Rafaela Prifti/

The World Health Organization declared an end to COVID-19 as a global health emergency. Although the officials were cautious to say that the pandemic is not over, the recommendation finalizes the status assigned to the COVID-19 – an inflammatory viral disease – that has claimed reportedly close to 7 million lives, disrupted the global economy and communities. The UN-agency declared the coronavirus crisis a “public health emergency of international concern” over three years ago on January 30, 2020. The status helped focus international attention on a global health threat, as well as funding of vaccines and strengthening collaboration across countries and governments. The decision to end the global health emergency status was supported by a majority of the WHO Emergency Committee.

The end of the emergency does not mean COVID is over as a global health threat, WHO officials warn. According to WHO data, the death rate averages to over 3,500 in the week in the last month. Ending the emergency could have an impact on international collaboration or funding efforts that could see a shift or as many have already done adapt with the long term presence of Covid.

The US domestic state of emergency for COVID officially ends on May 11. It has been announced that after that date the administration will stop paying for vaccines and testing and shift responsibility to the commercial market. Countries around the world have started moving towards a “routine management of COVID” the WHO officials said.

Prof.Dr.Romeo Gurakuqi/

Çdo ditë që kthehem në lagjen e vjetër të qytetit tim, Germadha, dhe Brazda qarkuese asht aty ku e kam lanë nji javë ma parë, e palëvizun, “arrogante”, si dhunuese e dinjitetit, “madheshtore” deri në kërcenim, “fuqiplote” në nximjen e jetës dhe ditëve të mbrame të brezave të lodhun nga rrenimi dhe në frikësimin e të rinjve, që nuk dihet a do kthehen ma në vendlindje.

Të gjithë i parakalojnë pranë, në heshtje, pa bza dhe pa guxu as me fole e me ia hedhe sytë. Të gjithë, edhe shpëtimtarët, delegatët dhe të përkulunit e bindun e plot gazmend pas tyne, në nji koalicion shumëngjyrësh, por të pa lidhun me zemren e vërtetë të qytetnimit.

Do t’i kalojnë nga sot shumë afër, po ashtu, pa e kthye kryet, Zotat lejedhanës, që vijnë më pa shkodranet e pamundun, të mbetun peng të pabesisë, rrenes dhe andrrave.

Tallja dhe cinizmi ka mberritë aty ku nuk ban ma. E megjithatë, “nuk lëvizë ma nder shkodranë ai dell krenar qi e ndriti namin e qytetit t’onë dikur. Përndryshe, do t’u çonte dikush me protestue”- do të kishte thanë Koliqi.

T’i thojmë gjanat troç:

Thelbi i jetes ne qytetin tonë varet nga vendosja e kontrollit te mirefillte te rendit publik nga bashkesia qytetare, permes institucioneve te shtetit, drejtue nga paria e mendjes dhe urtesia.

Çfare te ardhme mund te kete qyteti im, dikur qendra e vetme ekonomike dhe tregtare e Shqipnise, me nderlidhje lumore dhe liqenore dhe adriatikase, ne qofte se hapesina e investimeve te kapitalit legjitim, te brendshem dhe te jashtem, nuk asht e sigurte perjetesisht dhe e pacenueshme?!

Çfarë të ardhme ka rinia ne qytetin tim, pa nji sistem edukimi te nivelit te shkolles se maparshme shkodrane? pa terrenet sportive per çdo lagje? pa nje sistem zinxhir futbollistik, te bazuem ne traditen e Shkolles se Vllaznise? pa shkollen e arteve te koheve te arta?!

Çfarë shprese mund të ketë e nesermja, në qoftë urat, mbikalimet, tangencialet, hyrëse dhe dalëse, rruget drejt malësive, qendrore dhe veriperendimore, nuk rindërtohen, hapesirat e zanuna nuk lirohen, kanalet nuk pastrohen?!

