Skënderbeu dhe Avni Hafuzi emblemat e miqësisë së përjetshme, shqiptaro-hungareze

“E ndjej veten shumë të emocionuar, por njëkohësisht edhe shumë të nderuar që, si biri i Preshevës dhe i atdheut tim të dashur, Shqipërisë, arrita të bëj realitet endrrën time të hershme, për të sjellë këtu në këtë qytet të bukur, me kulturë të lashtë dhe me histori të lavdishme, bustin e heroit trim e të pamposhtur Skënderbeut”, tha ndër të tjera, z.Hafuzi.

Eger, maj 2024

Jo më pak se 50 vjet jetë në Hungari, jo më pak se gjysëm shekulli jete larg atdheut, por si duket dhe e dëshmuar në zemrën dhe shpirtin e tij i është vulosur atdhedashuria. I dashur lexues i këtij reportazhi, para se ta fillosh ta lexosh, ndoshta do të thuash, po shumë i gjatë qenka shkrimi, por, do të shkruaj për ata që lexojnë dhe duan të lexojnë. Se tekefundit, kemi për kend të shkruajmë. Ndoshta edhe na kanë lodhur disa shkrime që shkruhen për hatër të klikimeve. Zakonisht në një ngjarje të madhe shohim kamera e fotoaparate që regjistrojnë ngjarjen, por shpesh, jo të gjitha gjërat munden të regjistrohen përmes syrit të kamerave. Është ajo shpirtërorja që nuk shihet, por shfaqet me kohën. Kësaj here nuk do të ndalem së shkruari për preshevarin, Filantropi z.Avni Hafuzi. Për z.Hafuzi nuk ka medium në Hungari që nuk ka shkruar. I kanë shkruar edhe libër, i kanë kushtuar edhe këngë, por edhe poezi. Është pjesë e encikpedisë hungareze. Ka miq të shumtë hungarez që kanë autoritet të lartë në Hungari. Shpesh kemi ide për të realizuar ndoj vepër, por nuk mundemi ta arrijmë. I rritur e edukuar me frymën kombëtare, z.Avni Hafuzi edhe pse doli shumë i ri nga vendlindja e tij Presheva, ai kudo që shkoi e pati me vete, e pati ate frymë të atij vendi që njihet për atdhedashuri, burrëri, humanitet, besa-besë, trimëri dhe për dijetarë. Lugina e Preshevës është krenuar e do të krenohet brez pas brezi me simbolin e atdhedashurisë së Filantropit, z.Avni Hafuzi. Në reportazhe, poezi e shkrime publicistike, shpesh lejohet edhe emocioni, por vërtet në çdo shkronjë të këtij reportazhi kam emocione, duke e njohur punën e madhe që e ka bërë ky personalitet, ky personazh, që me datë 04 maj bashkoi shumë personalitete, për ta jetësuar kryeheroin tonë kombëtarë, Skënderbeun në qytetin Eger me mbi 59.000 banorë. Aty do të qëndroj sa do të ketë qiell e tokë.

Kokën lartë bashkëkombasi im, Skënderbeun dhe sheshin Skënderbe e keni në Eger

Të thuhet se është shkruar historia ndoshta është pak, sepse nuk është e lehtë të realizohet gjithë ai projekt i madh. Data 4 maj ishte ngjarje e madhe me rastin e vendosjes të bustit të Heroit tonë Kombëtar Gjergi Kastriot Skënderbeu në sheshin me të njejtin emër në qytetin Eger të Hungarisë. Ishin nisur bashkatdhetarë të shumtä nga e gjithë evropa, por edhe nga Shqipëria, Kosova, Maqedonia Veriore, Lugina e Preshevës e Mali i Zi, në ceremoninë e inaugurimit te bustit të Skënderbeut. Ne nga Zvicra drejt Hungarisë së bashku me z. Rafet Ademi veprimtar e themelues i disa shoqatave shqiptare në Zvicër e nga Tirana, emblema e Luginës së Preshevës, njëherit diplomatit në karrierë, Ambasador, Prof.dr. Flamur Gashi, nga Prishtina e Bujanoci, atdhetari e bëmirësi i çmuar, Dr.Dergut Aliu, Prof.Abdurrahman Zulfiu, profesor i historisë, njëherit ish drejtor i Gjimnazit „Skënderbeu“ në Preshevë, profesor i z.Avni Hafuzi, Gzim Memishi afaris, bëmirës e atdhetarë dhe disa miq të tjerë nga Lugina e Preshevës, që kishin ftesta nga veprimtari i dalluar të çështjes kombëtare, luginasit tonë, Konsull Nderi, z. Avnija Hafuzi, ku do ta shkruaje historinë në shtetin mik të kombit tonë në Hungari.

E shtuna e 4 majit e motit 2024, ora 13.00 në adresa: HU-3300 Eger, Szkander bég tér (Sheshi „ Skënderbej” ) Hontalan utea, ishin mbledhur mbi 100 bashkatdhetarë e në mesin e tyre edhe shumë personalitete hungareze. Seç mu kujtuan disa thënie historike që përkojnë me z.Avni Hafuzi.

„Mos pyet se ç’do të bëjë atdheu për ty, pyet me gëzim ç’mund të bësh ti për të“ ( Kenedi)

O, kurrë mos u lodh për ndihmën që i jep atdheut

(Euripidi)

Filantropi Avni Hafuzi, natën e bëri dritë, duke i bashkuar të githë shqiptarët në Hungari, duke bashkëbiseduar thuajse me të gjithë, për projektin në fjalë. Ai i qëndroi në ballë dhe nuk u dorëzua kurrë, edhe pse pati padyshim vështirësi. Por, z.Hafuzi i është mirënjohës prindërve të tij, që e kanë edukuar për tu mos u dorëzuar para së drejtës. Ai falënderon në çdo frymëarrje shtetin hungarez, familjen e tij, bashkëshorten, fëmijët dhe padyshim edhe miqtë shqiptarë që jetojnë në Hungari, që u jetësua projekti që do të mbetet i përjetshëm. Ate natë rrugës, pra e premtja e 3 majit që shkonim ne nga Zvicra unë Dashnim Hebibi me z.Rafet Ademi, z.Flamur Gashi nga Tirana, z.Dergut Aliu nga Prishtina-Bujanoci, Abdurrahman Zufliu e Gzim Memishi nga Presheva, por edhe shumë të tjerë nga vende të tjera, ai herë me ne e herë me të tjerët, interesohej se ku jemi dhe në çfarë orë do të mbërrijmë. „Miku im, Dashnim e Rafet, shikoni se po e shoh se do të vonoheni, se u bë ora 23.00, në afërsi të hotelit nuk kemi ndoj restaurant, ju lutem në ndoj pompë benzine, merrni ndoj ushqim, se nuk dua që të bëni gjumë pa darkë e pastaj me mëngjes gjithçka do të jetë gati. Unë kam rezervuar edhe darkën, por ja që rruga i ka problemet e veta. Fola edhe me miqtë të tjerë që janë rrugës. Po lutem të vini mirë. Mos u ngutni. Në hotel sa të afroheni, nëse keni ndoj problem, më shkruani, unë nuk mundem të bëj gjumë, gjersa të kuptoj, se keni mbërri mirë“. Ishin këto fjalë edhe fjalë të tjera të mjalta të axhës Avni Hauzi. Sa i kujdesshëm që ishte. Me të arritur në hotel, sa i dorëzuam dokumentet e identifikimit, kur pamë se mbërritën edhe miqtë tanë nga Shqipëria, Kosova e Lugina e Preshevës. Çfarë rastësie. Edhe pse në hollin e hotel Canda në Budapest, ishte shumë vonë, ne dolëm në ballkonin e hotelit dhe bashkëbiseduam mes veti deri vonë me shumë gëzim, që po marrim pjesë në në ngjarje të veçantë. Edhe këtu z.Avni Hafuzi me tel, herë me mua e herë me doktor Dergut Aliu e Gzim Memishin, pushoni, se nesër do të jetë një ditë e gjatë. Kam organizuar se kush ju vjen me ju mar për tu nisur drejt qytetit Eger. Vjenë Ramiz Qunaj një miku im hasjan dhe do të jeni shumë komod. Mirupafshim nesër. E ne, së bashku me z.Gashi, Ademi, Aliu, Memishi, Zulfiu. Padyshim se shihej një lodhje nga rruga e gjatë, por ne bashkëbiseduam nëmes veti e u çmallëm dhe padyshim e uruam z.Hafuzi që na bashkoi edhe në këtë ngjarje.

Rrezet e para në Budapest të datës 04 maj na zgjuan nga gjumi

Nga lodhja, kisha harruar edhe perden ta vendosi në vendin e vet, me të dalë rrezet e para të dritës, sikur edhe dielli e dinte se dua të bëj pak gjumë e të përjetoj këtë ngjarje të madhe, më doli gjumi dhe mezi presja ta takoj z.Avni Hafuzi, ta përqafoj dhe ti përcjell shumë përshëndetje edhe nga Presheva, por edhe nga Zvicra e gjithë diaspora shqiptare. Disa ditë më parë në Hungari, por edhe në gjithë evropën ishte me shi, por edhe ne gjatë tërë rrugës nga Zvicra ishte me shi, por ja që zemërbardhësia e z.Avni Hafuzi e bëri që sot të jetë koha e mirë me diell dhe të kalojmë momente të papërshkrueshme. Në restaurantin e hotelit, takova me mëngjes miqtë e mi, z.Flamur Gashi, z.Dergut Aliu, z.Rafet Ademi, Prof.Abdurrahman Zulfiu dhe z.Gzim Memishi. Ashtu edhe siç na kishte lajmëruar z.Avni Hafuzi, se në orën 08.30 do të vije, z.Ramiz Qunaj, ashtu ndodhi, shumë i saktë. Me buzëqeshje e mirëseardhje na uroi mirëseardhje. Fiks në orën 08.30 e dëgjoj telefonin. „ Mirëmëngjesi. A kishit pushuar. Ramizi besoj se ka arritur se kam folur në tel. Ju mirëpres. Unë hiq nuk kam fjetur, duke u marrë me programin, por jam shumë i fortë dhe i lumtur. Po e jetësojmë Skënderbeun tonë në shtetin mikë të kombit tonë, Hungari. Ju mirëpres“. Rruga nga Budapesti për në Eger ishte një orë e 20 minuta, gjatë tërë rrugës bashkëbiseduam me z.Ramiz për punën e tij në Hungari që kishte një furrë dhe ishte shumë i kënaqur. Ai na tha, se me z.Avni janë miq të mirë dhe e çmojnë shumë, sepse ka bërë vërtet shumë dhe neve na nderon. Shkurt e shqip, Avni Hafuzi është personalitet i respektuar shumë edhe te miqtë hungarez“. Sapo arritëm në Eger, menjëherë na ra në sy busti i Skënderbeut që ishte i mbuluar me petkun e kuq, që i gjasonte flamurit tonë kombëtarë kuq e zi i rrethuar me flamurin tonë kombëtar kuq e zi dhe ate hungarez. Axha Avni ashtu siç e njohim dhe siç është shumë modest, me të zbritur ne nga vetura, filloi ta përqafoj, ambasadorin, diplomatin e njohur, Prof.dr.Flamur Gashi, pastaj Prof.Abdurrahman Zulfiu, Dr.Dergut Aliu, Rafet Ademi, Gzim Memishin. Unë mundohesha të bëja disa foto kujtimi dhe pastaj më erdhi radha edhe mua që ta përqafoj. Pas një çmallje menjëherë filloi të na njoftoj me sheshin dhe me miqtë e tij të ngushtë.

