përshëndeste. Shkruante, merrej me folklor, por dhe ditar, rreth 1000 faqe… I vinte ta shikonte një nipi i saj, Platori. Dhe është mahnitëse se si ajo njihet me një shkrimtar të ri, Bilal Xhaferrin, edhe ai nga Jugu, por më thellë se Gjirokastra e saj, ai vinte nga Çamëria. Babanë e tij e kishte pushkatuar partia si nacionalist. Prandaj dhe s’ishte lejuar të studionte, të shkonte në universitet. Punonte në shtrimin e rrugëve, punëtor. Por shkruante poezi dhe tregime të shkëlqyera. Musineja iu gjend pranë. Iu bë mecenate shpirtërore, e udhëzonte. Nisi të botojë, por ia ndaluan botimin. Dhe ai u arratis në SHBA, por atje spiunët e fshehur në diasporë ia bënë gropën. E goditën me hekur kokës dhe e helmuan në spital në Çikago. Çudia tjetër, në vitin 1972 Musineja përfundon librin manifest “Si lindi Partia Social Demokrate”, fshehurazi. Dhe diktatori Enver Hoxha, me shumë bujë si zakonisht, i shton botimeve të tij librin “Kur lindi Partia”, por në vitin 1981. Ndërkaq në gjoksin e Musine Kokalarit kanceri ka hapur metastazat e veta. E çojnë në spitalin e Tiranës, aty i vinin për ta parë, gjithmonë fshehurazi mbesat, nipi – personazhe në librin e kujtimeve të Romës. Ajo vetë u bë lulja e fshehur e poezisë sé saj. Përmes lotëve të padukshëm kujtonte nënën e vdekur, si i kishin dhënë leje nga internimi ta takonte një herë e si pastaj nuk e lejonin. As në spital në kryeqytet nuk mund të vinte më. Edhe pse kishte aq shumé nevojë. Të domosdoshme. Por mjaft. Le të vdiste. Nuk mund të harxhonin për një armike. Ishte orientim nga Partia. Dhimbjet shumëfishoheshin. Të tmerrshme. Lë një pusullë për të nipin: “Të shpëtojmë sa të mundim nga vlerat morale. Musine.”

Përmes vuajtjeve, që i duronte pa u ankuar, stoike, zemra e saj pushoi së rrahuri. Fqinji i saj i mbylli sytë. Balta përreth u bë më e zezë. Makina e zhavorrit, pa funeral, me arkivolin e varfër të saj përsipër, ikën me nxitim për në varrezat e qytezës. Dy punëtorë me kazma e lopata e mbulojnë shpejt e shpejt. Ishte viti 1983. Dy vjet më vonë vdes diktatori Enver Hoxha. Autobusët nga e gjithë Shqipëria shkarkonin njerëz gjatë gjithë javës së zisë kombëtare, i vinin në rreshta ta gjata për të bërë homazhe para kufomës të mbuluar me kurora dhe aroma dhe për të qarë me zë burra dhe gra. Nëpër gazeta vërshonin poezitë për atë…

NJË LULE TË ISHA DHE JO NJERI.

Kështu shkruante Musineja në poezitë e saj të para, në gjysmën e parë të shekullit të kaluar. Sot, kur janë hequr të gjitha statujat e diktatorit, u morën zvarrë nga sheshet, u thyen dhe me mermerin e tyre u bënë vajza nudo, që nuk lejoheshin nga ai në diktaturë, ndërkaq më fanitet Musineja e bukur, e qeshur, studente e përjetshme, ajo në gjyq, që akuzon dhe tani, guximtare, teksa janë vënë pllaka të mermerta, memoriale për të, jo vetëm në vendlindje, i është botuar vepra e plotë, i është dhënë titulli i lartë “Nderi i Kombit” si shkrimtarja e parë grua në letërsinë moderne shqiptare dhe si disidentja e parë grua në të gjithë perandorinë komuniste. Vuajtja e saj, qëndresa dhe dinjiteti mbi baltën gjeneral janë poema më e madhe. Një lule të isha dhe jo njeri, klithi ajo. E lodhi njeriu në luftën për të mbetur njeri. Të gjithë ne. Që të ishim të lirë në një atdhe të lirë bashkë me botën. Por Ajo deshi të ishte lule. Është. Tani Ajo është lulja e bukur e njeriut, e njerëzimit…

______________________________

Visar Zhiti: parathënia në shqip e librit “La mia vita universitaria”

e Musine Kokalarit, botimet “Viella” 2016, Roma.

