Ornela Radovicka

Çdo datë 1 Gusht arbëreshët e Palaco Adriano në  Sicili, ngrihen herët, ende pa dalë djelli ngjiten  në majën e malit, ndryshe i quajtur mali i trëndafilave,  dhe më veshtrim nga Lindja, presin rrezet e tij, për  kujtuar  të parët e tyre, ardhur nga gadishulli ballkanik shqipfolës,të cilët të detyruar nga pushtimi turk lanë atdheun e tyre dhe u vendosën në këto troje.  

Mali i trendafilave ( Monte delle Rose), në Palazzo Adriano, është një  1436 metra ku eshte  vendosur një kryq i  ritit arbëreshë, dhe  cdo 1 Gusht  arbëreshët e Palcos me himnin e tyre “Moj e bukura More,” i ngjiten malit dhe  nisen së bashku për të festuar ritin, kujtimit  me  nostalgji të ardhjes së  Etërve Shqiptarë qe themeluan Palazzo Adriano më 1482.

Arbëreshët e Palco Adriano, janë asimiluar në gjuhë, por ende mbajnë ritin e tyre bizantin. 

I pari dokument ku përmenden punimet e ndërtimit në kishën e San Nicola daton në 9 shkurt 1656. Pas tre vjetësh kisha shembet. Konsistenca e punimeve kishte shkaktuar transferimin në Matricën e statujës së San Nicola dhe pezullimin e funksione duke përfshirë festimin e festës së Kryqëzimit të Shenjtë “ i cili  bëhej çdo vit ”si një letër nga Peshkopi i Girgenti që daton nga 12 korriku 1656.  

Popullsia  arbëreshe Palacese e kujton  me hidhërim të madh  edhe datën e  14 janarit 1968 për një arsye se tërmeti i tmerrshëm shkaktoi dëme dhe vdekje të mëdha edhe në popullsinë arbëreshe  dhe dyert e kishës u mbyllën për mbi 50 vjet.

Kisha Bizantine  Maria SS Assunta 

Ajo që lidh ende identitetin arbëresh është Kisha  S. SS. Assunta/ U ndërtua me vullnetin e arbëreshëve në vitin 1532 dheu zgjerua në vitin 1770. Kisha greko-bizantine, kushtuar  Maria Santissima Assunta dhe gjendet  ne shehsin Umberto I.  Shkallet anësorë janë në blloqe: fakt ky  është për shkak të traditës popullore të mbretit Borbon  Ferdinand IV i cili  mbërrinte me kalë deri në hyrjen e kishës, sa herë që shkonte në Palazzo Adriano. 

Kjo kishë është Panteoni i bashkësisë shqiptare të Palazzo Adriano: Në të ekzistojnë varret e disa prej bijve të saj te shquar dhe gurët e të varreve te te  pare jane  në gjuhën shqipe, te cilat kane rëndësi të madhe historike dhe kulturore. 

Midis te tjereve lexojme Kete lapidar shkruar ne shqip ku thuhet:qe Vellezer ishim ne jete…”. me poshte jane rradhitur emrat;Martino Spata, Giuseppe (Sepa) Prifti Paolo prifti dhe mban vitin,1867. 

Popullsi  arbëreshe e Palco Adriano është asimiluar në gjuhë.  

Askush nuk flet sot gjuhën atje. 

Është e dhimbshme kur mendon se kjo qytezë është vendi ku u lind dhe u rrit Gavril Dara Plaku dhe i riu. Gavril  Dara, i cili nuk harroi kurre  rrenjet e tij, dhe kjo duket edhe tek pasardhesi i tij G. Dara (i Riu) i cili ne nje leter i shkruan  De Radës:  “..banorët e hershëm… (prinderit tane) erdhën drejt e nga Kruja dhe viset afër Krujës pas betejave të fundit që bënë me turqit”. Dhe rreth 100 vjet me vone erdhen edhe vellezerit nga Korona”.  

Kujtoj si sot kur shkova për herë të parë në Palaco Adriano. Mbrrij ne shehsin Umberto I . Ulem tek nje bar. Aty gjejme edhe disa pleq.   

i pershendes, belbezojne, dhe nuk flasin shqip. 

Ndihen si ne faji,  por edhe thone me krenari që janë “arberesh”.

– Pse nuk flisni arbërisht?  

– Nese doni arberesh i gjeni ne Amerike. Ne fillim nuk i kuptova mendova se ishte batute por ata menjëherë m[ spjeguan  se në Amerike, eshte shoqeria e Palacit qe mbajne gjalle gjuhen ritin, dhe traditat. 

Me erdhi keq, por ne te njejten kohe duhet të ndihemi pergjejges  te gjithe, perfshiere edhe ne shqiptaret qe kurre nuk u lidhem te ndihmonim vellezerit tane, arbëresh por i lame deri sa te asimiloheshin.( Foto Palaco Adriano 2018) 

Gjatë promovimit të librit “Arbëreshët” të mikut tim Rexhep Rifati, në Hora të arbëreshëve   pata rastin të takoja Kryetarin e komunës të Palacos, i cili  mu afrua dhe me plot mirësi më fotoi që të promovonim këtë leibër edhe në Palco. “Unë vijë nga familja – Granai- Vrana- më tha Ai- Ndihem keq që nuk kam mundur ta mësoj gjuhën arbëreshe. Këtu në Palaco ka shumë që duam ti rikthehemi gjuhës së të parëve tanë.” Them të drejtën mu bë zemra mal që kishte interes për gjuhën. Një vizitë për promovimin e librit “ Arbëreshët” në Palaco Adriano e kemi në projekt.  

Shën Mëria e  Palazzo Adriano-s 

Në një kodër të butë dhe të këndshme, jo shumë larg nga qendra e banuar, ndodhet Shenjtërorja  “Madonna delle Grazie”, ndërtimi i së cilës daton që nga viti 1560 dhe historia e saj është e lidhur me një shfaqje të  Shën Mërisë tek një vajzë 6-vjeçare, së cilës i tregoi ekzistencën e saj, imazh i së cilës në fakt u gjet i pikturuar në tempera në gur dhe sot është në absidën e Kishës.Në brendesi te ketij santuari eshte piktura e arbereshit  Francesco  Licurisi  1643 ( Santa Lucia).

Një nga figurat e rendësishme në Palaco Adriano  është Giuseppe\ Zef Crispi, 1781-1859), nga Pallaci i Sicilisë. Prift, profesor i letërsisë greke në Universitetin e Palermos dhe rektor i seminarit grek atje. Veprat e tij  Memoria sulla lingua albanese, Palermo 1831 (Shënime mbi

gjuhën shqipe), mronte tezn për  prejardhjen pellazgjike të popullit shqiptar, një teori ende interesante edhe në ditët e sotme . Crispi \ Krispi është autor i një

përmbledhjeje këngësh popullore arbëreshe të Sicilisë, shoqëruar nga përkthime në italishte, të

titulluar Canti degli Albanesi di Sicilia (Këngë të shqiptarëve të Sicilisë), botuar në Canti

popolari siciliani, Katania 1857 (Këngë popullore siciliane), të Leonardo Vigos dhe i Memorie

storiche di alcune costumanze appartenenti alle colonie greco-albanesi di Sicilia, Palermo 1853 

Tri burime të cilat simbolikisht identifikonin fare qartë statusin civil të vajzave dhe grave

Tek arbëreshët, të cilët kanë banuar në Palazzo Adriano (deri në fund të shekullit XIX, statusi civil i vajzave dhe i grave identifikohej qartazi  nëpërmjet burimin të cilën ato frekuentonin për të mbushur uji apo për të larë rrobat. Ishin tre burimet fqinje, të ndodhur në pikën më të lartë të malit.
Studiuesi arbëreshëve , Guiseppe Crispi thekson se, “në tri nga këto burime shkonin të lanin rrobat gratë e renditura në këto grupe : në atë të mesit lanin vashëzat e pamartuara, në burimin e majtë lanin të martuarat, në të djathtin shkonin të lanin gratë e veja”. 

Bekimi i ujrave 

Arbërshët e Palaco Adriano-s ashtu si ata të Horës së Arbëreshëve, festojnë bekimin e ujrave në 6 Janar sipas liturgjise Bizantine, tradizionale  e quajtur “vulata da palumma”e cila  zhvillohet ne sheshsin Umberto 1.  

Familja e shquar  ne Palaco Adriano, familja Dara

Gavril Dara, plaku, lindi me 15 të Korrikut 1765 e vdiq me 19 Maj 1832.  Studimet i beri në Seminarin Italo-Shqiptar të Palermos dhe me vone u dipllomua  në mjeksi e në drejtësi.

Mblodhi  nga pleqte “Kënkat e pleqërisë” dhe hartoi disa vjersha në gjuhën shqipe, dhe kengen e Shen Lazari  qe kendohet edhe sot tek arbereshet e Siçilise,përmbledhja me këngë popullore arbëreshe e të cilit ka humbur (Pallati Dara qe sot eshte kthyer ne nje muse natyralistik)  

Andrea Dara, i biri i Gavrilit, lindi me 17 Maj 1796. Vdiq me 2 Prill 1872. U dipllomua ne Drejtesi
shkrime e tij jane :, dëshmoi interesim të gjallë për folklorin arbëresh dhe qe autor jo vetëm i një përmbledhjeje me këngë popullore arbëreshe të Sicilisë dhe i një vepre mbi Usi e costumi di Palazzo Adriano, 1859 (Zakonet e Pallacit), por edhe i një fjalori 5000 fjalësh shqip-italisht (1862-1868), pas një gramatike të shkurtër të shqipes (1830) dhe një përkthimi të Ungjillit të Shën Mateut. Shumica e këtyre veprave mbetën të pabotuara dhe ruhen në formë dorëshkrimi në Koleksionin Shqiptar të Bibliotekës Mbretërore në Kopenhagë ( bibliogrfià. Gangale 1973, f. 16 (II 10), 21 (II 17), 25 (II 20a), 62 (IV 6), 82 (V 4), 126 (V 50) dhe 129 (V 53).