Sheshi Skënderbeu dhe busti i Skënderbeut në Eger

Të dukej vetja se je në Tiranë dhe Prishtinë. Gjatë një bashkëbisedimi të shkurtërt me z.Avni Hafuzi na njoftoi se bazamenti i bustit është granit i kuq me përmasa 200x100x80, busti 80x120x150. Aty në shesh është edhe një kopsht fëmijësh, ku z.Hafuzi kishte mbjellur edhe gjashtë disa pemë që jetojnë mbi 100 vjeç. Autor të veprës janë, Agim Rada dhe Julian Muçollari. Musafirë të shumtë vinin. Shihnim edhe gazetarë të mediave të ndryshme hungareze, mbi 10 kamera, fotoreportera, policia lokale që kujdeseshin për rendin dhe banorë të Egerit. Përballë bustit të Skënderbeut ishte edhe tabela ku shkruhej Sheshi Skënderbeu. Padyshim emocione dhe thuajse të gjithë shkonin dhe bënin foto kujtimi. Një organizim super i mirë e profesional. Filantropi z.Avni Hafuzi, na shoqëroi të gjithëve në një restaurant afër sheshit që të presim orën e saktë për të filluar edhe programi, pra të freskohemi të gjithë me nga një pije. Dy fëmijë mërgimtarësh, njëra vajzë dhe tjetri djal me veshje kombëtare ishin si dy shqiponja që qëndronin aty te busti i Skënderbeut.

Fillimi i programit

Himni Kombëtar i Hungarisë – Himni Kombëtar i Shqipërisë, moderatorja Beáta Tóth.Pas dy himneve u lexua një poezi nga moderatorja Beáta Tóth István Benyhe: Për mbrojtësit e Evropës Bej Szkander, Huniadi dhe ju, të bekuar lirinë qiellore, bashkëluftëtarë që mbroni me besim muret e Evropës! Uniteti ynë me çmimin e gjakut tuaj ende na jep forcë. Çlirimtarë heroikë që ruajnë ëndrrën e popullit tuaj, Ju jeni zotërit e përjetshëm shembullor të këtij peizazhi! Pas poezisë, Beáta Tóth përshëndet të ftuarit: Te dashur zonja dhe zoterinj ! Në emër të z.Avnija Hafuzi, Konsulli i Nderit i Shqipërisë dhe i ngarkuari me punë i Ambasadës së Republikës së Shqipërisë në Budapest, z. Bendo Genti, ju përshëndes në Eger në sheshin Szkander Bég. Konsulli i Nderit Avni Hafuzi ju falënderon me respekt që nderuat me praninë tuaj ngjarjen e jashtëzakonshme të sotme.

Avni Hafuzi:

„Të nderuar zonja dhe zotërinj!

E ndjej veten shumë të emocionuar,por njëkohësisht edheshumë të nderuar që, si biri iPreshevës dhe i atdheut tim të dashur, Shqipërisë arrita të bëj realitet endrrën time të hershme, për të sjellë këtu në këtë qytet të bukur, me kulturë tëlashtë dhe me histori të lavdishme,

bustin e heroit trim e tëpamposhtur Skënderbeut,

këtij “atleti të Krishtit”,aleatit tëmadh të JanosHunyadit, prijësit legjendar të Hungarisë, këtij vendi mik të hershëm e të përhershëm të shqiptarëve, që unë e konsideroj atdheun tim të dytë! Gjergj Kastrioti – Skënderbeu udhëhoqi me vendosmëripopullin shqiptar kundër ushtrive osmane, duke mos lejuar pushtimin e tokave arbnore prej tyre, por njëkohësisht dukembrojtur dhe civilizimin e krishtërimin europian.

Ai realizoibashkimin e parë politik të princërve shqiptarë të kohës nëKuvendin e Lezhës, në 2 mars të vitit 1444, që u hapi rrugëpërpjekjeve për themelimin e një shteti mesjetar shqiptar.Historia e sheshit me këtë emër, nis me idenë time dhe të ishambasadorit të Shqipërisë në Hungari, z.Adhurim Resuli, dheqë më vonë u pasua me ceremoninë e datës 12 shkurt të vitit2000, ku presidenti shqiptar i asaj kohe,z. Rexhep Mejdani, së bashku me ish- ministrin hungarez Dr.József Torgyán morën pjesë në ceremoninë e emërtimit të këtij sheshi meemrin e Skënderbeut dhe të vendosjes së një memoriali për këtë qëllim.Më tej në këtë shesh në data të shënuara si ajo e vdekjes sëSkënderbeut dhe 2 marsii lidhjes së Lezhës janë zhvilluarceremoni përkujtimore të organizuara nga unë, në cilësinë e konsullit të nderit të Shqipërisë në Hungari dhe nga ambasadashqiptare në Budapest.

Ky bust, që poinaugurojmë sot, është ideuar dhe sponsorizuartërësisht nga unë, me mbështetjen parezerva të bashkëshortessime dhe të tre vajzave e dy djemve të mi. Natyrisht këtu nuk mund të le pa përmendur ndihmën e madhe që mëka dhënëbashkia e qytetit Eger, me kryetar z.Adam Mirkoczki, nënkryetar z. Attila Farkas, këshilli bashkiak, si dhe stafipërkatës. Kjo ndihmë përfshin miratimin njëzëri të vendosjessë bustit nga këshilli bashkiak, lejet e ndryshme, dokumentacionin e nevojshëm etj.​​​​​​​Këtu vlen të theksoj se bashkia e qytetit të Egerit dhe ajo e qytetit të Krujes, brenda kalasë se të cilit Skenderbeu luftoi për25 vite me radhe kunder ushtrive armike, kane nisurbisedimet per binjakezimin e dy qyteteve

Vendosjae këtij busti madhështor në pragun e datëlindjes sëSkënderbeut, që është data 6 maj, në këtë sheshtë bukur tëEgerit, këtij qyteti, që ashtu si e gjithë Hungaria shquhet përmikpritjen e vet, do të kontribojë në forcimin e mëtejshëm të miqësisë së lashtë tëdy popujve tanë dhe të marrëdhënieve dhebashkëpunimit midis qeverive të vendeve tona.Në fund dua të shpreh falënderimet e mia nga zemra përministritë e punëve të jashtme të Shqipërisë e Hungarisë, përambasadën e Republikës së Shqipërisë dhe të ngarkuarin me punë të kësaj ambasade,z.Genti Bendo, për bashkinë e qytetitEger, për qytetarët e nderuar të kësaj bashkie dhe përpjesëtarët e diasporës shqiptare në Hungari.Në mënyrë të veçantë falënderoj kolegët e kompanisë sime,ku ndër të tjerët veçoj znj.Hajnalka Avnijeta Hafuzi dhe EditKovacs! Po kështu dua të shpreh mirënjohjen time për punën e çmuar artistike dhe me përkushtim të skulptorit të nderuar Z. Julian Muçollari si dhe të skulptorit të ndjerë z.Agim Rada! Faleminderit !

Pas fjalëve modeste të z.Hafuzi që ishte me shumë emocione, kur e përmendi Preshevën dhe familjen e tij, të gjithë të pranishmit e duatrokitën. Programi vazhdoi me moderatoren ku ndër të tjera tha:

Një falënderim i veçantë shkon për drejtuesit e qytetit për kontributin në organizimin dhe përfundimin me sukses të eventit të sotëm. Aktivitetin tonë e nisëm me epigramin e shkrimtarit István Benyhe me nja dy rreshta të shkruara për këtë rast, me të cilin artisti nderon kujtimin e Bey Szkander. Me rastin e ditëlindjes së Szkander Beut më 6 maj, konsulli i nderit Avni Hafuzi ka dashur t’i dorëzojë një bust të tij, me të cilin bën homazhe për heroin. Konsulli i Nderit Avni Hafuzi përshëndet me shumë respekt: 1. Z. Bendo Genti është i ngarkuari me punë i Ambasadës së Republikës së Shqipërisë në Budapest. 2. Z. Naser Idrizi është i ngarkuari me punë i Ambasadës së Republikës së Kosovës në Budapest. 3. Nënkolonel Bekim Halilaj është atashe policor i Ambasadës së Kosovës në Vjenë. 4. Z. Simeon Varga, avokat bullgar i parlamentit, deputet dhe bashkëshortja e tij e nderuar. 5. Znj. Bettina Kecsmár, Departamenti i Ballkanit Perëndimor i Ministrisë së Punëve të Jashtme dhe Tregtisë, përgjegjëse për Shqipërinë dhe Kosovën 6. Z. Gábor Minczér, Nënkryetar i Bashkisë së Qarkut Eger dhe Z. Attila Farkas, Nënkryetar i Bashkisë 7. Një delegacion mbërriti nga Peja, Nuran Muhaxheri gruaja e kryetarit të Pejës dhe vajza e kryetarit të komunës së Pejës Mirtye Muhaxheri Znj. Dzenet Kelmendi, Drejtoreshë përgjegjëse për Rini, Sport dhe Kulturë dhe konsulente znj. Elmaze Syla 8. Z. Bertalan Farkas, astronauti i parë hungarez, pilot luftarak, eksplorues i hapësirës 9. Dr. József Bencze, ambasador në pension, oficer policie në pension gjenerallejtënant 10. Kryeministër, z. György Dr. Popper, Kryeministër i Urdhrit të Maltës dhe gruaja e tij e nderuar 11. Z. Mihály Bók është themeluesi dhe këshilltari kryesor i presidentit të VJASZSZ 12. Konti Mihály Gál është një piktor 13. Z. Erik Molnár u emërua nga O.C.E.C.C.D. presidenti dhe gruaja e tij e nderuar 14. Dr. Jordan Bocskov është Konsull Nderi i Republikës së Bullgarisë 15. Bashkë Kalorës të Urdhrit të Shën Gjergjit të Visegradit – Z. Dr. Ottó Csámpai nga Rajoni Jugor dhe Kalorësit e Heves Vármegyei 16. Profesor Dr. Flamur Gasi nga Shqipëria, diplomat karriere 17. Z.Dr.Durgut Aliu nga Bujanoci, Lugina e Preshevës 18. Profesor z.Abdurrahman Zulfiu nga Presheva ish profesor i historisë në gjimnazin Skenderbej. 19. Z. PhD. Dasnim Hebibi nga Presheva është doktor i shkencave politike, 20. Z. Luigj Imeri nga Kosova, ekspert energjetik dhe ish CEO i Korporatës Energjetike të Kosovës. 21. Z. Ukë Halilaj nga Austria dhe shokët e tij 22. Z. Shkelqim Mancellari 23. Z.Hafuzi, falënderon gjithashtu miqtë e tij hungarezë dhe diasporën shqiptare, Éra Cocaj dhe Ledri Cocaj, për nderimin e ceremonisë me veshje kombëtare shqiptare dhe mirëpresim të gjithë të ftuarit e dashur që e zbukuruan me prezencën e tyre eventin e sotëm.