Dr. Dorian Koçi/

Revolucioni industrial, përparimet teknologjike dhe përmirësimi i mjeteve të komunikimit nga gjysma e dytë e shekullit të XIX krijuan premisat që udhëtimet edhe në distanca më të largëta të botës të mos ishin më të gjatë, shumë të lodhshëm dhe të vështirë. Si rezultat i këtyre zhvillimeve, numri i udhëtarëve britanikë që vazhduan të vizitojnë Ballkanin vazhdoi të rritej ndjeshëm veçse shtysa për ta vizituar atë dhe qëndrimi ndaj tij fillon të ndryshojë. Nëse në gjysmën e parë të shekullit të XIX , Filohelenizmi dhe romanticizmi ishin kauza që sollën shumë udhëtarë britanikë në rajon, tashmë shtysat dhe qëndrimi ndaj tij përcaktohet nga udhëtimi në vetvete duke e zgjeruar hartën dhe me vendet e tjera të Ballkanit, si Serbi, Mali i Zi, Bullgari e Rumani dhe politika britanike porsa i përket Çështjes Lindore. Për herë të parë kemi dhe dukurinë e femrave udhëtare , gjë që dëshmon se tashmë udhëtimi ishte bërë një fenomen i stabilizuar mirë në kulturën britanike, sidomos në atë Eduardiane.

Në mes udhëtarëve që vizitojnë Ballkanin dhe që ka lënë gjurmë ende në viset që ajo përshkoi është Mery Edith Durham(1863-1944). Ajo ishte 37 vjeç kur ndërmori udhëtimin e saj të parë në Ballkan më 1900. Ky udhëtim do të kishte një efekt të dyfishtë: në jetën e saj dhe për antropologjinë dhe etnografinë e rajonit. Së pari që nga zbulimi i Malit të Zi, Serbisë dhe Shqipërisë dhe për 14 vjet me radhë ajo do të kalonte pjesën më të madhe të kohës dhe të angazhimit të saj intelektual dhe politik në udhëtimet nëpër Ballkan. Së dyti përvoja dhe materiali i mbledhur gjatë këtyre udhëtimeve përbejnë ndoshta koleksionin më të pasur të kulturës popullore dhe sociale të mbledhura nga ndonjë udhëtar i huaj gjatë kësaj kohe. Por përveç kësaj Durham ishte një grua udhëtare me interesa të gjera dhe e përfshirë në shumë aktivitete të ndryshme. Edhe pse ajo njihet më mirë si një etnografe, ajo ishte gjithashtu një gazetare korrespondente , punonjëse sociale dhe aktiviste politike.[1]Edhe pse interesi i saj për Ballkanin e thënë me fjalët e saj nisi nga dëshira “vetëm për të udhëtuar dhe për një ndryshim”[2]ka të ngjarë se duke qenë një artist mund të jetë inspiruar nga ditari i Edward Lear, “Journal of a Landscape Painter in Albania”.[3]

Edith Durham shkroi dhe botoi një sërë veprash monumentale dhe artikujsh për historinë, etnografinë, intrigat politike dhe antropologjinë e Ballkanit. Historianët e mëvonshëm të Ballkanit kanë përdorur rregullisht citime nga veprat e saj ku sipas Noel Malcom ajo ishte “një nga vëzhguesit e huaj me perceptimin më të mirë të ngjarjeve”[4]. Veprat e saj sipas rendit kronologjik janë: “Through the Lands of the Serb” (1904), “The burden of the Balkans “(1905) ,”High Albania“(1909) ,”The struggle for Scutari” (1914) ,”Twenty Years of Balkan Tangle “(1920) ,”The Sarajevo Crime (1925) dhe “Some Tribal Origins, Laws and Customs of the Balkans” (1928).

