Reportazh – Page 80 – Dielli

Mbyllja e vitit shkollor në Qendrën Kulturore Shqiptaro-Amerikane, Riverdale

June 6, 2023 by s p

Gjuha është sendi më i çmueshëm i një populli dhe për popullit shqiptar është i vetmi thesar! Çdo të shtune mësueset e shkollës shqipe në Riverdale kanë dhënë kontributin e tyre duke mos thënë asnjëherë “sot jemi të lodhura”. Nuk ka kënaqësi më të madhe, kur, ne mësueset dëgjojmë fëmijët që flasin dhe shkruajnë shqip. Prandaj, mbrojtja dhe ruajtja e gjuhës shqipe është detyrë dhe obligim i joni që t’a trashëgojmë tek brezat tanë.

Drejtuesja e shkollës Gonxhe Meta së bashku me drejtuesit e Qendrës dhe mësueset Fatjona Limanaj, Artemisa Jazxhi, Orkida Agaj, Eglantina Mataj dhe Valdete Cenalia në mënyrë të organizuar bënë mbylljen e vitit shkollor duke shpërndarë çertifikata për të gjithë nxënësit dhe organizuan një festë për mbylljen e vitit shkollor. Gjuha mësohet aty ky flitet!

Dita e Përkujtimit

May 30, 2023 by s p

Astrit Lulushi/

Kujtimet janë mendime fantastike, njerëzit duan të kthehen pas sepse duan të kujtojnë gjërat që duan. Në Shqipëri përkujtohet 5 Maji, që duket e njëanshme dhe ende e padrejtë për të rënët e luftës së nxehtë e të ftohët. Sa shumë memorie është shkelur.

Nē Amerikë, një nga ceremonitë më të hershme të Ditës së Përkujtimit u mbajt nga afrikano-amerikanët e liruar.

Dita e Përkujtimit lindi nga nevoja. Pas Luftës Civile Amerikane, Shtetet e Bashkuara u përballën me detyrën për të nderuar 800,000 ushtarë të Unionit dhe Konfederatës që kishin vdekur në konfliktin më të përgjakshëm në historinë amerikane. Përkujtimi i parë kombëtar i Ditës së Përkujtimit u mbajt në Varrezat Kombëtare të Arlingtonit më 30 maj 1868, ku janë varrosur ushtarët e Unionit dhe Konfederatës. Disa qytete anembanë Amerikës pretendojnë se kanë respektuar versionet e tyre të mëparshme të Ditës së Përkujtimit që në vitin 1866.

Por deri në një zbulim të jashtëzakonshëm në një arkiv të pluhurosur të Universitetit të Harvardit në fund të viteve 1990, historianët mësuan për një përkujtimore të Ditës së Përkujtimit të organizuar nga një grup zezakësh të çliruar nga skllavëria më pak se një muaj pasi Konfederata u dorëzua në 1865.

Në vitin 1996, David Blight, profesor i Historisë Amerikane në Universitetin e Yale, po hulumtonte një libër mbi Luftën Civile, kur pati një nga ato momentet eurekas, një herë në karrierë. Si ishte humbur në histori për më shumë se një shekull? “Kjo ishte një histori që me të vërtetë ishte shtypur si në memorien lokale ashtu edhe në memorien kombëtare,” thotë Blight. “Por askush që e kishte parë atë nuk mund ta kishte harruar ndonjëherë”.

Ose ndoshta jo plotësisht. Pasi libri i tij Race and Reunion u botua në vitin 2001, Blight mbajti një fjalim për Ditën e Përkujtimit në Muzeun Kombëtar Smithsonian, dhe pasi mbaroi, një grua zezake më e moshuar iu afrua: “A thua se ajo histori është e vërtetë?” e pyeti gruaja Blight. “Unë u rrita në Charleston dhe gjyshi im na tregonte këtë histori të një parade në pistën e vjetër të garave dhe ne kurrë nuk e dinim nëse duhet ta besonim apo jo. Do të thuash që është e vërtetë?” Për Blight, është më pak e rëndësishme nëse përkujtimi i vitit 1865 i “Kursit të Martirëve të Garës” njihet zyrtarisht si Dita e parë e Përkujtimit. “Është fakti që kjo ndodhi në Charleston në një varrezë për Bashkimin të vdekur në një qytet ku kishte filluar lufta civile,” thotë Blight, “dhe se ajo u organizua dhe u bë nga ish-skllevër afrikano-amerikanë çka i jep një rëndësi të tillë”.