Pas përshëndetjes të të gjithë këtyre personaliteteve që ishin prezent fjalën e morën:

Nënkryetari i bashkisë Gábor Minczér.

Ai vlerësoi lart bashkëpunimin me z.Avni Hafuzi dhe pergëzoi të gjithë për bustin e Skënderbeut. Jemi të nderuar që sot e tutje do ta kemi Skënderbeun në sheshin Skënderbe në qytetin tonë.

Edhe z. Bendo Genti i ngarkuari me punë i Ambasadës së Republikës së Shqipërisë në Budapest vlerësoi lart realizimin e projektit të bustit të Skënderbeut në Eger.s

Prof.Abdurrahman Zulfiu, fjala përshëndetëse iu dha dhe ndër të tjera tha:

I nderuar z.Avni Hafuzi, Konsul nderi

Të nderuar përfaqësues të Bashksisë së Egerit,

Të nderuar përfaqesues së Ambasadës së Republikës së Shqipëris,si dhe Ambasadës së Kosovës. Të nderuar të pranishëm Ju përshëndes.

Të nderuar organizator, ju falënderoj për ftesën, në këtë ditë të rëndësishme, në ditën e inaugurimit të bustit të Skenderbeut në qytetin Eger. Njëherit ju përgëzoj për këtë nismë. Nismë e cila ka për qëllim të vetëm të nderoj të kaluarën, por mbi gjitha po i kultivon marrëdhëniet në mes dy popujve. Lufta e Skenderbeut dhe Janosh Huniadit krijoi lidhje të ngushta jo vetëm ndërmjet këtyre dy personaliteteve të shquara evropiane, por mbi gjitha një traditë miqësie dhe rrespekti të ndërsjelltë ndërmjet dy popëjve. Për këtë dëshmon dit e sotshme me rastin e inaugurimit të bustit të Skenderbeut. Urojmë që ky bashkpunim të vazhdoj e të thellohet në vlera bashkëkohore, që një ditë populli shqiptar të I bashkangjitet popullit hungarez në shtëpin e përbashket të quajtur Bashkimi Evropian. Krejt në fund dëshiroj të falemnderoj shtetin hungarez Për mbështetjen e dhënë në inaugurimin e bustit të Skenderbeut.

Fjala iu dha edhe z.Flamur Gashi, ambasador, diplomat në karrierë;

Pasi përshëndeti të pranishmit, ai tha: „Vendosja e bustit të Gjergjit tonë, si dhe emrimi i sheshit me emrin “Sheshi Skenderbej”, u mundësua nga komuna e Egerit, ndërsa u financua nga Konsulli i Nderit i Republikës së Shqipërisë në Hungari, z.Avni Hafuzi me origjinë nga Presheva, si dhe familja e tij të cilët jetojnë dhe veprojnë në Budapest të Hungarisë. Gjergji ynë, i mirëpritur kudo në vendin e Janosh Huniadit, Franc Nopçes, Mbretëreshes Geraldina dhe shumë personaliteteve të tjera hungareze, miq të kombit tonë! GJERGJI ynë, KRENARIA jonë!

Respekt për mikun tonë Avnija Hafuzi nga Presheva, Konsull i Nderit, që me iniciativën dhe me sponzorizimin e plotë nga ana e tij, bëri të mundur vendosjen e këtij busti madhështor.

Me disa fjalë edhe PhD. Dashnim Hebibi, president i Instituti Helvetik i Europës Juglindore me seli në Zvicër ku veçoi:

I nderuari z. Avni Hafuzi, Konsull Nderi i Republikës së Shqipërisë në Pécs;

Të nderuar përfaqësues të autoriteteve lokale;

Bashkatdhetarë të dashur nga Hungaria, Evropa e Shqiptaria;

Madhështia e figurave historike, si kjo e Gjergj Kastriotit, nuk lidhet vetëm me dimensionin e kohës kur ato jetuan e shkëlqyen. Ajo dëshmohet e rivuloset sa herë që pasardhësit e tyre, dhe jo vetëm, shpalosin fytyrat e tyre krenare nga petku i kuq që mbulon bustin, pikërisht si gjaku i tyre udhërrëfyes i rrugës së ndritur drejt lirisë.

Rrugët e qyteteve evropiane, çdo ditë po zbukurohen me hijen e rëndë të Gjergjit të Madhërishëm. Dikur, shpata e burrëria e tij, i bënte të ndjeheshin më të sigurta vendet, të cilave po u kanoseshin shigjetat e otomanlinjve, ndërsa sot, bustet e Kastriotit i shërbejnë qytetërimit evropian si kujtesë krenarie e ngadhënjimit të të mirës ndaj të keqes.Komuna (Bashkia) e Egerit, sot, po e jep shembullin e radhës, pas Budapestit, duke e veshur këtë hapësirë urbane me fisnikërinë e mesjetës arbërore, e cila, pesë shekuj më parë, qëndroi krah për krah burrave të udhëheqësit ushtarak János Hunyadi, në qëllimin e përbashkët, të mbrojtjes së qytetërimit evropian.

Shëmbëlltyra e figurave historike të përjetësuara në bronz, kudo midis nesh, nuk na lë ta harrojmë të djeshmen e lavdishme, e njëherësh, na mëson rrugën që duhemi të ndjekim për ta shmangur tiraninë. Në cilësinë e një veprimtari të diasporës shqiptare dhe të një bashkatdhetari të z. Avni Hafuzi, nismëtar dhe financues i sjelljes së Gjergj Kastriotit në Eger, në përmasat e njëjta me atë të bustit të Skënderbeut në Parkun e Qytetit të Budapestit, ndjej emocione të papërshkrueshme krenarie dhe mirënjohjeje. Uroj që gërshetimi i historisë dhe kulturës shqiptaro-hungareze të shërbejë në përafrimin shumëdimensional të popujve tanë! Eger, na e gëzofsh Gjergjin e Luginës së Preshevës!

Pasi përfunduan fjalët përshëndetëse, erdhi edhe kulmi i emocioneve, shpalosja e bustit të kryeheroit tonë, Skënderbeut. Shpalosja u bë nga Avnija Hafuzi, nënkryetari i bashkisë Gábor Minczér, Attila Farkas, ushtrues I detyrës së oficerit dhe nga përfaqësuesi i ambasadës së Shqipërisë, z.Bendo Genti. Menjëherë me modesti z.Avni Hafuzi ftoi të gjithë që të afrohen dhe të bëjnë edhe foto kujtimi duke i falënderuar të gjithë që kanë kontribuar që të realizohet kjo vepër madhështore.

Avni Hafuzi: “Bashkatdhetarë të dashur, tani e kemi Sheshin dhe Skënderbeun edhe në Eger. Skënderbeu sa është hero kombëtar i shqiptarëve po aq është bërë hero edhe i civilizimit botëror.

Z.Avni Hafuzi falënderoi edhe përfaqësuesit nga Ambasada e Kosovës, z.Naser Idrizi i ngarkuar me punë, pastaj, z. Luigj Imeri ekspert i energjisë dhe ish-kryeshef ekzekutiv i korporatës energjetike të Kosovës, Ukë Halilaj, Bekim Halilaj nën kolonel atashe i policisë në Ambasadën e Kosovës në Wien të Austrisë, Miftar Zagragja, Hafir Elshani, Naser Shabani, Ismet Memeti, Shkelqim Mancellari, të gjithë bashkatdhetarët nga Hasi dhe Shqipëria, deputetë të parlamentit hungarez, Ambasadën e Shqipërisë, z.Genti Bendo, përfaqësues nga bashkija e Pejës, pastaj, z. Farkas Bertallan kozmanauti i parë hungarez, Dr.Bece Józsev ish ambasador në Kosovë, bashkinë e Egerit, z. Farkas Attila Minczér Gábor, Ukë Halilaj, Bók Mihály themelus i organizatës doganore e shumë e shumë të tjerë.

Pasi përfundoi e gjithë ceremonia, me ftesë të z.Hafuzi u drejtuam në bashkinë e Egerit ku ishte shtruar një koktej dhe aty patëm mundësi edhe të bashkëbisedojmë me shumë miq hungarez. Sa madhështore të përjetojmë edhe kafen në komunën e Egerit. Të gjithë e vlerësuan lart punën dhe angazhimin e z.Hafuzi në shtetin hungarez dhe bashkëpunimin e sinqertë.

z.Avni Hafuzi dha edhe disa intervista për media të ndryshme hungareze dhe më pastaj u drejtuam për në hotel dhe më pastaj për të shkuar te punëtoria e z.Hafuzi në Budapest për të festuar, ku do të jenë të pranishëm shumë personalitete. Ashtu edhe siç e donë mikëpritja jonë shqiptare, z.Hafuzi ishte përgaditur maksimalisht për këtë dasmë të madhe për miqtë e tij që të kalojnë sa më mirë. Aty rreth orës 19.00 u gjendëm në punëtorin e z.Hafuzi ku kishte përgaditur një darkë të mirë me shumë zemër dhe jo më pak se 60 miq e shokë të z.Hafuzi e të shoqëruar edhe nga diplomatë nga ambasada e Shqipërisë dhe Kosovës. Gjatë darkës edhe bahskëbiseduan për tema të ndryshme.

Kulmi i emocioneve

Gjatë darkës u ngrit dolli për punën e madhe që ka bërë e që po bënë z.Avni Hafuzi dhe secili fliste fjalë të mira publikisht. Edhe z.Hafuzi falënderoi të gjithë për përkrahjen që i kanë dhënë të gjithë. Miku i tij, Ukë Halilaj me të marë fjalën përshëndetëse, ngrit lart plisin dhe një flamur dhe të gjithë mbetën duke e shikuar. Plisi ishte i babait të tij ndërsa flamuri i vëllaut të tij tashmë të ndjerë. Plisin ia vuri në kokë dhe flamurin e shpalosën. Filluan duatrokitjet. Ndërsa lotët nuk u ndalshin nga z.Avi Hafuzi për këtë nder të madh që iu bë nga miku i tij. U deshtë një kohë e gjatë që z.Hafuzi të marë veten dhe të bashkëbisedoj, por plisin nuk e hiqte nga koka. Ishin momente me plot emocione dhe të papërshkrueshme, ku edhe të gjithë të pranishmit e mirëpritën me lotë. Kjo është e veçantë. Z.Hafuzi pasi falënderoi mikun e tij me plot lotë, tha, se do ta ruaj plisin e bacit Osman dhe flamurin e vëllaut deri në momentet e fundit të jetës. Pas fjalëve të mira që iu thanë, erdhi edhe koha e përshëndetjeve. Na dukej se jemi në Luginë të Preshevës, që musafiri duhet përcjellur me dorë në zemër e deri tek oborri duke ia bërë me dorë e duke i dhënë edhe ujë, që një ditë të shihemi përsëri për gëzime. E papërshkrueshme me fjalë e gjithë kjo ditë e mbrëmje me miq të shumtë. Me përqafime vëllazërore u përshëndetëm edhe ne për tu drejtuar te hoteli që nesër të nisemi me plot gëzim në shtëpitë tona. Por, nuk shkoi ashtu siç e menduam ne, pasi z.Avni Hafuzi, të dielën në mëngjes na shoqëroi me taxi nëpër Budapest, duke na njohur me qytetin e bukur dhe duka na kujtuar shumë histori të mira e historike që kishte përjetuar ai. Na dha bukë, ujë e zemër. Jemi vëllezër e shihemi në projekte të tjera. Nuk pushoj unë tha, axha Avni, nuk di me u ndal, së shpejti projektet tjera kombëtare. Ju dua, të jemi bashkë, të punojmë shumë, jo përçarje, ishim e do të jemi krenarë që jemi shqiptarë. Bota krenohet me ne sepse i kemi dhënë shumë dhe ne do të punojmë edhe me shumë.Vëllezër rruga e mbarë, kur të mbërrini, ju lutem më njoftoni. Mos mi shikoni sytë me lotë e zemrën plot mallë, trupi po më rrënqethet, sa shpejt shkuan këto ditë, sa shpejt e krytëm këtë ngjarje të madhe, por lutem që të shihemi përsëri. Ju dua e do ju dua gjithmonë. Ne e vendosëm Skënderbeun edhe në Eger, që gjeneratë pas gjenerate të jetë krenarë që është shqiptarë. Zot bekoje kombin tonë, miqtë tanë! Mirupafshim vëllezër! Kur e fillova këtë reportazh e disha se vështirë do ta kem ta përfundoj. Ate që e qëndisa, po e përfundoj me më të mirën, që e pash në shpirtin e axhës Avni Hafuzi, filantropi, atdhetari të devotshëm me disa vargje të Gjergj Fishtës nga poezia “Atdheu”:

Dersa t’mundem me ligjrue

E sa gjall me fryëe un jam,

Kurr Shqypni, s’kam me t’harrue,

Edhe n’vorr me t’permende kam. / Përgaditi, Dashnim HEBIBI

Prof.dr. Roland Gjini

Universiteti “A. Xhuvani”, Elbasan/

Ka kohë që shqiptarët, cilësohen si tolerantë ndaj besime të ndryshme fetare, apo akoma më tej, ata bashkëjetojnë bukur mirë mes tyre, pavarësisht nga lloji i besimit. Vlerësime të tilla i ndeshim që herët, por në kohët aktuale, kur në rajone të ndryshme të botës po shtohen konfliktet me bazë fetare, qëndrimi i shqiptarëve ndaj besimtarëve të feve të ndryshme merr rëndësi të veçantë. Toleranca dhe bashkejetesa e shqiptarëve të besimeve të ndryshme është vlerësuar në kohët e tanishme edhe nga drejtues të lartë të feve, sic është rasti i Papa Gjon Pali II, në vizitën në Shqipëri të prillit 1993 dhe papa Franceskut, në vizitën e shtatorit 2014, të cilët theksuan se harmonia fetare shqiptare shërben si një shembull për të gjithë opinionin fetar botëror.

Në mënyrë të veçantë, ndër shqiptarët, për tolerancë e bashkëjetesë fetare janë shquar e shquhen banorët e Elbasanit dhe të trevave përreth. Pa rënë në pozitat e determinizmit gjeografik, është fakt që Elbasani dhe trevat e tij ndodhen në mesin e Shqipërisë, atje ku kryqëzohen arteriet kryesore të rrugëve nga perëndimi në lindje e nga veriu në jug, e bashkë me to edhe kulturat, idetë e besimet e të gjithë shqiptarëve. Ky pozicion i mesëm gjeografik përkon edhe me natyrën dhe karakterin e elbasanasve. Nuk ka përfaqësues të çdo besimi apo feje, ashtu si edhe pjesëtarë të etnive dhe komuniteteve të ndryshme etnokulturore, të ndodhur prezent në Shqipëri, që të mos jenë vendosur gjatë rrjedhës së kohës në Elbasan. Në Elbasan jetojnë shqiptarë vendës, kosovarë, çamë, shqiptarë të Veriut, shqiptarë të Jugut, minoritarë grekë, gollobordas, pakica bullgare, pakica malazeze, vllahë, egjiptianë, romë. Ndërsa për nga besimi fetar në këtë qytet e trevat përreth kemi muslimanë synitë, muslimanë bektashinj, të krishterë ortodoksë, të krishterë katolikë, besimtarë protestantë, por edhe të besimeve e feve të tjera, të konvertuar viteve të fundit. Këtu ata gjetën një terren e ambient të përshtatshëm të banorëve vendas, mbi të gjitha butësinë, mikpritjen dhe bashkëjetesën pa probleme, madje të ngrohtë e bashkëpunuese. Pra, në Elbasan e trevat përreth gjenden besimtarë apo banorë të përkatësisë fetare pothuaj të të gjitha feve që gjenden në Shqipëri e më gjerë. Në rrjedhën e historisë, të paktën nga fillimet e Rilindjes Kombëtare (shek XIX) e këtej, në marrëdhëniet mes feve të ndryshme në këtë qytet e trevat përreth spikaten këto karakteristika:

1. Tolerancë fetare

Toleranca fetare jo vetëm e Elbasanit, por e të gjithë shqiptarëve, është një ndër cilësitë që është theksuar që herët dhe që ka hapur shumë diskutime në gjirin e studiuesve të ndryshëm, sa i takon shkaqeve të kësaj dukurie. Disa e gjykojnë si pasojë e mungesës së ndërgjegjes fetare te shumica e shqiptarëve, madje te ky grup ka të tillë që thonë se shumica e shqiptarëve janë ateistë, ka të tjerë e që gjykojnë tolerancën fetare si dukuri që shfaqet rëndom te popujve të Ballkanit. Si do që të jenë interpretimet, fakti është fakt: Shqiptarët dallojnë mbi të gjithë për tolerancën fetare. Këtë fakt e pranon madje edhe historiani austriak, Oliver Shmid, i cili nuk dallohet për simpati të madhe ndaj shqiptarëve, që shkruan se mendimtarët e Rilindjes Kombëtare Shqiptare arritën të zbatonin me sukses idenë e një kombi që ngrihet mbi fetë. (O. Schmitt, Shqiptarët, Tiranë 2012) Dukshëm, siç theksuam edhe me lart, kjo tolerancë shfaqet edhe në Elbasan dhe në trevat përreth. Këtu nuk ka patur e nuk ka asnjë rast të konflikteve apo të luftërave mbi baza fetare, përkundrazi është respektuar besimi i tjetrit edhe kur ai është ndryshe. Po kështu, në këtë vend, nuk ka as edhe një rast të dhunimit, djegies apo shkatërrimit të godinave të kultit nga besimtarë të feve të tjera. Përkundrazi, ka raste që besimtarë të një feje ruajtën me fanatizëm objektet e kultit të fesë tjetër, sidomos pas vitit 1967, kur regjimi i asaj kohe ndaloi besimet dhe shkatërroi mjaft objekte fetare. Kështu, në fshatin Dragot të Dumresë ishin besimtarët muslimanë që ruajtën kishën e vjetër që ndodhej në këtë fshat, apo në lagjen Kala besimtarët myslimanë ruajtën kishën e Shën Marisë si dhe ata të krishterë Xhaminë Mbret.

Elbasanasit kanë qenë të kujdesshëm edhe në drejtim të respektimit të riteve fetare të besimeve të tjera. Një fakt, të moshuarit tregojnë se që dekada më parë, në ditët e Ramazanit, të krishterët zejtarë, që drekonin në dyqanet apo zejet e tyre, bënin kujdes që të mos hanin në sy të ndonjë besimtari mysliman, meqenëse ai ishte në agjerim.

Treguesi më sinjifikativ i tolerancës fetare te banorët e trevës është shfaqja e kriptokristianizmit te banorët e krishterë. Fillesat e veta kriptokristianizmi, në kuptimin e laramanisë, i ka në zonën e Shpatit që në kohën e hershme të pushtimit osman, madje sipas Han-it (George fon Hahn, 1811-1869), edhe më tej, i cili thotë se shpatarakët u bënë kriptokristianë që nga kohëra që s’mbahen mend  (Elbasani enciklopedi, Elbasan 2003). Rreth mesit të shekullit XIX,  çështja e regjistrimit zyrtar të përkatësisë fetare u bë më e mprehtë, sidomos pas vitit 1846, kur në trevat shqiptare Porta e Lartë po zbatonte ligjin e detyrimit ushtarak. Në këto kushte, shpatarakët filluan në masë të praktikonin kriptokristianizmin, domethënë rregjistroheshin si myslimanë në administratën turke ndërsa, në fakt, në jetën e përditshme, praktikonin ritet ortodokse. Këtë e pohon edhe studiuesja Edit Durham kur shkruan se në Shpat, “… për të qenë në rregull me çështjen e fesë, çdo njeri mbante dy emra. Kur e pyeste një mysliman ai përgjigjej se quhej Sulejman, kur e pyeste një i krishterë ai përgjigjej se quhej Kostandin. Kur u kërkohej të paguanin taksën, të cilën të krishterët e jepnin në vend të shërbimit ushtarak, banorët e këtyre zonave nuk pranonin ta jepnin, duke thënë se ishin myslimanë dhe … nga ana tjetër, kur thirreshin për shërbim ushtarak, ata kundërshtonin duke thënë se ishin të krishterë.” (Edith Durham, Brenga e Ballkanit dhe vepra të tjera, Tiranë 1991) Arsyet e dukurisë së kriptokristianizmit janë të shumta, por më kryesoren do të veçonim atë që përcakton studiuesi italian Roberto Moroco dela Roka, i cili thotë se në territoret nën kontrollin osman Islami pranohej për shkak të përfitimeve që vinin prej tij, ose për konformizëm, në një shoqëri ku shtohej mbizotërimi mysliman, por fshehurazi mbeteshin të krishterë (Roberto Moroco dela Roka, Kombësia dhe feja në Shqipëri 1920-1944, Tiranë 1994).

Dëshmi tjetër e tolerancës mes besimtarëve elbasanas është edhe fakti interesant, që mjaf besimtarë të krishterë kanë vizituar vendet e shenjta të besimit mysliman, Mekën apo Jerusalemin, që herët, më tepër se një shekull më parë. Kjo dëshmohet nga prania, në këtë qytet, e mbiemrave të tillë si Haxhimihali, Haxhimima, Haxhijorgji, Haxhinikolla, Haxhillazi, Haxhistasi etj.

Dekadat e fundit, pavarësisht nga rrethanat dhe arësyet, si në tërë Shqipërinë, në Elbasan e trevat përreth, vihen re raste të shumta të konvertimit të mjaft besimtarëve e jo besimtarëve të dikurshëm nga një fe apo përkatësi fetare, në tjetrën, fakt ky që dëshmon jo vetëm për mungesën e fanatizmit fetar, por përkundrazi, për tolerancë të dukshme fetare.

2. Bashkëjetesë dhe harmoni fetare

Bashkejetesa e feve dhe harmonia mes besimtarëve të besimeve të ndryshme është cilësia më e spikatur e banorëve të Elbasanit. Jo vetëm sot, por edhe vite, dekada e shekuj më parë, nuk ka patur kufizime apo paragjykime për vendin ku do të ndërtojmë shtëpinë apo ku do të banojmë. Në pjesën më të madhe nëpër lagjet e Elbasanit, madje edhe në disa fshatra, fqinjët janë të besimeve të ndryshme. Më tej akoma, jo vetëm në lagjen Kala, por edhe në lagje të tjera, si edhe në disa fshatra, xhamitë, kishat e teqetë gjenden pranë njëra tjetrës. 