Në shkrimet e saj të mbushura gjithë informacion për Ballkanin fillon e merr jetë një perceptim më realist i rajonit dhe ka një distancim shumë qartë nga qëndrimi pro-otoman i udhëtarëve të tjerë britanikë. Ajo është nga të parët udhëtarë që njeh dhe bën të qartë p.sh dallimin midis otomanëve dhe shqiptarëve myslimanë si një kombësi e veçantë. Po kështu në veprat e saj shqiptarët nuk thirren me emërtimin e gjuhës turke-arnaut , por me emrin që popullsia e identifikon veten si Shkypitiar[5]. Kjo gjë ndodh pasi Durham nuk ishte e ngarkuar emocionalisht me një kulturë të antike dhe rrjedhimisht nuk është e influencuar nga Filohelenizmi, gjë që mund ti sillte paragjykimin për të kërkuar dhe emërtuar çdo gjë në greqisht në rajon si Leake rreth një shekull më parë. Për më tepër ajo nuk ishte e përfshirë politikisht në shërbimin diplomatik si ky i fundit dhe as kish ndonjë qëllim si Edward Lear(1812-1888) për të pikturuar peizazhe mbresëlënëse ndaj kur vizitoi në Ballkanin e gjeti aty Çështjen Lindore dhe zgjodhi si qëllim të udhëtimeve të veta njohjen sa më mirë të Ballkanit dhe paraqitjen sa më të drejtë të problemeve politike në rajon. Udhëtimet e saj mund të ndahen në dy periudha. Në periudhën e parë 1900-1908 ajo mësoi shumë gjëra për popujt, gjeografinë dhe historinë e rajonit. [6]Është kjo koha kur ajo bën vëzhgimet më të thella për rajonin dhe mundohet tu japë përgjigje shumë nga intrigave ballkanike lidhur me pretendimet territoriale pas tërheqjes së mundshme të otomanëve nga Ballkani. Durham edhe kur bie viktimë e këtyre intrigave si është rasti kur në librin e saj të parë “Through the Lands of the Serb” shkruan se “Shkodra nuk është vetëm një vend interesant për tu vizituar nga Cetina; por i përket me të drejtë historisë serbe”[7] duke sugjeruar saktë se kujt duhet ti përkasë qyteti pas tërheqjes së otomanëve por nuk mënon që “dhjetë vjet më vonë” -si pasojë e udhëtimeve dhe njohjes më të mirë të realitetit-“ti protestojë komunitetit ndërkombëtar kundër sulmit malazez dhe serb ndaj Shkodrës, duke konsideruar se i gjithë vilajeti i Shkodrës ishte me kombësi shqiptare.”[8] Është po kjo koha kur ajo i kushtoi një vëmendje të veçantë grupeve etnike dhe fetare të Ballkanit dhe mënyrës sesi ato konkurronin për të fituar njohje ndërkombëtare në periudhën kur e zgjimit të ndjenjave kombëtare[9]duke u munduar të japë një pasqyrim sa më të saktë të tyre. Edhe pse ajo udhëtoi në Serbi, Bosnje dhe pjesën më të madhe të kohës e kaloi në Malin e Zi, Durham pjesën më të madhe të shkrimeve të veta ia kushtoi Shqipërisë. Në fakt ka autorë që e akuzuan se për njëanshmëri kur ajo mbronte kauzën e shqiptarëve, por duke vëzhguar realitetin në Ballkan , shqiptarët në fakt ishin më të pambrojturit pasi kombet e tjera të Ballkanit i kishin krijuar shtetet e tyre nacionale, kurse ata ishin ende nën Perandorinë Otomane. Në pazaret që bëheshin në Çështjen Lindore shqiptarët dhe territoret e tyre lakmoheshin nga të gjithë fqinjët ballkanikë. Durham, duke qenë në mes të këtyre intrigave ishte në dijeni të tyre prandaj dhe denoncimi i saj merr një vlerë të madhe historike. Durham në kundërshtim me udhëtarët e tjerë britanikë , nuk ka paragjykime ndaj popullsive në Ballkan dhe as kompleksin e superioritetit kulturor ndaj kulturave ballkanike. Kështu p.sh. ajo nuk ngurron të denoncojë dhe keqadministrimin e Bosnjës nga Austro-Hungaria më (1906), kur shumica e udhëtarëve britanikë e lavdëronin atë.[10] apo të denoncojë dhe pushtetin kolonial anglez kur viziton Egjiptin më 1911 duke shkruar se “unë nuk mund të dëshiroja të isha një vendas nën sundimin britanik me asnjë lloj çmimi.”[11]Ajo nuk kishte asnjë paragjykim kundër ndonjë besimi të veçantë fetar, dhe nëse ajo e gjeti Ballkanin të çuditshëm dhe të ri ajo në të njëjtën kohë ishte shumë e predispozuar për të treguar ngjashmëri midis fiseve të Shqipërisë së veriut dhe atyre të vendlindjes së saj Londrës së veriore. Nëse fiset shqiptare parashikonin të ardhmen nga eshtrat e gjoksit të pulave , anglezët e parashikonin atë nëpërmjet fallit në dorë dhe spiritualizmit[12]. Kjo lloj përqasje ndaj Ballkanit, origjinaliteti i prezantimeve dhe përshkrimeve të gjalla të aventurave të saj i siguruan jo vetëm lexues të shumtë në Britani por dhe njohje si autoritet i veçantë në fushën e etnologjisë dhe antropologjisë.