Gavril Dara, i riu autori i Vepres ”Kënka e Sprasme e Ballës”. Dara I ri ishte  letrar, poet, gazetar, jurist. Lindi me 8 dhjetor 1825  dhe Vdiq me 19 nentor 1885. Ai ishte i biri i  Andrè Darës e i Françeskës Dragota. Studioi në Seminarin italo-shqiptar të Palermos dhe u dipllomua per drejtesi. Fillon pune ne Agrigento. Merr pjesë në levizjet e ringjalles italjane si antar i Komitetit kryengritës t’Agrigjentit e me 1860 emerohet  me dekret të Zef Garibaldit sekretar u përgjithshëm i Qeverise se’atij qyteti. Më 1867 emerohet  prefekt i Trapanit. Me 1870, si e la ketë detyrë për arsye politike, shkoi në Romë e aty drejtoi për disa vjet (1871-1874) fletoren “La Riforma” ku u dallua  edhe si gazetar. Pas disa vitesh kthehet ne Agrigento dhe jetoi aty deri ne fund te jetes.  (fonte  Kole Kamsi  “Mbi katundin arbëresh Palaco Adriani”, )

 Arbereshet shkruan ne gjuhen shqipe mbi  lapidarin e familjes Dara,  ku prehen eshtrat e tyre. 

“Burre i dijeshem nga me te dijshmit” 19 Maji  1832. 

Mali i  trendavilave. Ky mal nuk eshte nje“shpikje letrario nga Dara, por  egziston ne te vertet me kete emer. Ky mal ndodhet ne lugina e Sosio, (Palacio Adriano ) dhe ngrihet në një zonë ku natyra është e pa kontaminuar dhe pak e populluar. Eshtë përmendur nga Aristoteli dhe Plini Plaku dhe në lashtësi ishte i famshëm për bimët e tij të egra të virtytshme, objekt i studimeve për shumë botanistë. Hipoteza më e mundshme është se emri rrjedh nga lulja, dhe më saktë nga trëndafilat e peonies, të cilët lulëzojnë në shkurt, pa gjemba, dhe rriten mbi të gjitha në këtë mal; thuhet se trëndafilat u rritën kur kaloi Shën Rosalia, vajza e fisnikës Sinibaldo, zot i Quisquina dhe Malit te trendafilave. Keto trendafila  janë  i bardhë, i verdhë, rozë dhe i kuq.Largo mi duke lene mbarapa kete lugine.Nje copë shkëmbi duket ne horizonte. 

Ndalojme tek sheshi shikojme kroin (shatervanin) me dy goje nje veper e arbersheve  te shekullit 16. Muret e vjetra te shtepive karakteristike arbereshe, arkitekture e qytezes , harqet, gjitonia,  jane vetëm gjurmeë të asaj jete të zhurmshm të botës së djeshme arbërshe.

Nje heshtje malinkonike ndjen në kete hapsire. 

Shtepite e Darenjve, Bastave, Biderave, Krispëve, Kjarajve, jane atije edhe pse shekujt rrjedhin. 

Në sheshin Umberto I ndodhet shatervani i ndertuar nga arbereshet, shekullit XVI . Elegante ne stilin e tij, me formen tete kendore. Për pjesën strukturore të ndërtuar në 1607 punuan Chiusi Nicolò Gagliano dhe Vito Termini, xhaxhai dhe nipi, dhe për pjesën dekorative të përbërë nga një vazo me një kon pishe të skalitur me shije të rafinuar baroke në 1684 u punua nga Burgitan Vito Lo Domino.Aty mesojme prej banoreve qe  te kjo fontane u xhiruan sekuenca te filmit  Oscar “Nuovo Cinema Paradiso” di G. Tornatore. Sot ky shatërvan nuk ndodhet më. (Në vijim foto e shatërvanit.)

Disa figura që meritojnë të përmenden 

Emanuel Bidera 1784-1858) nga Pallaco Adriano.  Vepra e tij mbi prejardhjen e shqiptarëve, u botua në katërvëllimshin Quaranta secoli racconti su le Due Sicilie, Napoli 1846-1850. Vëllimi i parë përmban disa poezi popullore arbëreshe. Themelues dhe drejtor i një shkolle të gojëtarisë në Napoli, Bidera shkroi edhe librete operash për kompozitorin Gaetano Donixeti 

Gjatë ekspeditës  Të Njëmijtëve, të Garibaldianeve,  G. Bandi,  thotë se u dëgjua të këndoheshin këto vargje : Ky përfytyrim i ëmbël/Do të ledhatojë shpirtin tim/Dhe kohë e ndritur do shpaloset/Përpara meje plot shkëlqim, dhe se autorui i tyre ishte  Libretist, arbëreshi Giovani Emanuele Bidera (Palazzo Adriano 1784-Palermo, 1858).

Pietro Chiara\ Kiara,1840-1915).Lndi nëPallac Adriano. Gazetar, jurist dhe epistolar, por edhe politikan.

Kushëri i Gavril Darës së Riut (1826-1885),Chiara bëri udhëtime në Shqipëri e

në Ballkan më 1879. Ishte njohës i mirë i gjuhës dhe arriti të depërtojë thellë në  politike, ishte deputet në parlament, botoi artikuj në të përmuajshmen e De Radës si  Fiàmuri Arbërit,

dhe shkroi disa poezi.Është autor i dy librave italisht

për Shqipërinë: L’Albania, Palermo 1869 (Shqipëria), monografi në dymbëdhjetë krerë për

gjuhën, letërsinë, historinë dhe politikën shqiptare, dhe L’Epiro, gli Albanesi e la Lega, Palermo

1880 (Epiri, shqiptarët dhe Lidhja), përmbledhje shkrimesh informative të botuara së pari në

gazetën e Romës La Riforma, redaktuar në vitet 1871 deri 1874 nga Gavril Dara i Riu. 

Kostumet e Palacit 

Ndalojme tek muzeu i kostumeve. Piktori i njohur francez Zhan Houel, kur erdhi në Palac më 1782, i bënë shumë përshtypje kostumet e grave arbërshe. Piktori francez J. Houel përshkroi veshjet gala dhe veshjet e përditshme të grave të Palazzo Adriano me detaje dhe ishte aq i magjepsur prej tyre sa që donte t’i bente ato te pavdekshme . Thuhet qe ai beri nje perzjerje te bojrave te ujit me qymur  druri dhe krijoji gjallerine  e veshjeve  prototipeve të ahengut të madh. Në to pikturoi fustanet gjysëm festive, fustanit të dasmës femra dhe mashkull, fustanin e gruas së martuar, atë të vajzës dhe në fund veshjen e përditshme .

Veshja e festës në raste solemne siç është Pashka, dita e Zonjës dhe për festën e Kryqëzatës, tesuti  eshte e  bërë nga mëndafshi të pastër. Me të krijohet pjesa e fundit, trupit, keza dhe vello. Të gjitha këto pjesë  qëndisen me ar.  Në vijim  një dasëm në Palazzo Adriano në ritin grek, J.- P. Houel, 1770. Mendohet  te jete stampimi  më i vjetër që riprodhon veshjet e grave të një vendi arbëresh. Burrat janë të veshur siç visheshin si fisnikët e kohës.

Në pikturën në vijim  pikturë e  francezit, Jean  Houel, kostumi i grave arbëreshe të Palazzo  Adriano. Veshja e përditshme.

Mbiemrat me origjine shqiptare 

Mbiemrat më të zakonshëm me origjinë shqiptare janë: Alessi, Barbata, Barcia, Cuccia, Francaviglia, Gagliano, Granà, Grisafi, Longo, Marino, Masaracchia, Raggio, Russo, Sabella, Schirò, Sciurba, Sulli

Palazzo Adriano “bashki e pakicës shqipfolëse”

Palazzo Adriano konsiderohet si “bashki e pakicës shqipfolëse”, sipas ligjit 482/99 (Norma në lidhje me mbrojtjen e pakicave historike gjuhësore), por gjuha e lashtë shqipe  ashtu si e përmenda nuk është më gjuha e komunitetit; sot është humbur pothuajse plotësisht, por egziston një shoqatë e cila quhet Skënderbeg . Kjo i bënë të ndihen ende të gjallë.

Arbëreshët e Palacos me duart  me mund  edjersë ndërtuan jetën në një atdhe që nuk ishte e tyre. 

Përveshën krahët dhe filluan punën .