Gjatë një interviste, një banor i moshuar nga Shpati, tregonte se nuk kishte familje të krishterë të kësaj zone që të mos kishte lidhur miqësi me një familje muslimane të qytetit të Elbasanit. (Intervistë e vitit 1991 me S.Q.) Është i njohur tashmë fakti që gjatë ditëve të festave fetare si bajram, pashkë, dita e Novruzit, etj. besimtarët e krishterë bënin vizita te ata myslimanë apo bektashianë dhe anasjelltas. Po kështu, është i njohur edhe fakti tjetër, që jo vetëm në Elbasan, por edhe në fshatra, ka me dhjetëra e qindra martesa mes besimeve të ndryshme, dukuri kjo e shfaqur shumë vite më parë, ndërsa sot është intensifikuar.

Bashkëjetesa e feve në Shqipëri, ashtu si toleranca, është bërë objekt diskutimi mes studiuesve të ndryshëm. Që nga Rilindja Kombëtare, kur fjalët lapidar të Pashko Vasës, apo Vaso Pashës, se “feja e shqiptarit është shqiptaria”, në këto diskutime janë përfshirë edhe studiues të huaj. Kështu, njeri prej tyre, italiani Roberto M. dela Roka, shpjegon se thelbi i nacionalizmit del në dritë si identitet parësor i çdo shqiptari, pavarësisht nga besimi fetar (Roberto Moroco dela Roka, Kombësia dhe feja në Shqipëri 1920-1944, Tiranë 1994).

3. Bashkëpunim mes besimtarëve të feve të ndryshme

Populli dhe patriotët e Elbasanit dhe të trevave përreth kanë gjetur gjuhën e bashkëpunimit mes tyre për çështje të rëndësishme të përparimit, të lirisë e pavarësisë së vendit, pavarësisht nga besimi fetar që ata i përkisnin. Në ngjarjet e mëdha historike të trevës, përreth vitit 1912, shohim të rreshtuar krah për krah muslimanë, bektashianë e të krishterë në lëvizjet e armatosuara kundër osmanëve, në përhapjen e shkollave dhe të arsimit shqip, në pjesëmarren në klube patriotike, etj. Në 25 nëntor 1912, ditën e shpalljes së pavarësisë në Elbasan, firmëtarët i përkasin gjithashtu besimeve të ndryshme, të pranishme në këtë trevë. Kështu, nga 35 firmëtarë të këtij akti, 25 ishin muslimanë dhe 10 të krishterë, raport ky që përputhej pak a shumë edhe me raportin aktual mes popullsisë muslimane me atë kristiane në Elbasan.

Më tej, kërkesën e shpatarakëve për shkollën shqipe dhe kishën unite e kanë nënshkruar jo vetëm besimtarë ortodoksë, por edhe mjaft krerë të njohur të lëvizjes patriotike dhe intelektualë me përkatësi fetare myslimane apo bektashiane, si Dervish Bej Biçaku, Ismail bej Vërlaci, Aqif Pashë Elbasani, etj. Prej këtej del përfundimi që elbasanasit, ashtu si gjithë shqiptarët, gjatë Rilindjes e më pas, çështjen e pavarësisë fesë dhe të shkëputjes së saj nga qendra jashtë vendit, të cilat e përdorin atë për qëllime antishqiptare, e kanë parë si të pandashme nga çështja e pavarësië kombtare. Madje, patriotët elbasanas, pavarësisht nga përkatësia fetare, gjykonin se pavarësia e feve i shërben edhe pavarësisë kombëtare. Prandaj, në vitet ’20-të e ’30-të të shekullit të kaluar besimtarët e feve të ndryshme mbështetën bashkarisht përpjekjet për pavarësitë e feve dhe për t’u shkëputur nga qendrat përkatëse jashtë vendit. Në mënyrë të veçantë përmendim rastin e figurave të njohura myslimane apo bektashiane që i dolën në krah At Germanos, në luftën e tij për kishën unite, apo më pas mbështetja që iu bë nga figura të njohura muslimane përpjekjeve të Atë Visarion Xhuvanit për autoqefalinë e kishës ortodokse.

Po kështu, në vitet në vazhdim, si p.sh. gjatë Luftës Antifashiste, forca të gjitha fronteve e organizatave, rreshtoheshin përkrah njeri tjetrit pavarësisht nga dallimi fetar. Është i njohur slogani i këtyre viteve: të bashkohemi pa dallim krahine, ideje apo feje. Në kushtet e sotme të demokracisë bashkëjetesa dhe bashkëpunimi ndër fetar është rritur në një shkallë më të lartë, aq sa lë përshtypje të mirë edhe në opinionin ndërkombëtar.

Ornela Radovicka 

Qëndra Albanologjike mbi kulturën dhe gjuhën arbëreshe themeluar  në 1980 nga A. Bellushi  /

Masakra e Portellës, Piana degli albanesi, Palermo\Itali, më 1 Maji 1947. Sot mbushen 77 vjet, nga ajo  ditë e zymtë e 1  Majit, që nisi si një  manifestim paqësor, por që ngelën 11  veta pa jetë, prej të cilëve shumica arberesh, fëmije, gra burra, si  edhe  50 të plagosur. Me miqtë e shoqatës Hora e Skënderbeut nisemi nga aeroporti i Palermos për Hora e Arbëreshëvet në Sicili. Misoni ynë është i dyfish; promovimi e librit “Arbëreshët  Fotosintezë e shpirtit tim” të mikut tonë Rexhep Rifati si edhe promovimi i shtatores së Gjergj Kastriotit Skënderbe, dhuratë e diasporës  Kosovare  të vëllezërve arbëreshë në Piana degli albanesi. 

Rruga për në Portella 

Distanca nga Palermo në Piana degli albanesi është rreth 24 km. 

Rruga  është gjithë kthesa, për shak të relievit të saj kodrinor. 

Jo shumë largë në kryqëzimi për në Sciacca, gjendet një urë e lartë, impresionuese,  si  për lartësinë e saj, dhe rrezikshmërinë që paraqet ajo. Thuhet që kushtet e saj janë fryt i mafjes në Palermo. 

Përshkojmë këtë rrugë, rreth 10 km larg shfaqet Portella. Vendi është një kodrinore e shveshur shkëmbore dhe e rrahur nga erërat.Thuhet se banorët e parë arbëresh si fillim ndaluan atje, por ku panë kushtet atmosferike zbritën më poshtë, atje ku gjenden edhe sot. 

 Historia e Portellës 

Ishte 1 maji i vitit 1947 ishte planifikuar një manifesitim paqeje me pjesëmarrjen e qytezave; Piana degli Albanesi, punëtorët e San Giuseppe Jato si dhe San Cipirello.

Manifestimi kishte si qëllim  kundër pronësisë së tokave në favor të pushtimit të atyre trojeve të papunuara, por edhe për të festuar fitoren e rëndësishme zgjedhore të arritur më 20 prill të po atij viti, rezultatet e së cilës i bënte fshatarët të etur për një reformë agrare nga Asambleja Rajonale e Siçilisë.

Atë mëngjes të 1 Maji rreth orës 8 e 30, grupi i burrave me kuaj mbrrijnë në malin “Maja”, ndërsa grupi i udhëhequr nga  Salvatore Giuliano po ngjitej në malin “Pizzuta”. Nga  fraksionet; San Giuseppe Jato, San Cipirello dhe Piana degli Albanesi, njerëzit  kishin dalë  nga  shtëpitë e tyre për të manifestuar,  dhe qëndronin në radhë për të arritur në Cippo di Barbato,një monument i vogël që kujton Nicola Barbato, arbëresh, përfaqësues i “Fashit sicilian” në 1893,  zgjodhi Portella e  Ginestra (vendodja e saj rreth 10 km larga nga  Hora e Arbëreshvet) për të festuar 1 majin. 

Rreth dy mijë punëtorë, u mblodhën në Portella të Gjineshtrës. Ishin kryesisht fermerë, të lugina se Grykës së Spartavet për të demostruar kundër landlordismit. 

Familje të tëra  kishin marrë pjesë në tubim, dhe më pas do ta kalonin ditën së bashku jashtë si në një pic-nik.  Giacomo Schirò, arbëresh, me profesion  këpucar dhe sekretar i seksionit socialist të San Giuseppe Iato sapo kishte filluar të fliste kur, befas,  u dëgjuan breshëri mitralozi  të cilata filluan nga kodrat aty pranë. Të pranishmit i shkëmbyen fillimisht ato të shtëna me shpërthime si fishekzjarrë, por shumë shpejt, kur ranë viktimat e para, kuptuan se festa po kthehej në një masakër.Të frikësuar, të tmerruar, njerëzit filluan të iknin dhe vraponin në kërkim të ndonjë strehe kundër tërbimit të vazhdueshëm dhe të dhunshëm të të shtënave. Britmat e tmerrit, thirrjet për ndihmë, vajtimet, lotët, përgjërimet, mallkimet oshëtinin në luginën. 

Masakra e Portellës dhe viktimat e saj 

Salvatore Giuliano, dhe banda e tij mafioze, atë ditë  lanë të vdekur 11 viktima, shumica e tyre arbëresh, femijë, gra, burra, si edhe  50 të plagosur. Një nga krimet më të turpshme kundra njërëzve të pafajshëm. Një krim me karakter politik dhe ideollogjik, i cili ka mbetur i pandëshkuar.  Midis tyre, është edhe emri nje vogelueshe, Vincenza La Fata (8 vjece).  

Margherita Clesceri – 37 vjeç

Giorgio Cusenza – 42 vjeç  

Giovanni Megna – 18 vjeç 

Francesco Vicari – 22 vjeç

Vito Allotta – 19 vjeç

Serafino Lascari – 15 vjeç

Filippo Di Salvo – 48 vjeç

Giuseppe Di Maggio – 13 vjeç

Castrense Intravaia – 18 vjeç

Giovanni Grifò – 12 vjeç

Vincenza La Fata – 8 vjeç

Foto. Momente nga funerali i martirëve arbëresh rënë në masakrën e Portellës. Në foto janë mëmat arbëreshe, gjatë funeralit të bijëve të tyre. 

Dritë- hijet mbi këtë masakër 

Kjo histori kaq e hidhur, futet në ato proçeset gjyqësore më të komplikuara që ende sot nuk ka qartësi të plot për këtë masakër.  Procesti  gjyqësor i  masakrës së Portellës   filloi në qershor 1950 e përfundoi në 1952. Gjyqi u bë në Viterbo\Itali  dhe zgjati me 217 seanca; ku dolën 31 të pandehur, të cilët ishin të ndarë në “dy kafaze” të dallueshme: 

njëri grup të ashtuquajturit “picciotti” dhe  grupi tjetri për anëtarët e vërtetë të bandës. 

Grupi i parë u shpallën të pafajshëm se ishin pjesë e bandës, të konsideruar “në gjendje të nënshtruar”,ndërsa grupi  tjetër u dënuan me burgim të përjetshëm. 

Risitë mbi të vërtetën e kësaj ngjarje, dhe shtypi i kohës 

Të rejat mbi këtë ngjarje të hidhur përfaqësohen nga tezat e dy historianëve;Giuseppe Casarrubea dhe Nicola Tranfaglia. 