Periudha e dytë e udhëtimeve të saj (1910-1914) karakterizohet kryesisht nga përfshirja e saj në aktivitetin politik të shqiptarëve dhe asistencën sociale ndaj popullatës së keqtrajtuar nga otomanët pas kryengritjeve të shqiptarëve më 1909-1910 e sidomos asaj të 1911. Që në udhëtimin e saj të parë Durham do të tregojë interesim politik për fatet e këtyre popullsive , por kjo periudhë është momenti kur diskursi i saj do të fitoj dhe një qëndrim të qartë politik. Nëse sërish gjithë udhëtarët britanikë të kësaj kohe, ishin konform politikës pro otomane që ndiqte Britania në rajon në kuadër të Çështjes Lindore, Durham është kundër kësaj politike dhe qartazi sulmon administratën turke për mënyrën sesi qeveriste popullsitë e krishtera. “Unë isha rritur duke i konsideruar turkun si një individ të virtytshëm. Tani asnjëherë nuk e kaloj kufirin e tij pa shpresuar se shumë shpejt do mund të behesha dëshmitar i tërheqjes së tij nga Evropa”.[13]Ajo kishte marrëdhënie të ngushta me shumë figura të rëndësishme të politikës malazeze dhe shqiptare dhe shpesh herë u bë zëdhënësja e ngjarjeve politike të Ballkanit në shtypin evropian. Durham punoi si korrespondente e disa gazetave kryesore britanike si “The Manchester Guardian”, “Pall Mall Gazette”dhe “Times”, në të cilat ajo përcolli gjithë dinamizmin, intrigat dhe tensionin e Ballkanit. Në ketë sens artikujt e saj përveç se shërbejnë si dëshmi të momenteve të ndryshme politike që kaloi Ballkani, si kryengritjet shqiptare dhe luftërat ballkanike, janë përgjegjëse dhe për krijimin e imazhit të dhunshëm të Ballkanit në Britani. Tmerret dhe masakrat e luftërave ballkanike u përcollën drejt për së drejtë tek publiku britanik, duke e bërë këtë fundit të meditojë dhe reflektojë për këtë cep të largët të Evropës. Është pikërisht ky moment kur sipas Todorovës në gjuhët evropiane hyn kuptimi i fjalës to “balkanize”- i cila do të thotë të ndahet apo të fragmentohet[14].Natyrisht që Durham nuk ishte e ndërgjegjshme se po ndikonte në krijimin e një etike kulturore negative për Ballkanin, pasi ajo që ishte më imediate për të ishte emetimi i saktë i fajtorëve të kësaj kasaphane. Denoncimi i ambicieve të nacionalizmit të pafre të serbëve ,malazezve,grekëve dhe bullgarëve shpesh herë u interpretua si ekzagjerim i tepruar i saj dhe se shkaqet e këtyre luftërave ishin më tepër jashtë Ballkanit sesa brenda tij. Gjithsesi përsëritja e ngjarjeve në vitet 90’ në Ballkan tregoi se shumë nga prognozat e saj ishin të sakta dhe shumë studiues dhe politikanë e rilexuan për të kuptuar sërish rrënjët e konflikteve. Ky tipar e bën atë krejt të veçantë nga gjithë udhëtarët e tjerë britanikë që vizituan Ballkanin, pasi ky rilexim mund të quhet kthimi tjetër i saj në Ballkan gjë që si ka ndodhur asnjë udhëtari tjetër britanik.