Ndërsa përshëndesim këtë ngulim arbëresh  sot në prag të 1 Gushti, na vijnë ndër mend  fjalët e Rodotas: 

… Kjo lugine te Maxares, lëndina, vreshta, ullishta, peme, ishte ajo parajse tokesore qe jo me kot Rodatò e kishte pagezuar  te tille. Ishte dora e Arbershit, qe kete fole  ku rrinin shqipet te egera e rilulezoi me sakrificat e tij, nga gjaku i tyre , malli it tyre, prodhoi  “Malin me Trendafila”,  elizirin me aromen e tij te perbere prej gjuhes shqipe, mitit, ritit rapsodive. Edhe  per poetët e tjere te  Palacit. Mali u pjese e jetes e historisë së tyre, legjendave, malli, dhe riteve, të ketij populli qe jeta nuk ishte aq bujare por që nuk harruan kurrë tokën e trë parëve të tij, të cilët çdo një gusht i afrohen këtij mali me vështrimin nga Toka mëmë. 

Arbëreshët vazhdojnëtë kujtohen për tokën mëmë, por mëma e tij çfarë bënë për këta bijë shpërndarë në Itali prej 600 vjetësh.   

Ndriçim Kulla/

Në mes të orvatjeve të mëdha që të gjithë autorët e hershëm, në një trajektore gjithmonë cilësirritëse, patën në arritjen e një koine-je gjuhe mbidialektore në veprat e tyre, një aspekt i veçantë i historisë së tmerrshme shqiptare të viteve ‘600, të dalluar nga luftërat dhe fe-lëshimi i dhunshëm islamik, i përputhur edhe me një dëshirë të kahershme shqiptare për të mrekulluar dhe madhëruar veprat dhe bëmat e veta, poqi kushtet që në disa autorë të zhvillojë një histori sado të shkurtër, të shfaqjes së karakteristikave të shpirtit barok, aq të zhvilluar në Europën e asaj kohe.

Në librin “Dottrina Christiana”, Romë, botim i Bartolemeo Zannetit, në 1618, është botuar edhe një gravurë që paraqet Pjetër Budin të gjunjëzuar, dhe para tij është një lirë antike, një tryezë e vogël me një libër të hapur, mbi pjesën e sipërme të gravurës, është një engjëll që mban në dorën e djathtë një palmë nderimi dhe amshimi. Gjithashtu, në sfond të gravurës, duket edhe një kullë e rrumbullakët e dyfishtë, një ndërtesë katërkëndëshe dhe një akuadukt. Janë elemente të peizazhit urban të Romës. Ndërtesa është e Propaganda Fidaes, Kulla e rrumbullakët e dyfishtë është e ashtuquajtura Vila Adriana, akuadukti është ai që lidhet me shkëlqimin e dikurshëm të Romës. Gravura është e zbukuruar anash, me figura erosesh dhe figura të tjera mitike si edhe motive floreale. Kjo gravurë është tipike e stilit barok dhe ka një rëndësi të posaçme për historinë e arteve figurative, sepse pasqyron portretin real për herë të parë në histori, të një poeti shqiptar. Mund ta ketë bërë një artist shqiptar ose italian, i lidhur me Budin. Kjo gravurë e 1618 është shumë më përpara gravurës mjeshtërore të Pjetër Bogdanit, që daton në 1685.

Janë elementët e parë që mund të na shërbejnë si parapërgatitje e pohimit tonë. 4 shekuj më parë, ndodh edhe një skenë tmerri, si në filmat horror, një atmosferë kjo aq e ngjashme me tmerrin dhe misterin që karakterizon stilin barok: mbytja në Drin, një mbytje e pakuptimtë dhe krejt e dyshimtë, e një heroi të veprimit dhe mendimit kombëtar, Pjetër Budit. Kapërcehet kështu rasti alibik i aksidentit, po të kemi parasysh hetimet e pasvdekjes të Vatikanit si dhe faktin ngulmues dhe gati kryengritës të Budit, i cili fare pak kohë para vdekjes kishte bërë Kuvendin e Tri Dioqezave (Shkodrës, Lezhës, Zadrimës), për mospranimin e klerikëve që nuk ishin etnikisht shqiptarë, pikërisht në trojet shqiptare. “Pra, synohej një lloj autoqefalie e aspektit etnik, ndonëse jo e kuptuar si shkëputje e karakterit juridik administrativ, por gjithsesi një përpjekje e parë në histori për një kishë shqiptare brenda kishës ndërkombëtare. Me këtë përmasë, Budi shfaqet si një nga vullnetet më të mëdha, një figurë e fuqishme e kulturës kombëtare shqiptare, që përjeton një shkëlqim të ri përtej vdekjes. Në këtë kuptim, vargëzimi i humanistëve shqiptarë të cilit ai i bëhet nisje, nuk mund të ishte ndryshe veçse një vargëzim ‘heroik’, që ndërlidh gjendjen e mjerueshme te shpirtit dhe psikikës shqiptare, në një kohë kur kultura e kombit dhe gjuha e tij lypnin vetëm qëndresë, të shndërruara kështu në një kundër-kulturë ndaj kulturës osmane.

“Në terrin e pushtimit osman, në mes të një errësire luçiferrike, kjo mendje e panënshtruar dhe pasionante, nuk tutet të bëjë projekte ambicioze ndërballkanike, për çlirimin e trojeve shqiptare, ku veprimin e organizuar luftarak ndaj pushtuesve në Shqipëri e sheh të ndërlidhur, ose bazë të ardhmërisë, sepse Shqipëria qe “tiranneggiate piu che mai” (“e shtypur ku nuk vete më”), ndonëse bukuria e mëmëdheut të Budit është e do të jetë “Come un Paradiso terreste” (“Si një Parajsë tokësore”), figurë kjo metaforike, e lirë për fantazinë e një teologu, që nuk i lejohet të ngatërrojë vendndodhjen e Parajsës”. Për Budin, feja katolike, në përgjithësi Krishtërimi krijonte një modus vivendi për çlirimin e Shqipërisë në atë masë që edhe shqiptarët e tjerë jokatolikë, madje të islamizuar (Budi përmend bile disa njerëz të afërm të familjes së tij, që ishin islamizuar), të dëshironin dhe të vepronin për çlirimin kombëtar, duke u vënë kështu konkretisht çështja kombëtare mbi fetë.

Por ajo për të cilën ai do të mbetet si i pari i madh i gjuhës shqipe, e në ketë kuptim një Adam, është fillesa e barokut kishtar shqiptar, pjesë origjinale e barokut fetar europian, tipik për shek.. XVII. Nga Budi ruajmë 3139 vargje, që përbëjnë në vetvete një krijimtari poetike, që stilistët janë munduar ta klasifikojnë midis zhanrit të eposit dhe zhanrit të poemës. Me të vërtetë kjo poetikë e Budit nuk është një epos, ashtu siç është më shumë se sa nocioni i poemë, prandaj është më e drejtë të klasifikohet me zhanrin e stilit barok. Në fakt, nuk është çështje zhanri apo saktësimi stilistik se sa është një çështje origjinale e krijimit të letërsisë shqipe në kuadrin e kulturës së barokut në krejt shek.XVII. Kultura e barokut europian lidhet me kundër-reformën dhe përtëritjen e kishës, por jo pa ndikime iluministe të veçanta.

Kjo letërsi nuk i vë në pah përjetimet intime të individit, por në frymëzimin e formën e saj e bën jetën e tij një festë te dyfishtë, ku njerëzorja njesohet me hyjnoren, ku krijimi sublim i të vërtetave themelore i nënshtrohet racionalizmit të rregullit hyjnor, që në pikëpamjen hierarkike i ngjason piramidës, në majën e së cilës qëndron Zoti. Kjo e bën kulturën baroke me theks patetik, të bazuar në kundërvënien ndërmjet përjetësisë së përtej-varrit dhe kalueshmërise njerëzore, ndërmjet njeriut dhe mosekzistencës së tij, mes të mirës dhe të keqes, sipas një teksti rrëfimor shumëplanësh me pamje të qarta dhe kuptime të pafundme. Ndërsa baroku europian, psh., ai gjerman, u mbështet në vargun aleksandrin madje edhe në arketipin virgjilian, poezia budiane e barokut shqiptar u mbështet në vargun 8 rrokësh të poezisë mesjetare shqiptare, duke kultivuar individualisht një traditë paraardhëse shpirtërore dhe etnike popullore.

Kuptohet, që krijimtaria e Budit, por edhe e Bogdanit kanë lindur në përplasjen kolosale, të përflakur dhe të egër midis reformacionit dhe kundër-reformacionit në Europë. Midis tyre realiteti shqiptar kërkon të ringjallet intelektualisht, ndonëse në një popull të paarsimuar dhe në një mjerim këlthitës. Në këto rrethana paradoksale të historisë, të kundërthënieve nga me të habitshmet, çuditërisht u krijua dhe shpërtheu mendimi i humanizmit shqiptar, që është krejt origjinal në krahasim me të tjerët e këtij lloji, një humanizëm i shkallës së dytë, nëse konsiderojmë se i shkallës së parë është ai i humanizmit latino-arbëror të viteve ‘400 dhe ‘500. Po përse vallë mund të shprehemi kështu? Mendimi i Budit, në vetvete, nuk është diçka e vetme, por e shumë anshme, është rrëfim poetik, është kronologji biblike, kishë, universitet, legjendë, me një fjalë jeta kulturore e sintetizuar. Është tepër interesant të analizosh rrëfimin budian, që shtjellon temat biblike të njohura. Si dikur, Homeri i lutej Muzës që ta ndihmonte në artin e tij, Budi i lutet Shën Mërisë, që ta ndihmojë të përfundojë veprën. Për Budin “virtytet alegorikisht janë si “Zana” dhe “Ora”, kurse veset janë “sakatosjë”, “përbindësha të neveritshëm”. Lufta midis tyre është titanike. Budi është mendimtar i vizionit të skajshëm apokaliptik, sepse ai beson në ndëshkimin e së keqes deri në fund, sipas strukturës së mendimit dantesk”. Madje, Dantja është një model mendor për Budin, i cili jo rastësisht, siç vë në dukje për herë të parë studiuesi Zeqirja Neziri, zotëron një status të trefishtë të rrëfimtarit, çka të kujton strukturën trefishe formale të kryeveprës danteske. Budi është gjithashtu autori i parë, që fut fiksionin si një komponent legjitim të zhanrit, mbi rrëfimin e paracaktuar biblik.