Sipas dokumenteve të shqyrtuara nga dy historianët, Salvatore Giuliano nuk do të kishte qëlluar mbi Portellën, por ishte i rrethuar nga  katër grupe zjarri.  Shtypi i kohës  botuan artikuj që vërtetonin këtë teori. La stampa  e 3 majit 1947 thotë: 

“Shkarkimet e mitralozit nga kreshtat e varura të Pizzuta-s dhe Kometës( janë dy malet që rrethojnë Piana degli Albanesi” goditën vendin e tubimit [II] Një zjarr i fortë i kryqëzuar zgjati për njëzet minuta, ndërsa turma u shpërnda në garë në të gjitha drejtimet”. 

[III] La Stampa e 3 majit 1947 raportohet; ” Nga Monte Cometa\ Mali Kometës, kriminelët e tjerë ishin me armë në këmbë, të gatshëm për t’u dhënë mbështetje shokëve të krimit nëse turma do të tentonte një reagim “. 

[IV] Gjykimi. Nga sa është gjetur në dosjet voluminoze, masakra konsiderohet si “element i frenimit të komunizmit” dhe shfaqje lidhjesh mes mafias, shërbimeve sekrete amerikane dhe qarqeve neofashiste.

Kush ishte Salvatore Giuliano? 

Salvatore Giuliano rridhte nga  një familje fshatare relativisht e pasur. Babai, i tij detyruar të emigronte në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, arriti të blinte disa toka dhe ishte kthyer, pikërisht në vitin e lindjes për kultivimin e tyre. Në krye të një bande të armatosur, për disa muaj ai shfrytëzoi koperturën  EVIS,(Ushtria Vullnetare për Pavarësinë e Sicilisë) krahu  armatosur i Lëvizjes Pavarësia Siçiliane. 

Gaspare Pisciota,  mendohet të ketë tradhëtuar, Giulianon, i cili  edhe dhe Ai vdes i helmuar në burg. Të dy mafiozët nuk janë origjinë arbëreshe. 

Popullsia e këtyre zonave thonë: Kështu kanë funksionuar gjërat në këto anë. Një herë të premtojnë Amerikën, herën tjetër të premtojnë ujë, rrugë, shtëpi, herën tjetër nuk të premtojnë asgjë dhe ti hesht. Kudo që Sicilia donte të shkonte, mafia  qëndronte paralele. Kur bëhet fjalë për diçka si mafia, nuk mund të jesh i sigurt për asgjë. Gjëja më e sigurt në këtë histori është se shumë të pafajshëm vdiqen, por edhe vetë Giuljano. 

Kush e vrau Salvatore  Giulianon? Dhe kush duhej ta vriste? 

Ai është bandit, dhe e  vrau policia e shtetit! Të paktën kështu shkruhej në raport: Ai dhe ata të bandës së tij e panë veten të rrethuar dhe u përpoqën të arratiseshin, por ndërsa të tjerët u dorëzuan, pak më vonë, Giulianon iu desh ta ndiqnin, derisa u kthye për të qëlluar duke humbur policët. Më fund një kapiten e qëlloi me një breshëri automatikësh pas shpine. E fotografuan kështu, në bark, me gjithë gjakun në këmishë të poshtme. Sa keq që vrimat e plumbave nuk ishin në shpin,  por ishin në bark”- kështu shkruante një gazetar i cili u ndodh aty, pas vrasjes së Giulianos.

Shumë opinione të shtypit të asaj kohe shkruajtën: Salvatore Giuliano nuk ishte thjesht një bandit i cili u ndihmua nga mafia por një mafioz, i cili ishte pjesë e organizatës kriminale Cosa Nostra dhe se banda e tij nuk ishte asgjë më shumë se “një organizatë terroriste e Mafies”.

Giuliano qëlloi personalisht mbi turmën e pambrojtur të grave, fëmijëve, pleqve dhe fshatarëve me urdhër të mafias dhe agrarëve për të ndaluar lëvizjen e parë masive antimafia në historinë e Italisë që luftoi për të drejtat e punëtorëve, reformën agrare dhe për eliminimin të mafies nga fshati Sicilisë. 

Më 5 korrik 1950, në Castelvetrano, vdiq Salvatore Giuliano. Një vdekje e mbuluar me mijëra mistere. Një gjë është e sigurt: Turiddu\(pseudonimi i tij),ishte një bandit sicilian, dhe se atë ditë 1 Maji 1947, populli arbëresh së bashku me popullsinë vendase ishin ngritur paqësisht për të drejtat e tyre. 

Në lëndinën ku ndodhi masakra gjejmë edhe këtë gurë, shkruar në dialektin siçiljan.

Artistët arbëresh nuk qëndruan indiferent ndaj kësaj masakre.

Edhe sot bota arbëreshe nuk ka harruar  Portellën. Sa herë që shkel në atë truall ata nuk harrojnë të rrëfejnë edhe për këtë pjesë të historisë që akoma ka ngelur me drit hijet e saj  për të shkuar në vend drejtësia që meritojnë shpirti i këtyre njërëzve të pa fajshmën që u kthyen në viktima. 

Janë  poetet arbërebersh si Zef Skiro Di Maxho, me veprën teatrale “Lule të shumta ka Gjinestra” (1997), Vorea Ujko dhe Zef Skiro Di Modika, Artista Giuseppe Consoli e shumë e shumë të tjerë , të cilën  shkruan për këtë tragjedi sa të dhimshme aq edhe të turpshme për këtë masakër.

Para se të largohemi nga Hora nën shoqërimin e mikut tonë arbëresh Lino Parrina  vizitojmë këtë copës toke, ku emrat e atyre që ngelën dhe nuk u kthyen më në shtëpitë e tyre na bëjnë te reflektojmë se sa e rëndësishme është Paqja, të drejtat, detyrat, në një shoqëri civile si edhe sa  përgjegjës jemi për jetën tonë, si dhe të të tjerëve.  

Shënim: Fotot bardh e zi, janë marrë nga muzeu historik-etnografik në Piana degli Albanesi 

Ornela Radovicka 

Qëndra Albanologjike mbi kulturën dhe gjuhën arbëreshe themeluar  në 1980 nga A. Bellushi  

Rafaela Prifti/

Djellza Pulatani, President of F’Oda, was devastated that for the third time in a matter of months, she and her partners rallied against Femidice. Last week’s rally came on the heels of loosing Erona Cokli and Gjyljeta Ukella, two more women of our community in Kosova at the hands of their husbands. “Their deaths, within days of one another in April, are a stark reminder of the epidemic that plagues our society – femicide – the killing of women because they are women,” said Djellza.

The rest of the speakers at the rally, most of whom young Albanian women, echoed her remarks. Yet each one reflected upon the complexities of the issue by drawing on their specific disciplines from international studies, photography, performing arts, to politics and more. The speakers are partners, Dora Nano of NYU, Ariela Ziu, a rising freshman law student, Vanessa Marku, Legal Intern, Greta Rustani, Performing Arts student, Alma Stafa and Dita Dreaj, respectively F’Oda Vice President and Secretary, Beti Tale, a supporter of the advocacy group initiated by young Albanian women in the diaspora last year, designed to be a platform for girls, by girls. They believe that “Any advanced society should be able to critique the violences and injustices of their culture and correct them.”

F’Oda speakers call for change. In order to get there, they think that the force of law has to go hand in hand with the public support that is currently lagging. One of the frustrations of the organizers are the posts on social media platforms, showing patriarchial style responses instead of condemnations of the violent acts against women by their domestic partners. F’Oda organizers recognize the risks of a society “that is desensitized by violence” while at the same time call upon the justice system to hand down severe sentences and harsher punishment for the perpetrators of such crime.

F’Oda aims to bridge the gap between homeland communities and the diaspora. The rally in midtown New York was called as a tribute to two young Kosovar women killed within days of one another to echo the protest march held in Ferizaj following the death of Erona Cokli at the Center for Social Work, in Kosova, two weeks ago. Shortly before starting the rally, the F’Oda team made the executive decision to instead enter the physical space of the Kosova General Consulate to debunk the anti-state allegations regarding prior rallies, according to the statement on their Instagram.

At the Consulate reception area, F’Oda activists delievered an emotionally charged and a moving discussion highlighting the continual silencing of violence against women and the importance of breaking the veil of shame that often surrounds it. Furthermore, the event practically made the case for coordinating between activism and government, a collaboration to help implement effective solutions and enact meaningful change, rather than operating on opposite sides of the spectrum.

In the end, the organizers brought their signs outside the building and onto the corner of Second Ave and 43 Street. They conversed somberly while taking a group picture at the spot where the rally was originally called. Suddenly, there is was: a presentation of the different roles of activism and politics which can and often do overlap, or even collide. Activism is defined as actions called for the purpose of changing a public policy or law. Politics is driven by a general ideology or a specific agenda on which it promises to act.

From the F’Oda rally to the recent police arrests of the pro-palestinian student protesters on campsus around the country, is politics entering a new phase of interfering with activism? I pose the question to Djellza. She says that “politics and activism have and will continuously intersect. It is the unequivocal responsibility of any government to not only acknowledge the concerns of community activism, but confront them with meaningful and collaborative solutions. All forms of silencing are completely contradictory to the fundamental basis of governance”.

Her activism was underscored at a meeting with Kosova Consul General Ambassador Blerim Reka that delved into topics of gender-based violence, the impact of Albanian women in the diaspora, and the importance of government representation in advocacy efforts like The F’Oda Summit.

The upcoming summit this July is the second meeting of the advocacy group focused on girls’ empowerment for high school students in Kosova. She anticipates a positive reception from the political actors and even hopes for enthusiastic support. Understandably, the President of F’Oda is driven by the notion that activism plays a crucial role in effecting change, adding that “a society that disregards the voices of its people is not realizing its full potential.”

Nga Qazim Namani: Dr. Arkeologji Trashëgimi Kulturore

Banesa qytetare në territorin e Kosovës së sotme e shekullit XVIII-XIX, është tërësia e mbarë banesave të ndërtuara në mbarë qytetet e hapësirës së Kosovës, në periudhën kohore të përmendur, pavarësisht prej përkatësisë së porositësit dhe ndërtuesve, tipit dhe vlerave arkitektonike-teknike.

Në fillim të shekullit XIX me fuqizimin e klasës feudale shqiptare, fillojnë të shfaqen marrëdhëniet kapitaliste që ndikuan në zhvillimin e ndërtimeve në mbarë qytetet tona.

Banesa qytetare më hajat dhe çardak kanë afri me banesat fshatare të këtyre tipave, por se hajatet dhe çardakët të banesave qytetare kanë një organizim më të mirë në qoshk si mjedise të mirëfillta verore.

Në qytetet e Kosovës, për shkak të dimrave të ashpër shoqëruar me sasi të mëdha bore, banesat përdhese ngritën në lartësi, madje deri 1,20 m, prej truallit të oborrit.

Studime të këtij tipi të banesës qytetare në Kosovë është bërë më parë kryesisht nga studiues serbë, të cilët kanë krijuar dokumentacionin teknik, i cili lejon të njihet, madje saktë kompozimi vëllimor, përbërësi themelor i banesës Këto dokumente të kryera gjatë viteve 1955-56 kanë përparësinë, sepse në ato vite këto banesa ruheshin në gjendje të mirë teknike dhe nuk iu kanë nënshtruar ndryshimeve të thella

Është e kuptueshme se pikërisht në këtë periudhë kohore ishte faza e rrënimit të shumë komplekseve dhe çarshive të vjetra në mbarë qytetet e Kosovës, por megjithatë një numër i këtyre banesave mbijetoi dhe u morën në mbrojtje të ligjit.