PAQEJA DHE MBROJTJA, NDESHJA DYFISHE N’EVROPË

May 26, 2023 by s p

Nga ANGELO PANEBIANCO/

Të lexohet tani politika e Anxhela Merkelit kundrejt Rusisë ndihmon të kuptohet se cili ka qënë “gabimi” i vërtetë i Perëndimit, përgjegjësia e vërtetë e tij, në luftën në Ukrainë.

Takimi i nivelit të lartë të G7 në Japoni, mbi të gjitha ka qënë një pranim. Ka shënuar ndryshimet rrënjësore që prej kohësh tashmë janë në veprim ndërmjet West and the rest, ndërmjet Perëndimit dhe pjesës tjetër të botës. Të mbyllura kllapat e një periudhe që zgjati vetëm pak dhjetëvjeçarë, mbas fundit të Luftës së ftohtë, në mbizotërimin e pakundërshtueshëm të amerikanëve, të gjithë duhet të bëjmë përsëri llogaritë me shemërinë tradicionale, të ashpër të fuqive të mëdha. Siç ka qënë gjithmonë. Është vullneti i Kinës për të rishkruajtur rregullat e bashkëjetesës ndërkombëtare në pajtim me tashmë statusin e saj të mbifuqisë. Edhe duke përdorur fuqinë (Taivani) nëse do t’a quajë të nevojshme. Dhe është belegu rus Perëndimit (Ukraina). Mund të thuhet se në rastin e evropianëve, të mësuar, në sajë të mbrojtjes amerikane, me një paqe të gjatë që vazhdon që nga fundi i luftës së Dytë botërore, nuk do të kishte qënë asnjë zgjim, asnjë pranim pa mësymjen ndaj Ukrainës. Më 24 shkurt 2022 (fillimi i mësymjes ruse) evropianët papritmas zbuluan se n’atë mëngjez ishin zgjuar në një botë të re.

Asgjë nuk tregon më efektëshëm ndryshimin e përceptimeve e të gjykimit nga ana e evropianëve se sa ndodhia e Anxhela Merkelit. Duke folur ndihmon për të kuptuar se cilët janë problemet me të cilët evropianët do të përballohen sot.

Mund t’a përmbledhim në një formulë parabolën e ish kançelares gjermane: nga “menjëherë shënjtëreshë” në “Merkeli, kush?”. A e kujtoni? Anxhela Merkel u festua nga shumë evropianë (italianët në krye) si njëra nga shtetaret e mëdha të shekullit, një drejtuese që, për shumë vite, kishte udhëhequr me urtësi jo vetëm Gjermaninë por edhe Bashkimin Evropian në tërësinë e tij. Por shtati i saj politik aq i festuar, fama e saj e madhe, u bënë copë e çikë kur Putini filloi mësymjen e Ukrainës. Papritmas u kuptua ajo që, në mënyrë të fajësueshme, nuk ishte kuptuar më parë: nëse përqafon një egërsirë (siç bëri Merkel me Putinin) në përpiekje për t’a zbutur, ajo shpejt a vonë do të të shqyejë. Politika e Merkelit kundrejt Rusisë ndihmon të kuptohet se cili qe “faji” i vërtetë i Perëndimit, përgjegjësia e tij e vërtetë, në luftën në Ukrainë. Simbas teorikëve të dy imperializmëve të barazvlefshëm (rus e amerikan), është NATO, me politikën e saj të shtrirjes në Lindje, shkaku i luftës në Ukrainë. Por faji i Perëndimit (që është), është ai i mos vënies në zbatim prej kohësh i masave bindëse që ndoshta do të kishin shkurajuar imperializmin rus: nuk është përqafimi, por tundja para hundës së saj të një shkopi të trashë që të mund të ndalonte egërsirën për të kafshuar. Merkeli nuk ishte përgjegjësja e vetme. Përgjegjësia më e madhe, natyrisht, i takon Shteteve të Bashkuara dhe evropianëve të tjerë, si francezët e italianët, që bënë pjesën e tyre duke dhënë ndihmesën në vërtetimin e katastrofës. Por Merkeli, pikërisht sepse ishte në krye të Shtetit më të fuqishëm evropian, pati një rol vendimtar.. Nuk u shqetësua aspak (ashtu sikurse evropianët e tjerë) për sulmin ndaj Gjeorgjisë të 2008-tës, Merkeli zgjodhi të mos shohë se çfarë Rusia po i përgatiste botës. E vazhdoi (në mënyrë djallëzore) më 2014, kur Putini mësyu Donbasin e mori Krimenë. Për të parën herë mbas luftës së Dytë botërore, një fuqi e madhe dhunonte tabunë mbi të cilën themelohej paqja n’Evropë (tabuja simbas së cilës, kufijtë mund të ndryshohen vetëm nëse janë të shkëmbyeshëm me dëshirën e dy palëve), por Merkeli nuk e ndryshoi as edhe për një milimetër qëndrimin e saj kundrejt Rusisë. Së bashku me mikun e saj, Putinin, ajo i vuri rreth qafës së një Ukraine të raskapitur lakun e quajtur “marrëveshjet e Minskut”. Për më tepër, ndërsa shtirej sikur nuk shikonte e nuk dëgjonte, nën qeverinë e saj, mbas 2014-ës vartësia e Gjermanisë kundrejt gazit rus u shtua në vënd që të pakësohej. Është e vërtetë: edhe Italia bënte të njëjtat gjëra, por është dukëshëm se nëse Gjermania do të kishte këmbyer politikë, italianët do të kishin qënë të detyruar të përshtateshin.