Për herë të parë do të qe Zef Skiroi, i cili duke analizuar poezinë e Budit dhe duke e përngjasuar atë me “Parajsën e humbur” të Miltonit, do të shprehte mendimin se ashtu si Miltoni stigmatizon figurën e urryer të Stjuarteve, ashtu dhe Budi urren dhe godet figurën e pushtuesve osmanë pa asnjë kompromis, duke kaluar nga teologjia në historinë konkrete. Të rrëqeth vajtimi i Shën Mërisë kur sheh Krishtin të vdekur, vajtim që mund të shkatërrojë ekuilibrin e botës, të rrëzojë malet dhe, që të kujton vajtimin popullor shqiptar të Ajkunës në eposin tonë të Veriut. “Vaji i Shën Mërisë në këngën X të Budit, mund të krahasohet me vjershën Vaji i Zonjës (Pianto della Madonna) të Jakopone Da Todi (1230-1306), poeti i famshëm italian para Dantes”, siç e ka përcaktuar studiuesi Neziri. Për Budin, mëkati është shkatërrimi i botës, kurse virtyti rindërtimi i botës. Midis tyre është ndërtuar tërë kozmologjia në rrafshin filozofik, sipas një koncepti neoplatonist të universit dhe vetëm në këto kushte tretet universalja me vetjaken.

Përzënia nga Parajsa e Adamit dhe Evës është një metaforë e Ferrit, kurse rebelimi ndaj së keqes dhe ndëshkimi ferror është një metaforë e Parajsës. Kështu mbyllet qarku dhe në këtë qark të mbyllur shndërrit fantazia dhe shpirti i Budit me një dritë të veçantë, për të cilën na vjen të kujtojmë vargun e famshëm të Lukrecit: “Vitae Lampada tradu” (“Ja kalojmë njëri tjetrit pishtarin e jetës”). Budi është jo vetëm Adami, njeriu i natyrës tokësore, por është edhe Krishti, që është Adami i natyrës hyjnore, që përjetoi në vetvete natyrën adamike tokësore. Duke qenë poeti i parë i një kalibri të madh në poezinë shqipe, Budi, duhet vlerësuar më shumë dhe rreth tij nuk mund të ketë boshllëk, as indiferencë të injorancës demoniake, që na torturon kaq shumë ne shqiptarët.

Ashtu si Torkuato Taso (1544 1595) te kryevepra “Jerusalemi i Cliruar”, që bën apologjinë dhe triumfin e krishterimit, ashtu edhe Budi, çlirimin e shqiptarëve nga pushtimi e konsideron triumf të krishterimit duke bërë një ngjizje origjinale të të dy këtyre koncepteve. Është meritë e Zef Skiroit, Çabejt, Henrik Lacajt, Zamputit, Domit, Shuteriqit, Smajlit etj., posaçërisht njohja e figurës së Budit. Çabej shënon se në poezinë 8- rrokëshe të Budit ka fragmente, që të kujtojnë poezi të Naim Frashërit, duke hamendësuar tezën, se Naimi ka shumë mundësi që ta ketë lexuar Budin. Kjo tezë e Çabeut, që është tezë e kontinuitetit, për fat të keq ka qëndruar e mbyllur dhe larg vëmendjes së studiuesve. Po referoj këtu vërtetimin gati të plotë të kësaj teze, sipas dëshmisë së vëllait të Naimit, Sami Frashërit, i cili duke folur për Bogdanin, flet shprehimisht për librat e Budit për “dy libra e vepra të tjera, që i ka përmbledhur dhe hartuar me një stil dhe gjuhe të ëmbël një ipeshkeve tjetër, që quhej Budi. Shkrimet në fjalë mund të quhen themeli i letërsisë shqipe”. Kuptohet që, atë që ka lexuar Samiu e ka lexuar edhe Naimi, sidomos në rastin e poetit të parë të gjuhës shqipe të përmasave të mëdha dhe përkimet me poezinë naimiane nuk mund të jenë më të pashpjegueshme.

Së fundi ka një tezë që letërsia e stilit barok nuk është e njëjtë me letërsinë e iluminizmit apo të humanizmit. Kjo tezë është ekstreme, sepse në të vërtetë baroku europian, por edhe ai shqiptar kanë në substancën e tyre humanizmin dhe iluminizmin e krishterë, që përtej veshjeve dhe sipërfaqjeve konvencionale nuk janë larg, përkundrazi simbolizojnë qartë, në kontekst, humanizmin dhe iluminizmin njerëzor. Pjetër Budi, në vetvete është i dyfishtë edhe në një kuptim fizik. Ai thotë publikisht se një pjesë e krijimeve të tij në shqip janë marrë nga një prift paraardhës i quajtur Pali i Hasit.

Kjo tregon një ndërgjegje të lartë, një shembull ndershmërie që nuk harron ta përmende këtë autor të dytë për fat të keq gati nuk dimë asgjë për të. Vetë Budi e përfaqëson Palin si një shkrirje, si një bashkëjetesë poetike e të gjallit me të vdekurin në një udhëtim të përbashkët mbi Pegasin e poezisë. Budi nuk e la të vdiste emrin e Palit, ashtu si ne nuk mund të lëmë të vdesë emrin e Budit. Budi nuk është thjesht një poet i barokut letrar në rrafsh kombëtar, por analiza krahasimtare na nxjerr në rrafshin europian, piketakimet tematike, por edhe strukturore të Budit me poetë të tjerë europiane janë të prekshme. Duke krijuar institucionin e poezisë së kultivuar, Budi i bëri Shqipërisë një nder kolosal, por Budi beri diçka edhe me tej: në kostelacionin e poezive të kultivuara të botës, Budi guxoi dhe futi me të drejtë qytetarie të barabartë dhe poezinë e kultivuar shqiptare. Kjo nuk është pak. Është më shumë nga ç’mund të mendohet në shikim të parë. Budin ne e përkujtojmë për ta ringjallur, sepse kështu mund të ringjallim vetveten tonë të sfilitur.

2.Njëherësh poet, filozof, shkencëtar e teolog, Bogdani vlerësohet si një stilist i rrallë, i cili arriti nivelin e lartë të përsosmërisë gjuhësore dhe artistike dhe se vlerat e larta filozofike (teologjike) dhe artistikoletrare të tij imponuan që vepra t’i botohet në qendrën më të njohur të Rilindjes Evropiane, në Padovë. Duke qenë e përkthyer edhe në italisht dhe pranuar që të shkruhet posi një fjalor në dy shtylla italisht e shqip, kjo vepër u prit mjaft mirë edhe te lexuesit italianë, ç’ka bëri që ajo të botohet edhe në dy botime të njëpasnjëshme (1691, 1702).

Në Palermo të Italisë, tek arbëreshët, shërbente si libër shkollor, e po ashtu ceket se edhe gramatika e parë e botuar në gjuhën shqipe qe mbështetur në alfabetin e Bogdanit, ngase ai ishte më i përsosur se i Budit dhe i Bardhit. Pra, përmes fjalorit dhe Gramatikës, që në një mënyrë u hartua mbi bazë të veprës së P. Bogdanit, u vunë themelet për mësimin e gjuhës shqipe. Botimit të parë të veprës i paraprijnë 23 parathënie dhe përkushtime të autorëve të ndryshëm në gjuhën shqipe, italiane dhe serbokroate, çka thuhet se ishte një dukuri e rrallë e kohës dhe paraqet përkrahjen nga personalitete të ndryshme të vlerës së madhe të veprës dhe respektin ndaj autorit.

Një tjetër aspekt i veçantë ka të bëjë me një antologji poetike shumëgjuhëshe të autorëve bashkëkohorë, që kanë njohur nga afër Bogdanin, e që i kushtojnë atij një nderim të përkorë këngë-diellëzues, intim dhe apologjik. Janë gjithsej 17 poezi përkushtimore në gjuhët latine, italisht, kroatisht dhe shqip. Nga poetët shqiptarë në këtë antologji janë Lukë Bogdani dhe Lukë Suma. Poezitë i kanë të rimuara mjeshtërisht, strofike, dhe reflektojnë tetërrokëshin popullor. Poezitë e tjera janë të mrekullueshme, sipas një stili, ku gërshetohet kultura humaniste e antikitetit, me një krishterim gjithashtu të humanizuar. Poezitë e vlerësojnë lart Pjetër Bogdanin. Kështu, në një poezi P.Likeardi bën një krahasim midis Gjergj Kastriotit dhe Pjetër Bogdanit, duke shkuar:

“Trimëria dhe mirësia e Gjergj Kastriotit, dhe e Pjetër Bogdanit gjithë botës i është njohur, Skënderbeu në luftë bëri vepra të mëdha, kurse Bogdani në fushën e dijes”.