Objektet arkitektonike, ndërtimet e vogla me volum pa arritje të vlerave monumentale duhet të zhvlerësohen për arsye dhe motive madhore. Faktori kryesor për të qenë një objekt monument është vlera historike e monumentit. Sidoqoftë, zhvillimi ekonomik si faktor i rëndësishëm i njerëzimit luan rol të madh në mbrojtjen e vlerave të trashëguara kulturore edhe pse diferencimi shoqëror është i pranishëm në zhvillimin e një shoqërie.

Ky tip i banesës deri kohët e fundit është ruajtur mjaft mirë në qytetin e Gjakovës e më pak në Prishtinë, Pejë, Vushtrri, Mitrovicë, Gjilan, Janjevë etj. Bartësit e këtyre banesave kryesisht ishin shqiptarët sepse serbët nuk banonin pothuajse fare në qytete gjatë shekujve XVIII-XIX, këtë e vërteton dhe studiuesi serb akademik, Branisllav Kojic. Po të kemi parasysh se në Kosovë nuk kemi vendosje të kolonëve turq, mund të pohojmë për praninë e përhershme të shqiptarëve nëpër qytetet e Kosovës.

Branislav Kojić, që në vitin 1931, shfaqi interesim për studimin e banesave qytetare në Kosovë, dhe këtë trashëgimi arkitekturore e emërtoi “Arkitekturë profane ballkanike”. Emin Riza e Nijazi Haliti besuan dhe e kuptuan se Kojici ishte i shtyrë që të anashkalojë trashëgiminë shqiptare në këtë fushë.

Branislav Kojiçi po ashtu, nuk shkëputet prej koncepteve se banesat tradicionale, si pjesë e arkitekturës popullore, u dashka lidhur domosdo me burime krijese. Sipas tij, arkitektura e vjetër qytetare në Kosovë ishte e njëjtë me ndërtimet profane në Ballkan dhe ne perëndim të Azisë së Vogël, e cila u përvetësua dhe u shpërnda nga turqit, duke qenë krijim greko-bizantin.

Këto hipoteza u hodhën në vitin 1968, kur ende nuk kishte studime sistematike të vendeve ballkanike për këto çështje më përjashtim të disa trajtesave. Shembulli i Kojicit, fatkeqësisht pa qenë i vetmi, përmban qëndrime të shtrembëruara, duke pohuar se popullsia serbe kinse është autoktone që në kohë të vjetra.

Gjorgje Petroviqi, i cili trajtoi mjediset e hapura të banesës, hajatin në katin përdhese dhe çardakun në kat, duke pohuar se ky tip banese njihej para ardhjes së osmanëve në Ballkan. Ky autor pohon se shqiptarët kinse paskan ardhur në Kosovë, para rreth tre shekujve dhe e paskan sjellë tipin e shtëpisë së mbyllur me divan hane, duke pohuar se në qytetet e Kosovës jetonin kryesisht turq, se shtëpitë me çardak kanë tipare orientale, ndërsa shtëpitë me hajat u lidhkan me truallin e Serbisë.

Sllobodan Nenadoviq në një artikull i ka trajtuar banesat në qytetin e Prizrenit, sipas të cilit vlerat e trashëgimisë në fushën e banesës qytetare në Kosovë i plotësojnë tri parimet kryesore të arkitekturës së shëndoshë, funksionin, konstruksionin dhe estetiken, është me interes pohimi i tij se shqiptarët kanë ndërtuar me të njëjtin stil si në banesën turke. Ranko Findik i ka shkruar dy artikuj për banesën qytetare të Vushtrrisë dhe Janjevës gjatë viteve 1955/56. Findik për banesën në qytetin e Vushtrrisë një artikull më të plotë e ka botuar në Revistën: Antikitetet e Kosovës-Metehisë, Vëllimi I, Prishtinë 1961, fq. 259-275.

Për mjeshtër të ndërtimit gjatë kësaj periudhe kanë shkruar edhe udhëpërshkrues të ndryshëm që i vizituan trevat shqiptare. “Muratorët në Turqinë Evropiane, janë të gjithë nga Shqipëria” shkruan Hahn në vitin 1854. Për mjeshtër muratorë të Dibrës shkruan edhe një autor tjetër anglez (Hanry Tozer, 1829), duke i quajtur si më të mirët në Turqinë Evropiane.

Këto të dhëna vërtetojnë bindshëm se bartës të ndërtimeve arkitektonike në të gjitha llojet dhe gjinitë e ndërtimeve duke e përfshirë edhe banesën qytetare në Gadishullin Ilirik (Ballkan) ishin shqiptarët.

Shtëpitë qytetare shqiptare të shekujve XVIII dhe XIX ruajnë një inventar të gjerë artikujsh shtëpiakë, të veshmbathjes, fjetjes, kuzhinës, stolisje të ndryshme, artikuj të filigranit, armë, pëlhura të qëndisura etj. Me luftën e parë botërore vërehet re se është bërë shthurja dhe shkatërrimi i plotë i esnafeve.

Në Turqi si studiues i banesës popullore në Ballkan është shquar Seldat Eldem me veprën e tij “Planimetrit e shtëpive turke”. Pohimi i tij se shtëpitë turke i kanë zëvendësuar tipat e shtëpive tjera ekzistuese në Ballkan qysh në shekujt XV e XVI-të, shpreh idenë e importimit të stilit të banesës. Emin Riza dhe Nijazi Haliti, theksojnë se autori e ka shprehur idenë e tij pa i njohur ndërtimet para ardhjes së turqve në Ballkan, kur dihet se në atë kohë turqit jetonin në tenda.

Nga studiuesit e sotëm turq shquhet Reha Gunai. Sipas tij “Banesat turke mund të definohen si lloje të banesave në të cilat turqit kanë jetuar gjatë historisë”. Në studimet e tij ai e përmend odën, ku origjinën e kësaj banese e vendos në Azinë qendrore, duke kërkuar lidhje me banesën megaron dhe madje edhe me tendën turke.

Ndër autorët shqiptar të Kosovës kontribut të madh për studimin e llojeve të banesave janë shquar: Mark Krasniqi, Fejaz Drançolli, Flamur Doli, Nijazi Haliti, etj.

Në Shqipëri, kontribut në studimin e banesës në viset shqiptare të Kosovës kanë dhënë Emin Riza, Pirro Thomon, i cili mbështet tezen se kulla është vazhdim i banesës me çardak. Këtë tezë e mbështet dhe Ali Muka, i cili mendon se kullës si banesë prej guri i pararend shtëpia çardak.

Këto shtëpi bënë pjesë ndër shtëpitë më të bukura të tipit banesë me qoshk në qytetet shqiptare.

Shtëpitë e tilla në kompozimin e katit tregojnë qartë kalimin e tipit të banesës prej çardakut në qoshkun e gjerë dhe të hapur. Banesa e tipit me qoshk në kronologjinë e ndërtimeve zë vend mbas tipave të banesave me hajat dhe asaj me çardak.

Si objekte me vlera të larta arkitektonike dhe historike shtëpitë e tilla bënë pjesë në krijimtarinë arkitekturore të popullatës autoktone shqiptare që pasqyrojnë një pasuri kulturore me vlera të mirëfillta burimore dhe kombëtare të shqiptarëve.

Këto shtëpi si objekt banimi karakterizohen për kah kompozimi vëllimor, arkitekturorë dhe materialit teknik të kohës së ndërtimit dhe fuqizimit të pashallëqeve shqiptare. Shtëpitë e familjeve të pasura zakonisht janë dy kate ku në secilin kat kemi ndarje prej tri mjedisesh, atij qendror dhe dy anësor. Në të shumtën e rasteve në katin përdhes pjesa qendrore formohet prej sallonit të pajisur me oxhak, një dhome për pushim ditor dhe para hyrjes. Prej para hyrjes ngritën shtyllat e drurit për të mbajtur strukturën e qoshkut. Në katin e sipërm kemi ndarje në dy mjedise, ndërsa ana fundore dhe ballore përdoreshin për qëndrim të qetë. Në mes të dy mjediseve në shume raste ndodhej një kthinë e vogël. Nga para hyrja ngritshin shkallët prej druri që qojnë në katin e dytë në para hyrjen e sallonit në kat dhe me dalje në qoshkun në anën ballore të shtëpisë. Qoshku i këtyre shtëpive kishte hapësirë të mjaftueshme për qëndrim ditor familjar gjatë stinës së verës. Sallonet ndërlidhës në katin e dytë kanë nga dy mjedise të pajisura me oxhak. Dhomat e qifteve për fjetje të këtyre shtëpive ishin në mjedisin e majtë dhe të djathtë në katin e dytë e të cilat pajiseshin edhe me ambiente sanitare. Tavanet dhe dollapët e këtyre shtëpive janë të punuara me ornamente të gdhendura në dru.

Çatitë e këtyre shtëpive zakonisht janë katër kullim uji me strehë të mbyllur dhe të lëshuar për afër 1m larg mureve të objektit. Muret e shtëpisë janë të suvatuara dhe të lyera me gëlqere të shuar. Dritaret janë të punuara prej druri me ndriçim të gjerë në anën ballore, ku çdo dritare në të gjitha anët është e pajisur me shufra metali për të siguruar nga hyrjet e padëshiruara brenda objektit.

Këto banesa qytetare zakonisht janë ndërtuar në mes të oborrit dhe të larguara nga rruga. Sipas pozitës së ndërtimit lënë vend të kuptohet se përveç objekteve tjera ndihmëse këto familje e kishin edhe odën për miq në ballin kryesor të oborrit përbri rrugës ku ishin të ndërtuar edhe objektet tjera ndihmëse me funksione të qarta të tyre. Pranë odës së miqve oborri mbyllej me dyer të mëdha tradicionale nëpër të cilat hyhej me qerre, ndërsa pranë dyerve është edhe porta hyrëse për familjar dhe miq.

Familjet Borgjeze dhe tregtare të pasura qytetare të qyteteve shqiptare në shekullin XVIII e deri në gjysmën e dytë të shekullit XX kishin një lidhje të ngushtë me ekonominë bujqësore, andaj edhe njiheshin si familje që kishin prona të mëdha bujqësore në rrethinën e qyteteve.

Brendia e oborrit të këtyre shtëpive kryesisht ishte me kopsht për nevojat familjare përderisa shtëpia rrethohej me lule të llojeve të ndryshme shumëvjeçare dhe se zonale. Në oborr mbilleshin edhe fruta pemësh zakonisht pëlqehej druri i blirit, arrës, dudat, mollës, dardhës etj. Familje të pasura qytetare mundë të kuptohet se e kishin edhe objektin ndihmës të gatimit në oborrin e tyre që shoqërohej me një depo ushqimesh ku si element kryesor ishte oxhaku për gatim e që zakonisht punohej më thjeshte se sa oxhaqet në hapësirat e banimit. Po ashtu në organizimin e oborrit bënin pjesë edhe objektet sanitare për miq dhe për familje. Dhomat e qifteve për fjetje të këtyre shtëpive ishin ndodheshin në katin e dytë e të cilat pajiseshin edhe me ambiente sanitare. Në oborrin e këtyre familjeve ekzistonin edhe objekte bujqësore, objekte për mjete pune, kafshë, shpezë, hambari dhe objekt për ruajtjen e ushqimeve të cilat duhej të mbaheshin të freskëta, pasi që shumica prej tyre punoheshin prej qumështi. Në hambar ruheshin produktet bujqësore, drithërat që korreshin gjatë një sezone verore.