Bibliografi:

1- Andre Hammond. The uses of Balkanism: Representation and Power in British Travel Writing, 1850-1914. The Slavonic and East European Review, Vol.82,No.3(Jul.,2004)

2- Christian Medawar. Mary Edith Durham and the Balkans 1900-1914. McGill University, Montreal September 1995

3- John Hodgoson “Edith Durham Traveller and Publicist” Black Lambs and Grey Falcons: Women Travellers in the Balkans edited by John B. Allcock and Antonia Young, Bradford University Press

4- Maria Todorova. “Ballkani imagjinar” Instituti I Dialogut &Komunikimit. Tiranë:2004

5- Mery Edith Durham. Through the Lands of the Serb London, 1904

6- Noel Malcolm. Bosnia, A Short History. London: MacMillan London Limited, 1994

[1] Christian Medawar. Mary Edith Durham and the Balkans 1900-1914. McGill University, Montreal September 1995, faqe 136

[2] Po aty faqe 9

[3] Po aty faqe 9

[4] Noel Malcolm, Bosnia, A Short History, London: MacMillan London Limited, 1994, faqe 140

[5] Christian Medawar. Mary Edith Durham and the Balkans 1900-1914. McGill University, Montreal September 1995, faqe 15

[6] Christian Medawar. Mary Edith Durham and the Balkans 1900-1914. McGill University, Montreal September 1995, faqe136

[7] Mery Edith Durham. Through the Lands of the Serb London, 1904, faqe 96

[8] Christian Medawar. Mary Edith Durham and the Balkans 1900-1914. McGill University, Montreal September 1995, faqe 20

[9] Po aty faqe 19

[10] Shih për më tepër Andre Hammond. The uses of Balkanism: Representation and Power in British Travel Writing, 1850-1914. The Slavonic and East European Review, Vol.82,No.3(Jul.,2004) faqe 601-624

[11] Christian Medawar. Mary Edith Durham and the Balkans 1900-1914. McGill University, Montreal September 1995, faqe 53

[12] John Hodgoson “Edith Durham Traveller and Publicist” Black Lambs and Grey Falcons: Women Travellers in the Balkans edited by John B. Allcock and Antonia Young, Bradford University Press, faqe 8

[13] Mery Edith Durham. Through the Lands of the Serb London, 1904, faqe 96

[14]Shih për më tepër Maria Todorova. “Ballkani imagjinar” Instituti I Dialogut &Komunikimit. Tiranë:2004