Prej vlerave të shumta shkencore dhe artistiko-letrare të veprës së Bogdanit dallohet trajtimi dhe vendosja e drejtë e çështjeve etnopsikologjike dhe historike, pasuria e madhe gjuhësore në shtjellimin e lëndës në prozën shkencore, humanizmi i lartë në paraqitjen e realitetit të kohës, filozofia, intelekti i rrallë letrar etj.. Ai hapi shtigje dinjitoze kah vlerat evropiane, çka shihet në idenë për lëvizjen ballkanike, për liri kombëtare dhe shpirtërore. Në “Të primit përpara letrarit” Bogdani thotë: “Ku lulëzojnë shkencëtarët, letrarët dhe dija, lulëzon e mira”. “E duke qenë dheu i Arbrit në mesin e të parëve, nuk mund të qëndroj në hiri të Tinëzot, e as nuk mund të shelbohet pa pasur kush ta ndriçoi në dije e në fe, ngase feja fitohet nga të dëgjuarit”. Kurse parathënien “Lexuesit të nderuar”, ai e përfundon me këto fjalë: “Ta kesh me dije se unë shkrova për njerëz të padijshëm, pra për dobi të shenjtës fe, e jo për lavdin tim”.

Po nëse Bogdani shkruan, siç thotë dhe vetë “për dobi të shenjtës fe”, mendimtarët nuk duhet t’i dëgjojnë me vëmendje vetëm të rrahurat mjeshtërore të çekanit me germat e përdorura, shprehjet dhe presjet, pa e shikuar fare godinën të cilën ndërton ai, thuajse Bogdani shkruan për hir të muzikës që lëshon tingëllima e çekanit! Kjo është një padrejtësi e madhe ndaj tribunit të popullit, i cili tenton të rinovojë godinën e vjetruar të krishterimit, e cila po i shembej çdo herë e më tepër para syve të tij të mjegulluar. I bindur se populli kishte nevojë për atë godinë, ai i përvishet punës për rinovimin e saj.

Ky ishte qëllimi parësor i tij, kurse mjetet e punës, germat dhe fjalët, presjet dhe pikat etj., i paraqiten vetëm si domosdoshmëri për kryerjen e punës, madje me moton: sa më të mira mjetet dhe veglat e punës, puna më e lehtë dhe më e efektshme. Shfaqet kështu qartë Bogdani patriot, qëllimi i të cilit, pra ishte ngritja e vetëdijes së popullit të tij të paarsimuar dhe të prapambetur prej kohësh për nevojën dhe arsyen e besimit në Tinëzot, pikëfillimin dhe përfundimin e çdo gjëje. Ai këtë popull, i cili sipas bindjes së tij kishte më së tepërmi nevojë, dëshiron ta edukojë sipas besimit fetar të krishterë, në mënyrë që edhe ai të fitojë dije dhe të fisnikërohet moralisht. Për t`i bërë këtë të mirë kombit, ai shkroi shqip, në të vetmen gjuhë të kuptueshme për shumicën dhe ç’është e vërteta, shkroi në këtë gjuhë më bukur se paraardhësit e tij, për çka gjithsesi duhet t’i jemi përgjithmonë mirënjohës.

Por, meqenëse ai nuk shkroi shqip vetëm sa për të shkruar, por shkroi me një qëllim të caktuar, për të bërë një kryevepër të dijes, në fillim i duhet bërë një analizë mënyrës së shtjellimit filozofik të qëllimit, gjegjësisht idesë së tij, dhe vetëm pastaj do të na bëhet më e qartë madhësia apo vogëlsia bogdaniane si filozof dhe teolog. “Gjergj Kastrioti, Pjetër Bogdani dhe Gjergj Fishta, janë tri figura themeltare të kulturës dhe historisë shqiptare që nuk kanë varre. E këto figura, s’janë dosido figura. Ata, me veprën dhe veprimtarinë e tyre, u ngjajnë apostujve dhe misionarëve. Ndonëse jetuan në periudha të ndryshme kohore, i ndërlidh fati i tyre i pasvdekjes-mungesa e varreve. Dhe kështu përbëjnë tri shtylla qendrore që e mbajnë lartë ngrehinën kulturore e identitetin europian të shqiptarëve”. Ismail Kadare, tek eseja monumentale “Mosmarrëveshja” e trajton këtë çështje, duke tërhequr një paralele domethënëse, mes mungesës së varrit të heroit tonë kombëtar dhe atij të Jezu Krishtit. Kadare e përforcon filozofinë e tij, nëpërmjet frazës: “Zbrazëtia e varrit dëshmon shenjtërinë”. Në fakt, te mungesa e varreve qëndron analogjia filozofike e influencës që kanë ushtruar këto figura në jetën shpirtërore e kulturore të shqiptarëve. Dimë se krishterimi si fe, është ngritur mu në saje të mungesës së varrit të Krishtit, pra ai qëndron te ngjallja e tij. E në kulturën shqiptare, zhvarrimi i Gjergj Fishtës e sforcon mitin e martirizimit të krijuesve shqiptarë, të ngjashëm me Pjetër Bogdanin.

Imam Gazmend Aga/

Brezi im ka kujtime të bukura me Lojerat Olimpike. Ndoshta për mungesë të shumëllojshmërisë së kanaleve televizive, lojërat olimpike ndoshta kanë qenë nga më të ndjekurat në Shqipëri. Televizori qëndronte hapur dhe ndiqeshin lloj lloj garash, pavarësisht se në kohe të tjera as që të interesonin.

Sot, diskutojmë gjëra të tjera për një mori garash të cilat synojnë një lloj tablloje uniteti të popujve të ndryshëm, te cilet jo rrallehere kane garuar edhe gjate lufterave me njeri tjetrin. ‘Perputhen’izimi i lojerave olimpike eshte vec vazhdimesi e asaj qe po perjeton shoqeria sot; humbje te orientimit te vlerave universale.

Tashme e mira mund te jete gjithcka, ose asgje. I moralshem mund te jete gjithkush, ose askush.

Ti mos u pezmato dhe perpiqu te besh me te miren e mundshme. Ne historine e cdo profeti gjen nje popull me histori tehuajizimi vlerash. Ka dicka qe bene profetet dhe qe mund ta besh edhe ti; te jesh shembull i mire pavaresisht gjithckaje qe te rrethon. Te bashkejtosh me masen pa u tehuajezuar.

Zoti na i ruajt femijet, te rinjte dhe moralin tone!

Drejtoria e Përgjithshme e Arkivave/

Figura e Nolit pranë atdhetarëve të tij në Amerikë po fitonte rritje te menjëhershme duke i përfaqësuar ata si kryeredaktor i gazetës “Dielli” në Boston. Noli, themelues i revistës “The Adriatic Review” dhe kryetar i Federatës “Vatra” (1917-1918), do të merrte edhe administrimin e drejtimin e Kishës Ortodokse Shqiptare në Shtetet e Bashkuara.

Nën mbështetjen e Sinodit rus dhe nën ovacionin e bashkatdhetarëve të tij, të cilët kumbonin me parrulla si: “E duam sot Peshkop, mjaft duruam talljet e të tjerëve. Tani të vishet Peshkop!”, Noli u zgjodh i pari peshkop i Kishës Ortodokse Shqiptare.

Imzot Noli nuk reshti së punuari për komunitetin e tij, jo vetëm si klerik, por edhe duke milituar për çështje me rëndësi kombëtare, siç ishte rasti i pjesëmarrjes në punimet e Lidhjes së Kombeve në Gjenevë. Bashkëngjitur më poshtë, paraqitet Noli me veshje klerikale.

#ArkivatFrymëzojnë

#ArkivatKujtojnë

#FanNoli

#Vatra

#Dielli

#TheAdriaticReview

#KishaOrtodokseShqiptare

#AQSH

#FototekaAQSH

Prof.Myrvete & Prof.Begzad Baliu/

Zbulimit i tekstit dhe konteksti i botimit të parë

Prej vitesh kemi dëgjuar për zbulimin e këtij dorëshkrimi nga hulumtuesi i përkushtuar i jetës dhe veprës së Adem Demaçit, z. Selatin Novosella dhe prej vitesh kemi pritur që ai të botohet jo si një vepër e zakonshme e tregut tonë të botimeve, po si një botim tekstologjik, i shoqëruar nga të gjithë përbërësit e një botimi të veprës monumentale të tij, të panjohur deri më tash. Kemi pritur që botimi të ketë një paraqitje të karakterit historik dhe rrethanave në të cilat është shkruar ajo, me dëshmi të drejtpërdrejta e të tërthorta dhe pjesë dokumentesh që kanë të bëjnë me sekuestrimin e veprës nga sigurimi jugosllav. Pastaj, të kemi një botim paralel të tekstit në dorëshkrim (fototip i tekstit të shkruar me stilolaps) dhe tekstit të radhitur, me një fjalorth të plotë shpjegimesh në fund të veprës dhe anëshkrime të tjera, anëshkrime në margjinë të botimit dhe sqarime për lexuesin e zakonshëm, me komente të nevojshme për lexuesin akademik etj.