Është ky grumbull gabimesh që shpjegon se pse gjykimi i përgjithshëm mbi Anxhela Merkelin ka ndryshuar kaq shpejt. Ish kançelarja na ka lënë (krejtësisht pa dashje) një mësim mbi atë që nuk mund e nuk duhet bërë.

Në Ukrainë luhen njëherësh dy ndeshje. E para ka të bëjë, natyrisht, me fatin e atij Vëndi. Mbështetja perëndimore është jetike për të ndihmuar ukrainasit për të liruar tokën e tyre nga pushtuesi. Ndeshja e dytë, po aq jetike për ne e për paqen n’Evropë, ka të bëjë me nevojën për të krijuar pikërisht atë që ka munguar e që shpjegon mësymjen: një sistem frikësimi, aq të fuqishëm e kryesisht aq të besueshëm sa të ndalonte në t’ardhmen përpjekjet për të vënë përsëri në diskutim kufijtë evropianë, në vetëdijen se të gjithë do të duhej të kishin n’atë pikë, se ajo është e vetmja rrugë për të pamundësuar një luftë të përgjithëshme n’Evropë.

Por që një sistem frikësimi i vërtetë të jetë i rimëkëmbur e në gjëndje të t’i qëndrojë kohës, varet jo vetëm nga përfundimi i luftës në Ukrainë, por edhe nga vendosmëria me të cilën perëndimorët do të dijnë t’a mbështesin. Do të jenë drejtimet që do të mbizotërojnë në demokracitë tona, të cilët do të vendosin nëse ato do t’arrijnë t’a mbrojnë paqen me masa të përshtatëshme ose nuk do t’i a arrijnë. Opinionet publikë janë të ndara, n’Amerikë si n’Evropë, përsa i përket Ukrainës. Deri kur do të jetë e mundur n’Evropë të përmbahen trysnitë e asaj pjese të opinionit publik (n’Itali është tepër e fuqishme), që ka bërë të veten, duke i a përshtatur kohëve të reja (pas komuniste), fjalën e urtë të lashtë “më mirë të kuq se të vdekur”? Po atë pjesë të opinionit publik për të cilën ajo që ndodh n’Ukrainë nuk ka të bëjë me ne, ne duhet të shohim punët tona, nuk duhet të rrezikojmë që Putini të fillojë edhe me ne. Janë drejtime të përhapura që pakica të politiçizuara, kundëramerikane më shumë se filo-putiniane, kërkojnë të shfrytëzojnë për të detyruar fundin e mbështetjes evropiane ndaj Ukrainës.