Në territorin e sotëm të Kosovës, stili i ndërtimit ka qenë në nivel të lartë. Në këtë kohë si vendbanime të fortifikuar kishin mbetur shumë pak, prej të cilëve veçoheshin kështjella e Prizrenit, një lagje rreth kështjellës së Artanës, Vushtrrisë dhe Kaçanikut. Ndërtimet në qytete zakonisht ndaheshin në disa kategori, varësisht nga ekonomia familjare e qytetarëve. Për kah stili i ndërtimit shquheshin shumë shtëpi të bukura, me oborre të mëdha të rrethuara me avlli të larta dhe ndriçim të mjaftueshëm. Shtëpitë të ndërtuar në mes të oborreve zakonisht ishin shtëpitë e bejlerëve dhe qytetarëve të pasur, që kryesisht ngriheshin rreth pazareve dhe objekteve publike.

Rrugët ishin të shtruara me kalldrëme dhe në qendër të qyteteve ishin pak më të gjera, ndërsa në lagjet periferike ishin më të ngushta dhe dredhuese, shumica prej tyre të pashtruara dhe me shtëpi të shpërndara pa ndonjë renditje.

Shtëpitë ishin të grupuar në lagje, të cilat shpesh emërtoheshin sipas familjeve më të pasura dhe më të njohura. Në çdo lagje kishte burime uji, të sjellë me tuba që nga kohët e mëhershme. Çdo lagje kishte zakonisht objektet e kultit dhe varrezat e veta. Shtëpitë e familjeve të pasura ishin të ndërtuara sipas porosisë me çardak dhe me dekorime të shumta në tavane, dollapë, oxhaqe luksoze për kohën etj.

Lidhur me qëndrimet e studiuesve serb për banesën qytetare në trevat shqiptare më së miri tregon Jovan Jonicijević i cili kur shkruan për “Konakun e Pashës” në Vrajë thotë se; konaku është ndërtuar në vitin 1765 nga Raif Beg Gjinolli që sot është ndër kopjet më të mira të stilit ballkanik në Serbinë e jugut. Kjo shtëpi është murosur me konstruksion të drurit dhe të mbushur me tulla. Shtëpia është dy kafshe dhe në të dy katet ekzistojnë para hyrjet e mëdha të lidhura me shkallë druri. Prej para hyrjeve, hyhej në dhoma me tavane të dekoruara dhe me oxhaqe.

Objekti pranë rrugës në të cilin hyhej përmes dyerve të mbuluara shërbente për qëndrim të meshkujve, ndërsa objekti në oborr shërbente për qëndrim të grave. Katet e sipërme të këtyre dy objekteve lidheshin përmes shkallëve të drurit.

Pas pushtimit të këtyre trevave shqiptare në krizën lindore kjo shtëpi është shfrytëzuar për organizim të jetës shoqërore në qytetin e Vrajës. Prej vitit 1881 e deri në vitin 1932 kjo shtëpi shërbeu si shkollë (Gjimnaz), më pas komunë, ndërsa sot këtu ndodhet Muzeu Popullor i Vrajës (shiko fig. 180).

Për fuqizimin e familjes Gjinolli në shekullin XVII dhe XVIII, dëshmon edhe fakti se kjo familje në fund të shekullit XVII e bartën selinë e Sanxhakut nga Vushtrria në Prishtinë. Nga të dhënat e kohës mundë të pohojmë se familja Gjinolli si duket ishte nga fshati Keqekollë, komuna e Prishtinës e shpërngulur Prishtinë e në Artanë dhe nga Artana në shekullin e XVIII e themelon qytetin e sotëm të Gjilanit.

Muhamet Ternava shkruan se sipas regjistrimit të shekullit XV “Gjinova Kulla” gjendet në “Nahinë e Treboshnicës”në mes Gllasit të epërm (sot Lagje në Koliq) dhe Papratincës sot (Prapashtica). Në mes Koliqit dhe Prapashticës sot shtrihet Kështjella në fshati Keqekollë, andaj mendoi se kulla në këtë fshat ishte e familjes Gjinolli. Pjesëtar të kësaj familje gjatë shekullit XIV, jetonin edhe në Janjevë dhe në Raguzë. Familja Gjini me origjinë nga Janjeva që në shekullin XIV, jetonte në Raguzë, njihej si ndër familjet më aristokrate të qytetit.

Kjo tipologji e banesës qytetare, të ndërtuara nga mjeshtër shqiptarë gjatë shekullit XVIII e XIX, ishte e shtrirë në të gjitha qytetet shqiptare të Gadishullit e më gjerë, në Bullgari, Greqi, Bosnjë etj. Aftësia e mjeshtërve shqiptar në ndërtimin e banesës qytetare dëshmohen edhe sot Në qytetin e Gjirokastrës dhe Beratit.

Në vijim po ofrojmë foto nga shtëpitë qytetare të ndërtuara nga mjeshtër shqiptarë në qytetet e ndryshme, e me fokus të veçantë nga qytetet veri lindore shqiptare.

Shtëpi qytetare Raif Beg Gjinollit në Vrajë – Shtëpi qytetare në Tetovë

Ky kompleks i objekteve profane në qytetin e Nishit, i ndërtuar pranë lumit të qytetit, përbëhej nga dy pjesë të ndara, hasnin e vjetër dhe Hanin e ri, të cilat ishin të lidhura mes veti si një kompleks banimi shume funksional. Rreth viteve gjashtëdhjeta të shekullit XIX. Beqir beu në anën perëndimore e ndërtoi një han të ri. Pas pushtimit të qytetit të Nishit në vitin 1978, në këtë objekt u vendos princi i Serbisë Milan Obrenovici dhe administrata publike serbe.

Përveç objekteve të banimit, të gjitha pronat e shqiptarëve u konfiskuan, dhe me to u shpërblyen ushtarakët dhe qeveritarë serbë. Pjesa më e madhe e popullatës shqiptare u shpërngulën në drejtim të P. Osmane, shteteve tjera fqinjë dhe trevave shqiptare në Kosovë, Maqedoni e Shqipëri.

Ata banorë shqiptar që mbetën në tokat e tyre, iu nënshtruan asimilimit të shpejtë, dhe në tokat e tyre u sollën, po ashtu shqiptar e vllah gjysmë të sllavizuar.

Procesin e asimilimit të shpejtë, e mundësuan edhe luftërat ballkanike, dhe mbetja e këtyre trevave nën sundimin serbë edhe pas Luftës së Parë Botërore.

Shtëpia e Selim Zekës dhe osman Smakës ne Krushec

Konsiderohet një pasuri kulturore me rëndësi të madhe dhe i përket objekteve më të vjetra të ruajtura. Mendohet se është ndërtuar në fund të shekullit të 18-të ose në fillim të shekullit të 19-të. Përveç vlerave arkitekturore, ai është i rëndësishëm edhe për historinë kulturore të qytetit Kjo shtëpi unike, sot plot me bukuri, por edhe me histori

Pas pushtimit të Krushecit pronar i kësaj shtëpie është bërë, familja e Stojan Simiqit, kumbari i princit Millosh Obrenoviç

Shtëpia është dykatëshe me hajat të mbështetur në shtylla, Kati përdhe është ndërtuar me gurë dhe kati i parë me çatma. Kati i sipërm, i cili shërben si muze, Ambienti i muzeut ndryshon herë pas here, kështu që për këtë shtëpi ka shumë foto dhe pamje të ndryshme.

Në Leskovc kishte tre saraj (pallate) ose banesa të njohura me arkitekturë të avancuar qytetare shqiptare të ndërtuara po ashtu nga mjeshtër shqiptar. Një nga shtëpitë më të bukura qytetare shqiptare ishte shtëpia e Ismail Pashës.

Gragolub Trajkovic në librin: “Iz Proslosti Leskovca i Okoline”, botuar në vitin 1977, në Leskoc shkruan duke e cituar Johann Georg von Hahn (1854), se shtëpia e Ismail Pashës në Leskoc dhe ajo e Mahmit Pashë Begollit në Pejë janë ndër shtëpitë më të njohura në terë Shqipërinë.

Nga ky burim kuptojmë se pronar, dhe ndërtues të shtëpive qytetare në qytetin e Leskocit ishin shqiptarët, dhe se kjo trevë deri në vitin 1878/79, ishte e banuar me shqiptar autokton, andaj edhe njihej si Arnautluk (Shqipëri). Shih faksimilen nga libri i Trajkovicit.

Shtëpi qytetare të ndërtuara në Leskoc gjatë shekullit XIX nga mjeshtër shqiptar

Për ne është me interes të theksojmë se tradita e ndërtimeve të shtëpive qytetare me kalimin e kohës nga mjeshtër shqiptar u bart edhe në fshatra, por edhe kudo që shkuan në vende tjera, mjeshtërit shqiptar e bartën traditën dhe stilin e ndërtimeve të shtëpive qytetare në shumë qytete të P. Osmane.

Shtëpi të ndërtuara nga popullata shqiptare në territorin e Bullgarisë.

Vlen të theksohet se mjeshtrit shqiptar ndërtuan edhe në vendet fqinjë pasi u dëbuan nga vendbanimet e tyre autoktone.

Ne po veçojmë dy fshatra në Bullgari, fshatin Mandrica dhe Kosova ne malet e Rodopeve, ku shqiptarët lanë gjurmët e tyre në fushën e arkitekturës popullore. Për fat të keq banorët e këtyre fshatrave tani janë integruar në shoqërinë bullgare dhe janë asimiluar. Në fshatin Mandricë ende mund të hasen banorë të moshuar të cilët e flasin gjuhën shqipe.

Bazuar në disa të dhëna por edhe nga disa shkrime mund të pohojmë se fshati “Kosovo” ne malet e Rodopeve ishte një fshat i cili u themelua pas dëbimit të shqiptarëve nga fshati Pllana e Madhe në Sanxhakun e Nishit. Nuk ka të dhëna të sakta se kurë këta banorë nga Pllana, u vendosën në këtë lokalitet, të cilin e pagëzuan Kosova, por besojmë të jetë shekulli XIX, por që ju nënshtruan një presioni të shpejtë të asimilimit. Ajo që bie në sy është arkitektura e punimit të shtëpive, ku një numër i madh prej tyre ruhen si monumente të kulturës në Bullgari.

Mandrica është një fshat tjetër shqiptar në Bullgari, që gjendet në pjesën më lindore të maleve Rodope pranë kufirit bullgarë-grek. Për këtë fshat kemi burime të shkruara se u themelua në shekullin e XVII, nga shqiptar të ardhur nga rrethinat e Korçës. Banorët e këtij fshati deri më tani e ruajtën kujtesën, veshjen dhe traditën shqiptare.

Nga këto burime që u dhanë më lartë, vërtetohen edhe shkrimet e udhëpërshkruesve të huaj, se mjeshtrit shqiptar të ndërtimit ishin ndër më të njohurit, në Evropën Jug-lindore.