Si mund të jetë Shkodra një qytet turistik i vizitueshem dhe i preferueshem në qoftë se dy rruget e qendres historike nuk rikonstruktohen, modifikimet e shëmtueme nuk anullohen, shtëpitë muze nuk mirëmbahen, të abandonuemet nuk vendosen, sikurse e ka ligji, nen zotnimin e Bashkesise Qytetare?!

Si mund të gjenden fondet e brendshme, kur ma se pari, nuk ka një plan të detajuar e të njohun publikisht, që të ardhurat e “hambareve turistikë” ne bregdetin tonë, sipas ligjeve, nuk kalojnë të plota, me garanci, ne arkën e bashkesisë qytetare, pronat e vjetra te banoreve vendas nuk njihen, ne Rrjoll, Velipoje, Shiroke, Zogaj, Dukagjin dhe Malesi?!

Shkodra, dhimbja jonë e madhe, dashnia jonë e përjetshme, qyteti jonë i shpresës qe nuk vdes, si amanet i prinderve tonë, kërkon sot artikulim të kjartë dhe jo kalim radhe, brendi dhe jo siperfaqesi, garanci të plotë dhe seriozitet.

Të gjithë po e presim formulimin mbushamendes, fjalën e fundit, besën, e pakushtëzueme dhe të pa kërcenueme, duke i lanë shkodranët të lirë nga shtërngesat e matejshme jo të moralshme.

Bardhyl Mahmuti del në terrenin serb dhe atje gërmon të vërtetën mbi krimet e kryera në Kosovë nga ana e “eskadronëve të vdekjes”. Atje zbulon, përmes gojës së vet pjesëtarëve të formacioneve ushtarake e policore serbe, që kishin qenë dëshmitarë të maskarave, por edhe të intelektualëve e gazetarëve serbë, se lajmi mbi të vërtetën ishte viktima e parë e çdo lufte, por për të vërtetën duhej luftuar me mjetet që i ofron kurajoja njerëzore. Jo çdo kush mund të luftoj për të vërtetën, andaj edhe ky roman, duke vendosur në qendër të rrëfimit një gazetar serb, ka dashur të inkurajoj shoqërinë serbe që të jetë më e zëshme në denoncimin e krimeve që i kishin kryer bashkëvendësit e tyre.

Shkruan Mehmet PRISHTINA

Romani “ESKADRONËT E VDEKJES” (Kronikë e një kasaphane), i autorit Bardhyl Mahmuti, është një vepër që flet për dy anët e tmerrit në Kosovë – në njërën anë tregohet egërsia e anës jonjerëzore të forcave pushtuese serbe, kurse në anën tjetër nxirret në shesh ndërgjegja dhe humania e segmenteve të caktuara të shoqërisë serbe (disa gazetarëve, ushtarëve, veprimtarëve etj.) për të dëshmuar mbi të vërtetën e krimeve që kanë kryer forcat ushtarakee policore serbe gjatë luftës së fundit në Kosovë.

Në qendër të fabulës së romanit është gazetari Mifi L, që është edhe rrëfyesi kryesor në vetën e parë, përmes të cilit shpalosen nëntë rrathët e ferrit dantesk, aq pjesë sa ka edhe romani, nëpër të cilët kishte kaluar ai dhe bashkëmendimtarët e tij.

Në letërsinë shqipe, romani “ESKADRONËT E VDEKJES” (Kronikë e një kasaphane), i autorit Bardhyl Mahmuti i shtohet atyre pak veprave artistike që me kaq plasticitet ka zbërthyer natyrën e brendshme të njeriut përballë egërsisë që e rrethon, madje edhe atëherë kur ajo egërsi vjen edhe nga njerëzit e një kombi. E veçanta e kësaj vepre qëndron në dokumentaritetin e ngjarjeve të ndërthurrura mjeshtrisht sipas një arkitekture të menduar mirë letrare, ku personazhet dhe ngjarjet kanë një marrëdhënie reale me botën përreth.