Paqeja n’Evropë është e varur në aftësinë e amerikanëve dhe evropianëve për t’i qëndruar sirenave t’atij që, për një jetë të qetë, do të donte të n’a kthente në të paarmatosur, të pambrojtur. Çështja e Anxhela Merkelit na mëson: në hapësirë kohe, nuk janë zgjedhjet që dukeshin më popullore në çastin ato që përcaktojnë madhësinë e një udhëheqësi. Janë më të drejtat.

“Corriere della Sera”, 21 maj 2023 Përktheu Eugjen Merlika

Drakula dhe Interpretimi i Shkëlqyer i Balerinit Shqiptar Klevis Tafaj në New York

May 23, 2023 by s p

Ditën e Shtunë me datën 20 Maj, 2023, në Manhattan, New York, u shfaq Baleti Drakula nga balerinët e teatrit Ajkun të qytetit të New Yorkut, me koreografi dhe libret të drejtueses së këtij teatri znj. Chiara Ajkun. Në rolin kryesor të shfaqjes ishte balerini i talentuar dhe i mirënjohur i New York-ut, Klevis Tafaj.

Në këtë shfaqje morën pjesë shumë qytetarë të qytetit të New York-ut, profesionistë të artit dhe kulturës, anëtarë të shoqatës Shqiptaro-Amerikane “Skendërbej” Inc., si edhe bashkëkombas të balerinit të famshëm Shqiptar.

Bisedat e zhvilluara para shfaqjes, mes grupmoshave të ndryshme në Hall-in e Teatrit, ishin tepër të këndshme! Të pranishmit, shkëmbyen informacione të ndryshme rreth artit, historisë dhe kulturës. Tematikat dhe informacionet interesante, i afruan ata mes njeri-tjetrin. Trokëllimat e gotave të shampanjës në hyrje të sallës , ishin dëshmi kënaqësie e bisedave të përbashkëta, symbol mikpritës i organizuesve të këtij teatri për artdashësit e qytetit.

Shkalla më e lartë e kulturës së një shoqërie, lidhet ngushtë me kryeveprat e muzikës klasike, operat, baletin , letërsinë klasike, veprat historike të artit apo skulpturat. Baleti Ajkun, me balerinët e saj dhe legjendën e Drakulës lidhi natyrshëm historinë me artin klasik dhe e solli atë në skenë prej thellësive të shekullit të 15-të. Kjo histori u transmetua përmes viteve nga brezat dhe nëpërmjet përmbledhjeve të tregimeve rumune, gjermane si edhe ato ruse.

Grupi i baletit u përfaqësua nga balerini Klevis Tafaj,(në rolin kryesor të Drakulës), kolegët e tij, Momoko Burbine ( në rolin e Minës), Welton Lucena (në rolin e Mehmetit), Risa Takeshima( në rolin e shërbëtores), Beiley Smith (në rolin e Omen-it) , Simon Kazantsev (në rolin e Emir-it), Emma Maksuti dhe Amantia Karaj ( në rolin e fëmijeve te Vlad-it) si edhe te tjerë balerinë si: Eliska Bouzkova, Bianca Delli Priscoli, Storm Ide, Areum Jeong, Abbi Johnson, Angelina Matteliano, Eureka Nakano Grimes, Ella Smart, Arisu Torii, Luana de Silva, dhe Camille Parker.

Historia e Drakulës

Vladimir Drakula III (1431-1476) i Transilvanise (Rumania), lindi në një familje fisnike. Ai pas emërimit të babait të tij në rendin e dragojve u mbiquajt Drakula (Biri i Dragoit). Drakula u rrit në oborrin Osman si një udhëheqes ushtarak dhe luftëtar i aftë. Drakula u rrëmbye në moshën 13 vjecare nga familja e tij. Ai u mbajt si peng politik nga turqit. Vlad, nuk ishte aspak i kënaqur nga turqit për shkak të praktikës osmane. Ai ishte në kundërshtim të plotë me praktikën e marrjes së fëmijëve nga nënshtetas të tjerë, për ti siguruar mbështetjen Perandorisë Osmane.

Drakula, u mundua të rifitonte fronin e babait të tij. Ai u kthye në një princ të rreptë , i cili mbronte popullin e tij nga agresioni i huaj. Drakula u kthye në mbrojtje të së drejtave të njeriut kundër shtypjes së djemve (fëmijëve) nga Perandoria Osmane. Historia e tij, analogjia, n’a kujton historinë tragjike të famijes fisnike Shqiptare të Kastriotit, së cilës, iu morën peng katër djemtë, e midis tyre edhe Gjergji i vogël 9 vjeçar, pra Skenderbeu. Skenderbeu u kthye në një model rezistence kundër Perandorisë Osmane sikurse edhe Drakula.