Duke pritur botimin e këtij vëllimi, në të vërtetë kemi menduar se si zbuluesi i saj, këtë botim do t’ia besoj një institucioni shkencor, i cili do të investonte gjithë përvojën e sotme kombëtare e ndërkombëtare të botimeve tekstologjike e filologjike, sado për fatin tonë të keq, institucioneve tona ju mungon kjo përvojë, ndërsa filologëve tanë ju mungon kjo dëshmi, dhe për më keq, ju mungon ky vullnet.

Nuk është e rastit prandaj, pse ky botim i parë i romanit të Adem Demaçit, Drithë e miell bashkë, “i radhitur nga dorëshkrimi dhe i korrigjuar” nga dr. Shqiptar A. Demaçi, nuk e ka asnjërën prej kërkesave tona të theksuara më lart. Dhe i ka munguar kjo sepse librin e ka përgatitur dora akademike e skalpelit, po jo edhe e filologut.

‘Horizonti’ i pritjes

Kur kemi dëgjuar për zbulimin e dorëshkrimit të romanit të Adem Demaçit, Drithë e miell bashkë, na janë krijuar disa përfytyrime për këtë dorëshkrim, përkatësisht vëllimin e tij, disa ide për temën etnografike a politike të tij, dhe madje disa koncepte për strukturën moderne të përbërësve letrarë të tij.

Në të vërtetë, duke menduar për këtë dorëshkrim romanor, kishim parasysh faktin se Adem Demaçi para tij kishte shkruar tregime kryesisht të shkurtra dhe dy romane, njërin të botuar, Gjarpijt e gjakut, e tjetrin të sekuestruar nga policia serbe, S’ka paqe ndër kasolla, dhe këto përmasa do të duhej të kishte edhe ky roman i papërfunduar, në të vërtetë i prerë në mes nga sigurimi serb; duke menduar për temën etnografike, në të vërtetë antropologjike, sociale apo politike, kishim parasysh titullin e tij, Drithë e miell bashkë, dhe titullin e dramës së shkruar disa vjet më vonë në burg Pushka dhe politika (1969); dhe së fundi kemi menduar gjatë, si do të duket rrëfimi romanor dhe cila do të ishte poetika e këtij teksti, pas disa tregimeve e romaneve realiste e strukturës moderne, të tyre të shkruara apo të botuara në vitet ‘50.

Dhe, na vjen mirë që, thënë me konceptin e filologëve, këtë përbërës të tretë e kishim ubifikuar saktë. Madje, që në fillim mund të themi se romani i papërfunduar i Adem Demaçit, Drithë e miell bashkë, përfaqëson të gjithë përbërësit e poetikës së prozës së tij të shkruar deri atëherë, tregimeve dhe romaneve, përkatësisht romanit të botuar dhe romanit të sekuestruar të tij.

Pse mund të thuhet kështu?

Sepse, deri më tash kritika letrare e ka theksuar gjatë faktin që me veprën e tij letrare të periudhës së parë, Adem Demaçi ka dëshmuar për njohjen e thellë shpirtërore të popullit të tij, por nuk e ka theksuar faktin se Adem Demaçi në këtë kohë ka dëshmuar për njohjen e gjerë të letërsisë botërore, filozofisë së saj, teorisë së romanit, duke përfshirë këtu edhe diskutimin ndërmjet fenomenologjisë së Hegelit dhe teorisë së romanit historik të Lukaqit (Pol de Man, 1975: 115), si dhe temave të mëdha sociale e realiste të kësaj letërsie, që në këtë rast kurorëzohen jo vetëm me strukturën, motivin e temën po edhe me diskursin dhe gjuhën posaçërisht të pasur etnografike, e cila identifikon në këtë roman personazhet, jo vetëm në kontekst të prejardhjes etnografike dhe dialektore, sikur jemi mësuar t’i lexojmë në letrat shqipe, po edhe moshat, grupet sociale dhe madje gjinore, sikur mund t’i gjejmë për herë të parë në këtë vepër të letërsisë shqipe.

Tek jemi këtu, po e bëjmë një digresion. Na ka rënë të dëgjojmë shumë herë mendimet dhe diskutimet e Adem Demaçit për letërsinë, gjatë viteve kur ai ishte kryetar i Lidhjes së Shkrimtarëve të Kosovës e ne anëtarë të kryesisë së saj, dhe na ka rënë të bisedojmë shumë herë e të marrim mendimet e tij për ligjëratat e profesorëve të njohur në Universitetin e Beogradit mbi letërsitë e mëdha nacionale po edhe shkrimtarë të veçantë të letërsisë së përbotshme. Po i theksojmë këtu dy vlerësime të tij: Adem Demaçi kujtonte me respekt ligjëratat për letërsinë gjermane e sidomos diskutimet për Gëten dhe Faustin e tij, dhe ishte i bindur, që atëherë, se ajo ishte letërsia më e madhe nacionale, në të cilën gërshetoheshin të gjitha dijet dhe të gjitha vlerat që ka krijuar njerëzimi, nga trashëgimia shpirtërore e letërsisë popullore deri te majat e filozofisë dhe estetikës të mendimit të përbotshëm; ndërsa shkrimtarin më të madh të të gjitha kohëve e konsideronte autorin e Vëllezërve Karamazov, Dostojevskin.

Identifikimi paravajtës i Rexhep Qosjes

Duke shkruar për tregimet dhe romanin e tij Gjarpijt e gjakut, Profesor Rexhep Qosja, vite më parë ka theksuar një përbërës shumë të rëndësishëm historiko-letrar dhe politik të kohës, tek tërhiqte vërejtjen se romani “është shkruar dhe është botuar në kohën kur në Shqipërinë shtetërore mbretëronte doktrina e realizmit socialist dhe kur në Kosovë mbretëronte konformizmi partiako-shtetëror jo vetëm në politikë, por edhe në krijimtari. Adem Demaçi edhe si intelektual edhe si krijues është mohues i realizmit socialist dhe i konformizmit partiak e pushtetor”. (Qosja, 2013: 438).

Në qoftë se në rastin e parë, këtë konstatim e thekson Profesor Qosja në kontekst të poetikës së tregimeve dhe romanit, në rastin e dytë, këtë e theksojnë, e identifikojnë dhe e konkretizojnë personazhet e njërit prej kapitujve të romanit Drithë e miell bashkë, derisa diskutojnë për letërsinë dhe stilet letrare të shkrimit të saj.

Le t’i referohemi përzgjedhjes paravajtëse të Rexhep Qosjes nga romani i Adem Demaçit Gjarpijt e gjakut, në kontekst të referencave deri më tash të panjohura të përzgjedhjes së Adem Demaçit nga romani i Azem Shkrelit Karvani i bardhë.

Profesor Rexhep Qosja: “… dëshmi e kësaj që thuhen janë edhe gjuha e stili i Adem Demës. Nuk është i madh numri i shkrimtarëve që në prozat e tyre mund të përdorin aq përpiktë, aq fuqishëm, aq figurshëm, stilistikisht aq ngjyrosshëm fjalën krijuese si Adem Dema në Gjarprinjtë e gjakut dhe jo vetëm në Gjarprinjtë e gjakut. Duhet të jesh i padenjë për fuqinë dhe bukurinë e gjuhës dhe të stilit në qoftë se nuk të bëjnë përshtypje përvetësuese fjalitë si këto, aq të shpeshta në Gjarprinjtë e gjakut.

Lexoni: 1. Dielli puthte horizontin e perëndimit dhe me predhat e veta të fundit të dritës gjuante majën e Maçekllavës. Shikoni çfarë shprehjeje!

Fjalia tjetër: 2. Hija qiti nasgjëshëm me dorë dhe ende pa zbrazur tymin e duhanit gapërroi sytë e kaltër matanë përroit të thatë.

Fjalia e tretë: 3. Do shtëllunga të bardha resh, thuajse zgërdhiheshin me diellin përcëllues.

Fjalia e katërt. 4. Mustafën e përpiu kureshtja, prandaj goja iu bë lutje. (Qosja, 2013: 438)

Adem Demaçi, përkatësisht personazhi a shkrimtari i ri, Hajriz Lulaku gjatë diskutimit për veprën e Azem Shkrelit thekson:

“Në bazë të Karavanit të Bardhë, gjuha e Azem Shkrelit âsht mjaft e lavrueme, fjalit i ka shume elastike, funkcionale dhe plot kuptim. Qe nji shembull kësisoji:

“Kur flitte Dyli, flitte lahuta, dhe ec e lueja, i ngulej guri punës”. (Demaçi, 2020: 91)

(…)

Qe edhe një fjali lakonike e Azemit: “Urtija e t’urtëve âsht kjo: Mos dil i pari se e nxen të keqen. As i fundit mos rri se të nxen ajo ty”. (Demaçi, 2020: 92)

(…)

– A po na kuptoni tash? Neser keni me i kuptue të gjitha, mos u ngutni. Shteti i jep tapit, por vet nuk ka kurr tapi…”. (Demaçi, 2020: 92)

Në të vërtetë, kulturën e gjerë të tij, filozofinë e tij, njohjet teoriko-letrare të tij, më parë se sa në veprat e mëparshme do të vihen re në romanin Drithë e miell bashkë, në të cilin personazhet e tij maturantë, do të diskutojnë duke identifikuar a komentuar filozofë, ekonomistë, teoricienë e historianë të letërsisë, shumë me ndikim në kampin komunist të kohës, si dhe duke i pranuar a kundërshtuar mendimet e tyre mbi çështje të filozofisë, sociologjisë, letërsisë e kulturës përgjithësisht.