Me vone, Drakulës i duhej të shkonte në fushën e betejës Gruaja e tij Mina, mirëpret një shërbëtore të re (kjo spiune Osmane) duke mbetur e vetme. Drakula përballet me Sulltan Mehmetin dhe ushtrite e tij. Ai lufton për të ndaluar pushtimin e Ballkanit.

Në Vitin 1459, Sulltan Osmani Mehmeti II, u mundua të nxiste Drakulën të paguante një haraç të vonuar prej 10,000 dukatesh . Vlad, refuzoi të paguante atë dhe ai vuri në shtyllë mbi 23,000 turq.

Më pas, Mehmeti, ngriti një ushtri të madhe me qëllim që të pushtonte Vllahinë dhe të aneksonte atë brenda perandorisë se tij. Drakula vret Emirin, të dërguarin e Mehmetit, i cili vjen të bejë negociata me të. Emiri, para këtij akti, ekspozon shërbetoren e gruas se tij, si të dërguarën e Sulltanit. Mina vuan papritmas dhe vdekja e saj e bën Drakulën të vrasë të dërguarin e Sulltanit.

Legjenda dhe mitet frymëzuan znj.Chiara Ajkun të krijonte këtë balet origjinal të quajtur Drakula, një histori realiste e princit Vlad Dracul III, djalit te tij(Dragoit), gruas së tij , dhe armikut, Sulltan Mehmet II, si pushtues. Chiara punoi për koreografine dhe muzikën e baletit. Në qendër të skenës ishin lëvizjet plot emocion të kërcimtarëve si edhe muzika tipike lindore e përzgjedhur prej saj.

Në fund të shfaqjes spektatorët u ftuan të takohen me balerinët. Ata ndanë emocionet e shfaqjes, i përshëndetën për punën e kualifikuar dhe talentin e tyre.

Grupit të baletit i urojmë suksese të mëtejshme, po ashtu edhe balerinit tone te famshëm, Klevis Tafaj!

20 Maj, 2023

Manhattan , New York

Shoqata Shqiptaro-Amerikane “Skenderbej”Inc.

Kontributi i Kostandin Kristoforidhit në gjuhësinë shqiptare

May 22, 2023 by s p

Në kujtim të ditëlindjes së Kristoforidhit

Bledi Filipi

Kostandin Kristoforidhi është një nga përfaqësuesit më të rëndësishëm të Lëvizjes Kombëtare të shek. XIX. Ai luajti rolin më të rëndësishëm gjatë asaj periudhe atë të lëvrimit të gjuhës shqipe. Bëri një punë të madhe për mbledhjen e leksikut, për pastrimin e gjuhës shqipe nga fjalët e huaja të panevojshme dhe pasurimin me fjalë të reja të bazuara në dialektet e shqipes. Me të drejtë prof. M. Çeliku thekson: ”Ai është themeluesi i gjuhësisë shqiptare. Emri i K. Kristoforidhit zë vend të parë dhe vend nderi gati në të gjitha fushat e gjuhësisë. (Çeliku, Mehmet. “ Çështje të shqipes standarde” Sh.B.L.SH, 2001 f.51.)

Kostandin KRISTOFORIDHI (Elbasan, 22 maj 1827 ose 1830 – 7 mars 1895)