“…mandej dikush tha: Mos më tregoni ju mua se çka mendon Dobrolubovi, Bijelinski, Çernishevski, Meringu, Timofijevi, Ipolit Teni ose dikush tjetër, por ju çka mendoni vetë…” (Demaçi, 2020: 22), – i pyet profesori nxënësit e tij.

Prirjet intelektuale e politike dhe kundërshtimi i realizmit socialist

Romani i Adem Demaçit Drithë e miell bashkë, është vepër e dialogut dhe komunikimit mbi aspekte të ndryshme të jetës, kuptimit dhe vlerave më të rëndësishme materiale e shpirtërore të saj. Subjekti përqendrohet në historinë e familjes Lulaku, të parë në tri rrafshe, por boshtin kryesor të këtyre zhvillimeve e përbënë jeta e një klase maturantësh.

Maturantë e kësaj klase me emra dhe pseudonime të ndryshme diskutojnë për Çernishevskin dhe Dobrolubovin, të cilët Marksi dhe Englesi i quanin “Lesingë socialistë, që kritikoheshin nga Bakunini dhe studentë të papjekur, me fraza bombastike”. (Marks-Engels, 1976: 388). A nuk kishte në klasën e profesorit të gjuhës Feriz Teja, disa nxënës të cilët e kritikonin ashpërsisht dramën e Hajriz Lulakut, ‘duke u fry si bretkosa’ (tamam si studentët e Bakuninit), dhe që me fraza etnografike, shumë herë, kritikonin e gllabëronin njëri-tjetrin.

Maturantët e kësaj klase, në romanin e Adem Demaçit, flasin për Çernishevskin, që Marksi e konsideronte “dijetar i madh rus”, i cili në artikujt e tij kishte studiuar çështjen nëse duhet të fillojë Rusia shkatërrimin e komunës fshatare për të kaluar në rendin kapitalist,…” (Po aty., 389-390). A nuk ishte koha kur në ish-Jugosllavi, pas vitit 1958, diskutohej për ndryshimet ekonomike dhe shoqërore, ndërsa prej këtyre ndryshimeve, të cilat do të ndodhin pas vitit 1966, varej shumë fati i zhvillimit politik dhe ekonomik të Kosovës dhe perspektiva shoqërore e popullit shqiptar.

Në klasën e tyre, maturantët diskutojnë edhe për Timofejevin, i cili në Këshillimin e Komitetit Qendror të Lidhjes së Komunistëve të Jugosllavisë, më 28 shtator 1946, ishte vlerësuar si një nga personalitetet më me ndikim jo vetëm në letërsi po edhe në publicistikë, sepse thuhej në orientimet e këtij këshillimi: “njeriu i ri i shoqërisë socialiste paraqitet para se gjithash si luftëtar, si krijues i një bote të re”. (R. Petkoviq, 1986:20-30).

Ata diskutojnë në të vërtetë për Çernishevskin, Dobrolubovin dhe Timofejevin, tre prej teoricienëve më me ndikim në literaturën e realizmit socialist në Rusi, të cilët ishin bërë personalitete të obligueshme referimi, ndërsa vepra e tyre metodë teoriko-letrare për një kohë të shkurtër në ish Jugosllavi (1945-1952), si dhe në Shqipëri, fatkeqësisht, për një kohë shumë më të gjatë (1945-1990).

Maturantë e kësaj klase flasin me mjaft kompetencë për Franc Merningun (1846-1919), një nga filozofët me dije të jashtëzakonshme poliedrike dhe stil të jashtëzakonshëm komunikimi, i cili luftoi për humanizmin si koncept në radhë të parë, edhe atëherë kur qëndroi brenda grupeve socialiste e socialdemokrate, edhe atëherë kur u bë pjesë e grupeve marksiste, gjatë periudhës më të madhe të angazhimeve të tij.

Maturantët e këtij romani diskutojnë edhe për një nga studiuesit më me ndikim në studimet historiko-letrare, francezin Ipolit Ten (1828-1893), themeluesin e historicizmit në letërsi, sikur diskutojnë edhe për ‘formën’ dhe ‘përmbajtjen’ në poezinë e Migjenit dhe të Lasgush Poradecit.

Nëse, në rastin e parë, arsimtari i gjuhës shqipe kërkon që në hartimin e tyre nxënësit të mos shkruajnë çfarë kanë thënë teoricienët e lartpërmendur, në rastin e dytë kërkesat e tij zgjerohen edhe me emrin e Aristotelit, Zhan Pol Sartrit dhe Mitrush Kutelit (34). A nuk mjafton kjo për të kuptuar se Adem Demaçi në këtë kohë, jo vetëm e njihte filozofinë, teoritë letrare dhe kritikën, po edhe i kundërshtonte ato duke i diskutuar mendimet e bardëve të tyre, duke përfshirë këtu madje edhe konceptet e Maksim Gorkit dhe sikur e thekson “të ashtuquajturën letërsi të realizmit socialist”(45). Ata diskutojnë e flasin për zhdanovizmin në Rusi dhe e kundërshtojnë atë në kontekst të zhvillimeve që lidheshin me shkrimtarin Pasternak, duke mbrojtur njëkohësisht filozofinë e ligjshmërisë së kundërthënieve, kudo dhe në cilin do prej sistemeve shoqërore, në të cilat jetohet.

Dialektika hegeliane dhe filozofia e refuzimit

Në këtë kontekst, personazhet e romanit të Adem Demaçit Drithë e miell bashkë, diskutojnë gjerë e gjatë për ligjet e dialektikës, si koncepte shoqërore, filozofike dhe madje ndikimin e tyre në letërsi. Ata flasin për dialektiken dhe ligjësitë e saj si shkathtësi, si zbulim dhe madje si zgjidhje e kundërthënieve të tyre të brendshme; ata diskutojnë për ligjet e dialektikës si kusht i argumentimit të koncepteve të tyre për zhvillimin e mendimit shoqëror, teoriko-letrar dhe kulturor. Dialogët e tyre të kujtojnë Sokratin e lashtësisë dhe Didëron e modernitetit; Platonin e përkushtuar ndaj sintezave e koncepteve të mëdha të lidhura ngushtë me vërtetimin dhe zgjidhjen e kundërthënieve; Kantin dhe konceptet e tij mbi kritikën e arsyes dhe mendjes; dialektikanin më të shquar të mendimit botëror, Hegelin dhe koncepteve të tij për dialektikën si rrugë e kundërthënshme e zhvillimit progresiv të idesë absolute dhe e formave të tjetërsimit të saj. Në të vërtetë, me gjuhën e tyre, kryesisht etnografike ata dialogojnë, diskutojnë, komunikojnë dhe madje polemizojnë, sikur të ishin bashkuar filozofët themelues të saj: Zenoni, Herakliti, Sokrati, Platoni e kundërshtarët e tij, dhe sikur të ishin bashkuar në diskutim filozofët e kohës së re: Dëni Didro, Kanti, Fihte, Hegeli etj.

Le t’i kthehemi edhe njëherë Profesor Qosjes dhe diskutimit të tij mbi realizmin socialist, si doktrinë politike dhe letrare-artistike, në të vërtetë kundërartistike në Shqipëri dhe konformizmit partiako-shtetëror në krijimtarinë letrare në Kosovë. Kjo çështje është e pranishme edhe në këtë roman, tani jo si koncept teoriko-letar po si pasuri tematike dhe si një realitet historik e artistik, tek sa maturantët dhe mësuesi i tyre lexojnë shembuj të romanit të Azem Shkrelit Karvani i bardhë dhe diskutojnë pasurinë gjuhësore, duke vënë theksin vetëm në diskursin etno-filozofik të komunikimit, por duke e ‘djegur’ pjesën tjerë, pikërisht ashtu sikur digjet duhani, të cilin ‘njerëzit e pinë për çejfi, edhe pse ka pasoja të mëdha për shëndetin e tyre’.

Citojmë:

– Po ti, shoqo, a vetëm margaritarët e prozës së Shkrelit na i paske mbledhë? Nuk pat n’at prozë edhe shibla, mushla e kërçabla?

– Sita ime nuk zuni kurrfarë shiblash.

– E paske sitë n’atë t’kollomojten, por nejse…

(…)

Po, shok profesor, tash mbasi ra zilja po ju pyes se çka mendoni për duhanin? – Pyeti ‘Pula’. (Demaçi, 2020: 93).

A nuk janë këta shembuj të mjaftueshëm, për të dëshmuar qëndrimin e Adem Demaçit përball realizimit socialist, theksuar më parë nga Profesor Qosja dhe tani të artikuluar në romanin e tij të lënë në dorëshkrim.

Struktura e veprës: nga novela te romani i papërfunduar

Romani Drithë e miell bashkë përfaqëson një frymë të re shkrimi në letërsinë shqipe të atyre viteve, madje jo vetëm në Kosovë, sado si strukturë e rrëfimit romanor duket shumë më i thjesht se sa romanet që botoheshin nga shkrimtarët shqiptarë me një përvojë të gjatë shkrimi, madje që në vitet ’30. Struktura e romanit sado lineare në pamje të parë, zhvillohet në tri rrafshe të rrëfimit – si strukturë e brendshme e poetikës së tij. Për gjykimin tonë, atë e përbëjnë tri pjesë, tri aktet e një drame familjare, tri situata të një sage, të njohura gjerësisht në letërsinë europiane, njohje të cilën autori padyshim e kishte nxënë gjatë studimeve për letërsinë botërore.