Lëvrues dhe studiues i gjuhës shqipe, veprimtar i Rilindjes Kombëtare në fushën e arsimit dhe të kulturës. Lindi në Elbasan. Nga viti 1847 ndoqi gjimnazin Zosimea të Janinës, ku ndihmoi J. G. Hanin për të studiuar shqipen e për të hartuar një fjalor shqip-gjermanisht. Më 1857 shkoi në Stamboll dhe hartoi një Memorandum për gjuhën shqipe për të treguar nevojën e një pune të re me përkthimet shqip. Qëndroi në Maltë deri më 1860 në një seminar protestant, ku ndërkohë përfundoi përkthi-min e Dhiatës së Re toskërisht e gegërisht. Në punimin Shënime mbi Shqipërinë, gjuha dhe përkthimi i shkrimeve të shenjta (1860) paraqiti disa nga idetë e rilindësve për njësinë e Shqipërisë autonome, për lashtësinë e virtytet e Shqiptarëve, si edhe për gjendjen e arsimit e të dialekteve të shqipes. Më 1861 deri më 1865 u vendos si mësues në Tunis, ku hyri në marrëdhënie me përfaqësuesin e Shoqërisë Biblike të Londrës në Stamboll. Më 1866 botoi përkthimin e parë gegërisht “Katër Ungjijtë dhe punët e Apostujve” dhe vijoi për shumë vjet përkthimet nga Shkrimi i Shenjtë, duke botuar: “Psallmet” (toskërisht 1868, gegërisht 1869), “Dhiata e Re” (gegërisht, 1869; toskërisht 1879), “Të bërët dhe të dalët “(toskërisht 1880), “Nomi i dytë” (toskërisht, 1882), “Fjalët e urta të Solomonit dhe Vivla e Isaisë” (toskërisht 1884). Ka lënë dorëshkrim “Krijesa dhe të dalët” (gegërisht), si edhe disa shkrime të tjera që nuk janë gjetur. Që nga viti 1870 udhëtoi disa herë nëpër Shqipëri për të mbledhur fjalë e shprehje nga goja e popullit, për të përhapur librat e vet dhe për tu mësuar bashkatdhetarëve shqipen e shkruar. Shoqëria Biblike i ndërpreu marrëdhëniet me të më 1874. U detyrua të bënte punë të ndryshme, por vijoi të jepte fshehurazi mësime të shqipes në Tiranë dhe më pas, që nga viti 1884, në Elbasan, ku qëndroi derisa vdiq. ( FESh II, 2009)

Veprimtaria e Kristoforidhit u përqendrua në dy fusha të lidhura ngushtë: në fushën e gjuhës dhe të arsimit shqip. Më 1867 botoi “Abetaren” gegërisht, më 1868 toskërisht dhe libra të vegjël për nxënësit. Bashkë me atdhetarë të tjerë mori pjesë në Komisionin për alfabetin e për arsimin në Stamboll (1867) dhe i vazhdoi më pas përpjekjet e përbashkëta për alfabetin. U përpoq bashkë me H. Tahsinin e të tjerë të ngrinte shkollën shqipe.

Idetë më të rëndësishme i ka shprehur në një letër N. Naços, më 1888. Vepra themelore e Kristoforidhit është “Fjalori i gjuhës shqipe” . Më 1882 botoi “Grammatiki tis alvanikis apo tin toskikon dialekton” (Gramatikë e gjuhës shqipe sipas dialektit toskë); ka lënë edhe disa dorëshkrime me shënime gjuhësore. Përkrahte teorinë për prejardhjen pellazge të shqipes. Nxori në dritë vlera të visareve të gjuhës së popullit, dha ndihmesë për pastërtinë e gjuhës dhe dëshmoi se dialektet e shqipes nuk kishin dallime të mëdha. Me lëvrimin që u bëri të dy varianteve letrare të gjuhës shqipe në përkthimet e në veprat origjinale ndihmoi për themelimin e gjuhës letrare kombëtare. Provoi prozën me tregimin e shkurtër “Gjahu i malësorëve” (1902). Punoi për një sistem arsimor kombëtar, të mbështetur në një pedagogji e didaktikë përparimtare. Në pikëpamjet politiko-shoqërore Kristoforidhi ishte iluminist demokrat. Shpresën për lirinë e Shqipërisë e mbështeste te vegjëlia, si rrugë kryesore shihte zgjimin kombëtar nëpërmjet shkollës e kulturës dhe gjuhën amtare e shihte si mjetin më të rëndësishëm për përparimin kombëtar. Ishte ndër të parët shprehës ideorë të lëvizjes kombëtare dhe bëri përpjekje për të vënë në jetë programin e rilindësve në fushën e kulturës e të arsimit. Trashëgimia e tij ka nisur të botohet me vëllimin K. Kristoforidhi. Vepra, I 2002, nga Universiteti A. Xhuvani i Elbasanit.

Vepra e Kristoforidhit mund të ndahet në tri kategori: përkthime fetare, shkrime për shkollat, vepra shkencore.