Në shikim të parë, ky roman është një Sagë familjare, që hapet me përditshmërinë në Familjen e Rrahman Lulakut. Më tej, si në sfond, jo shumë të dukshëm rishfaqet kjo Sagë, tash me dimensione të brendshme shpirtërore, në tekstin dramatik Tregtari i kafshatave të dreqit, të të birit Hajriz Lulakut, përkatësisht shfaqjen e tij në shkollë, e cila shpreh njëkohësisht dramën e madhe të familjes shqiptare. Dhe së fundi, ajo ridimensionohet, si rrafsh i tretë, në ‘prozën familjare’ të Hajriz Lulakut, që në të vërtetë përfaqëson një nga faqet e para (të filluara, po jo edhe të përfunduara të saj) në letërsinë shqipe. Megjithëse, romani nuk është e thënë të përfundojë në këtë mënyrë, ne mendojmë se kapitulli i leximit dhe i interpretimit të tekstit dramatik të Hajrizit dhe diskutimi mbi përbërësit letrarë, tematikë dhe madje estetikë të tij, përbën njëkohësisht edhe fundin e variantit të parë në përmasa të një novele, duke plotësuar kështu jo vetëm “egon” e kolegëve të tij të klasës, po edhe premtimin e arsimtarit të gjuhës shqipe, Feriz Teja, se “kjo klasë doemos do ta nxjerrë një a dy shkrimtarë”. Si strukturë e tekstit, ndërkaq, kjo vepër merr përmasat e një romani, për faktin se hapet edhe rrafshi i tretë, me leximin e prozës familjare të Hajriz Lulakut, e cila nuk përfundon së shkruari nga autori, përkatësisht mbetet në fillimet e saj, sepse me arrestimin e Adem Demaçit, i merret edhe fletorja ku po e shkruante romanin e tij.

Gjuha etnografike si bazë e ndërtimit të dialogut dhe strukturës së romanit

Gjuha, në të vërtetë pasuria gjuhësore, leksikore dhe frazeologjike, si dhe dialogu, përkatësisht diskursi i komunikimit romanor, janë disa prej përbërësve më të rëndësishëm të kësaj proze. Dhe jo vetëm kaq.

Në radhë të parë, do theksuar këtu, diskutimi i personazheve për vetë gjuhën shqipe, parë në kontekstin e drejtshkrimit të saj, stilit të ligjërimit, logjikës së përkthimit etj. Në një kohë, që prej një dekade po diskutohej në Shqipëri e në Kosovë mbi shqipen standarde, përkatësisht drejtshkrimin e saj, arsimtari i gjuhës shqipe në romanin e Adem Demaçit, shënon në tabelë temën Bisedë mbi frymën e gjuhës shqipe, dhe hap disa çështje, për të cilat bardët e rregullave të drejtshkrimit të shqipes standarde do të diskutojnë dyzet vjet pas Kongresit të Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe (1972), sikur është drejtshkrimi i emrit Vashington në vend të trajtës Uashington, apo Evropë në vend të Europë, për të cilin, njëri prej personazheve shprehet: “Përveç, ndikimit të serbokroatishtes, prej kah përkthehen artikujt, nuk ma merr mendja se ekziston ndonjë arsye tjetër…” (77).

Bisedat në këtë tekst letrar marrin kahje nga më të ndryshmet, mbi mundësinë e shqiptimit në origjinal të emrave të huaj; mbi traditën standardizimit të gjuhëve të popujve të mëdhenj dhe shembullin e gjermanëve; mbi stilet e përkthimit të frazeologjisë dhe pamundësisë së përkthimit fjalë për fjalë etj. Bisedat, si edhe në raste të tjera, përfundojnë jo edhe pa simbolikën e tyre. Premtimi i arsimtarit se do të lexojmë fragmente të romanit të Azem Shkrelit nga romani Karvani i bardhë, shkruar në gegërisht, përfundon me leximin e një fragmenti të prozës së Vedat Kokonës, shkruar në toskërisht.

Në radhë të dytë, dalin me interes pseudonimet e personazheve: ‘Pasqyli‘, ‘Sheqeri‘, ‘Mamamushi‘, ‘Etna‘, ‘Pula‘, ‘Katili‘, ‘Cufi‘, ‘Zhani‘, ‘Rrebeli‘, ‘Strajca‘, ‘Xhezi‘, të cilët as me pamjen e tyre, as me sjelljen e tyre, as me komunikimin e tyre, madje as me idetë a konceptet e tyre filozofike nuk ju përgjigjen pseudonimeve të tyre. Pra, pseudonimet e tyre nuk përfaqësojnë karakterin e tyre, sikur i gjejmë zakonisht në letrat shqipe të kësaj periudhe.

Në radhë të tretë, do theksuar, në mënyrë të veçantë, leksiku, frazeologjia e pasur, përkatësisht rrëfimi a diskursi shumëplanësh i komunikimit, i ndërtuar mbi këto veçanti. Prej kësaj proze romanore, jo shumë të gjatë, mund të bëhen analiza të jashtëzakonshme gjuhësore, në rrafshin leksikor, dialektor, frazeologjik, stilistik dhe sociolinguistik e etno-linguistik. Le të sjellim këtu disa shembuj të leksikut a frazave dialektore shqipe, fjalëve e shprehjeve orientale e sllave në kontekst të stilit të ligjërimit: rrëmoqe, cegmim, u bëftë deti kos, fjalë të buta, ia binte diellin mbi krye, shiqim i mefshtë, çantë e lëkuçme, përskithje, djalosh hollak, kakalana, djalosh vishkullor, rrum, i mërdhezun si lafsha e gjelit, tferrim, bylyk notash, topërllamë, pykë, shamak, u ba tym, shtrij kamët sa e ke plafin, abej, bac, mutfak, lefterica e shehrit, llullaxhitë e shehrit, m’i marrsh pleshtat, oj banxha e thiut, pasha katër qitapet, kanxhallozi thiut, govençka e thiut, na i marr t’ligat, shahpërpjetja, faqet e galme, dallpallja, qelpazja, ai që s’e ngon nanen e ngon njerkën, u flug, mprimje, tu rrit mendja, bleni i flokëve, okrugllo pa na çoshku – po ç’po sillet rrethit të laknorit, me çue në pyka, edhe në mulli ka ni rend, kult liçnosti etj. Edhe sot është vështirë të gjejmë vepra të kësaj dendurie filozofike, ligjërimore e stilistike, si dhe të këtyre përmasave gjuhësore në letrat shqipe.

Personazhet, qytetarë të moshuar të gjinisë mashkullore, kryesisht të ardhur nga fshati, po edhe qytetarë të tjerë, shquhen për përdorimin e gjuhës etno-linguistike, përkatësisht togfjalëshave dhe frazeologjisë kombëtare; gratë flasin me fjalë e leksik të përmbytur oriental, ndërsa prej gjuhës së tyre mund të flitet edhe për të folmet gjinore; brezi i ri në shkollë identifikohet edhe për funksionalizimin e fjalëve dhe shprehje serbe, ndërsa gjuha e narratorit sjell jo vetëm leksik të pasur e togfjalësha të nxënë nga letërsia shqipe e viteve ’30 (kryesisht nga proza e Ernest Koliqit), po edhe fjalë të reja, terma letrare e filozofike, shprehje sociale e nocione konceptuale, të cilat letrave shqipe, në të vërtetë, letërsisë, kritikës, socilologjisë së kulturë dhe antropologjisë do t’i mungojnë deri në vitet ’70, kur nocionet, termat, konceptet dhe diskutimet e tilla bëhen objekt të eseve dhe trajtesave kryesisht të Profesor Qosjes. Në të vërtetë, narratori flet për snobizimin, për modën, për dogmatizmin dhe dukuri të tjera shoqërore, kulturore, letrare e estetike, në përmasat që vetëm në vitet ’70 do t’i diskutojë gjerësisht, përmbajtësisht dhe në kontekstin socio-kulturor para se gjithash Profesor Qosja. (Me onomastikën dhe leksikun, përkatësisht gjuhën e këtij romani do të merrem në një sprovë tjetër).

Dorëshkrimi si bazë e një ridimensionimi intelektual

Me këtë vepër, megjithëse të papërfunduar, në të vërtetë të prerë në mes nga sigurimi jugosllav, biografia e Adem Demaçit, e periudhës së parë të jetës së tij, merr dimensione të reja, për të mos thënë ridimensionohet në shumë drejtime: politike e intelektuale, teorike, krijuese, letrare e estetike, filozofike, konceptuale e perceptuese. Kjo vepër, si e tillë, sjell pamje të re në jetën dhe veprën e tij, në të vërtetë, në bëmat dhe përvojën e tij jetësore e letrare. Kjo vepër, njëkohësisht, përplotëson letërsinë shqipe, madje jo vetëm të kësaj periudhe.

(Tekst i përgatitur për tryezën kushtuar dy vjetorit të vdekjes së Adem Demaçit)

Adem Demaçi, Drithë e miell bashkë (1962), Prishtinë, NGB Grafoprint, 2020, f. 153.