Përkthime : Kristoforidhi qe një shqipërues i zoti, i cili përktheu në të dy dialektet e shqipes “Dhiatën e re“ (1866-1879). Po kështu ai përktheu edhe “Psalterin” (1868-1872). Disa pjesë të “Dhiatës së Vjetër” i përktheu vetëm në dialektin toskë. Këto përkthime përçojnë vlera gjuhësore.

Shkrimet shkollore: “Abetarja” (1872) u botua në të dy dialektet. Shërbeu për leximin e librave të tij por edhe për përhapjen e arsimit në masë.

“Gjahu i malësorëvet” , shkruar më 1884, i cili u botua pas vdekjes së tij, më shumë se një tregim këtu kemi të bëjmë me përshkrimin e gjahut. “Gjahu i malësorëve” shquhet për gjuhën e tij të thjeshtë, konkrete, të pasur dhe të pastër. Ai mundohet të përdorë sa më shumë shprehje e lokucione që të mund të pasurojë leksikun e të vegjëlve. Ja një shembull: “Pa dëgjoni, o gjahtarë, qerthulloni atë pyllë që keni përpara, qarkonte dendurë, mos na shpëtonjë gjë e gjallë pa vrarë: zini pritatë (pusitë) gjithë se cili prej jush dhe qëndroni njëzet e pesë çapa (hapa) këmbësh lark njëri prej tjetrit, mos shtini m’bije se vritni shoku shoqinë, po shtini drejtë: lëshoni qent’ e langonjtë ndë pyll të bien pas erësë e të çojn’ egërsiratë nga shtrofqetë edhe kur të dëgjoni zën’ e trumbetësë madhe prej bririt kaut që do bie unë, atëherë zbrasni pushkëtë të gjithë për një herë e ndërseni qentë e klëthitni që të tremben’ egërsirat’ e pyllit e të dalnë jashtë, edhe mbë ç’anë të ia mbajmë epuni zë shoku shoqit, duke i rënë trumbetësë. Shkoni pra, i zini pritatë e mos luani vendit fare, qendroni si burra të fortë, gjuhani si gjahtarë të mirë, armëtë mos i nxini.” (.Kristoforidhi, K. “ Gjahu i malësorëve” Sh.Bot. “ Naim Frashëri” , 2002 f. 16)

Shkrime shkencore: Ndër këto shkrime vetëm dy u botuan, gramatika dhe fjalori.

Gramatika e cila u botua në vitin 1882, është një gramatikë me dialekt toskë, e shkruar në greqisht. Vepra dëshmon se Kristoforidhi kishte njohuri të shëndosha për shqipen.

Fjalori është vepra më madhore e Kristoforidhit, dhe një ndër më të rëndësishmet të gjuhësisë shqiptare . Punën për këtë vepër Kristoforidhi e nisi herët, që kur shëtiti shqipërinë me Hanin. Fjalori është dygjuhësh: greqisht-shqip dhe bazohet në të dy dialektet e shqipes. Fjalori ka rreth 12000 fjalë.

Kristoforidhi dhe gjuha

Gjuha e Kristoforidhit nuk ndryshon nga ajo e rilindësve, ndaj dhe me të drejtë ai u cilësua si “babai” i gjuhës shqipe. Ai, si të gjithë rilindësit e tjerë, mendonte se gjuha ishte një mjet bashkimi për shqiptarët e çarë dhe të përçarë në atë kohë dhe se fakti se ekzistonin dy dialekte me të folmet e tyre si degëzime të një trungu, nuk përbënte ndonjë ndarje, por bashkim të shqiptarëve. Kristoforidhi e vërtetoi këtë me përkthimet dhe me veprat e tij origjinale.(Shuteriqi , Dh.“Histori e letërsisë shqiptare”, Tiranë 1958 f.112.)

Duke shkruar në dy dialekte, Kristoforidhi jo vetëm tregoi se këto janë variante shumë të afërta të një gjuhe unike, por edhe se nga këto dy variante mund të kalohet e duhet të kalohet në një normë unike.

Përpjekjet e tij u përqendruan në këto drejtime:

Të shkruajë një gjuhë të përbashkët për të gjithë shqiptarët, duke u munduar t’i afrojë dialektet e shqipes.

Ta pasurojë gjuhën shqipe nga fjalët e huaja, duke e pasuruar atë me fjalë të reja të burimit shqip.

Një punë të madhe Kristoforidhi bëri për afrimin e dy dialekteve. Po të bëjmë një krahasim mes dy dialekteve te “Gjahu i malësorëve” vërehen këto tipare:

a) Në fonetikë: ashtu si në dialektin toskë, edhe në atë gegë ruhen diftongjet: ue, ie, ye. Kjo përbën një pikë takimi mes dy dialekteve p.sh.: “Ay është i vëjyerë.” toskërisht , dhe gegërisht : “ Ai asht’ vëjyem’’

b) Grupet e bashkëtingëlloreve mb, ng, nd, nuk asimilohen, pra ruhen të plota në të dy dialektet p.sh.: “e mbani vesh o shërbëtorë … të ngritni nesër herëtë…biemë në ndonjë tufë të madhe…. (toskërisht ); edhe mbani vesh o shërbëtorë…lëshoni qentë e langonjtë biem mbi ndonji tufë të madhe…(5.Kristoforidhi, K. “ Gjahu i malësorëve” Sh.Bot. “ Naim Frashëri” , 2002 f. 36)

c) (gegërisht)

d) Në dialektin gegë, në përgjithësi, në fund të fjalëve dhe para bashkëtingëlloreve t, m, faringalja l labializohet duke kaluar në f p.sh: shoh-shof, njoh-njof, ngroh-ngrof etj. “Ky ndërrim nuk shtrihet në mbarë gegërishten se në të folmen e Nikaj – Mërturit h dëgjohet në të gjitha pozitat e fjalës.“ Në veprën e Kristoforidhit alternimi i h-së në f nuk ndodh, ai parapëlqeu formën e përbashkët të dy dialekteve.

Në morfologji

Edhe në këtë fushë të gjuhësisë ai gjeti shfaqje të përbashkëta midis dy dialekteve.

a) Përdor rasën e ashtuquajtur vendore, që është karakteristike për shumë të folme të dy dialekteve p.sh.: mbi dhet nde malt, nde rrazet etj.

b) Në të dyja dialektet takohet përemri pronor tem, për vetën e parë numri njëjës, që siç dihet është karakteristikë për gegërishten.

c) Një dallim mes dy dialekteve të shqipes është sajimi i paskajores me forma të veçanta midis dy dialekteve. Në gegërishte kemi: me punue, ndërsa në toskërishte kemi formën e paskajores të tipit për të punuar.

Në vepër, krahas paskajores gege haset dhe afrimi mes dy dialekteve qëbën Kristoforidhi, forma: për të punue.(

Karapinjalli, M. “ Kërkime dhe Studime…2001” f. 120 )

Në sintaksë

Vihet re se në të dyja dialektet përdoren po ato parafjalë dhe me po ato funksione. Ndryshime vërehen në ndërtimin e rrethanorit të vendit me parafjalën prej, në dialektin e gegërishtes dhe me parafjalën nga, në dialektin e toskërishtes.

P.sh.:

Gegërisht

“Edhe ata e shkëputnë lepurin prej dhambësh qent.”

Toskërisht

“Edhe ata e shkëpusinë lepurinë nga dhëmbët e qenet”

Në leksik dallohen këto fjalë mes dialekteve:

Gegërisht Toskërisht

të ngartëtë të mjerëtë

ka cofune ka ngordhunë

përnjiherë sa kaq herë

katund fshat

trembet friket

uturinte ulurinte

Fjalët e gegërishtes nuk janë për gjithë veriun, por për disa të folme.

Nga sa shihet, Kristoforidhi është një njohës i mirë i dialekteve të shqipes. Ai është munduar të përdorë në të gjitha variantet format më të përgjithshme. Duke pasqyruar me besnikëri gjendjen reale të gjuhës, për Kristoforidhin dialektet e shqipes janë shumë afër njëri-tjetrit.

Për sa vërehet, mund të themi se Kristoforidhi hapi një etapë të re në gjuhësinë shqiptare: kontribuoi në hedhjen e themeleve për një gjuhë standarde që të afronte dy dialektet. Ndaj edhe sot pas kaq vitesh vepra e tij është pikë referimi për çdo gjuhëtar.