Gazetari Mifi L jo vetëm që është dëshmitar i shumë tmerreve që kishin ndodhur në Kosovë, por ai bëhet edhe protagonist e një kalvari të mundimshëm që përjeton ai, si pasojë e qëndrimeve të drejta profesionale e humane kundrejt fshehjes së krimeve që mundoheshin ta bëjnë autoritetet politike, ushtarake e policore të Serbisë. Ai kishte botuar dhjetëra shkrime, sidomos në mediat ndërkombëtare, përmes të cilëve denonconte hapur dimensionet shtazareke të krimeve serbe në Kosovë.

Fabula e romani është ndërtuar pikërisht mbi këtë temë dhe për ta lehtësuar komunkimin me ngjarjet dhe personazhet, autori ka zgjedhur rrëfimin në vetën e parë, i cili realizohet përmes gojës së vet gazetarit Mifi L. i cili përpos që shpalos dëshmitë e ushtarëve serbë që kishin marrë pjesë në krimet në Kosovë, ai nxjerr në pah pasojat e kësaj dëshmie që përjetoi në formë torturash të tmerrshme që ia kishin shkaktuar oficerët e “Beretave të Kuqe” në një vilë malore në afërsi të Vranjës (në fshatin Bela Voda). Kjo për faktin se gazetari Mifi L kishte shkruar pikërisht për monstruozitetet e këtij formacioni paramilitar, i cili ndonëse vepronte në kuadër të forcave të rregullta serbe, shquhej për aksione tepër të egra e barbare ndaj civilëve shqiptarë, ku nuk kurseheshin as foshnjet, as gratë shtazëna, as pleqtë, të cilët ose përfundonin në bajonetat e “Beretave të Kuqe” , ose bëheshin shkrumb e hi trupat e tyre.

Gazetari Mifi L. në shkrimet e tij kishte publikuar edhe dëshmi mbi djegin e e kufomava në shkritoren e aluminit në Maçkatica të komunës së Surdulicës, por edhe në shkritore të tjera në Serbi e Kosovë. Djegien e kufomave, në këto shkritore, siç e mësojmë në roman, e kishin kryer “Beretat e kuqe”, formacion ky që më vonë u fuzionua dhe u transferua në një njësit të posaçëm në kuadër të Ministrisë së Brendshme të Serbisë.

Të shkuhej për gjithë këto krime ishte guxim dhe kurajo e madhe, por ishte edhe një sprovë e madhe morale për t’u ballafaquar me vdekjen qoftë edhe atëherë kur gazetari Mifi L. refuzon kategorikisht të përgënjeshtroj ato që kishte shkruar si kusht për t’u liruar nga ndjekja penale, që nënkuptonte dhjetëra vite burg.

Fshehja e gjurmëve të krimeve në Kosovë, përbënte një prej shtyllave kryesore të doktrinës fashizoide të Serbisë, por një përpjekje e tillë ishte treguar e passukseshme sepse ishin organizatat ndërkombëtare dhe gazetarët e guximshëm, si Mifi L, që e kishin denoncuar këtë doktrinë. Për të ilustruar këtë, autori sjell edhe një reagim të

Gjykatës Penale Ndërkombëtare për ish-Jugosllavinë, e cila përmes Zëvendësprokurorit të Përgjithshëm të kësaj gjykate, Grejham Blluit, demaskonte përpjekjet e Serbisë për të fshehur gjurmët e krimeve: “Dëshmitë për ekzistencën e planit dhe të qëllimit për asgjësimin e gjurmëve të krimeve të kryera kundër shqiptarëve në Kosovë, janë dëshmi e ekzistencës paraprake të planit dhe të qëllimit për t’i kryer këto krime”, thuhej në reagimin e Gjykatës Peknale Ndërkombëtare për ish-Jugosllavinë.

Ky ishte krimi i dyfisht që bënte Serbia, duke zhvarrosur trupat e shqiptarëve të vrarë dhe duke varrosur në varreza masive në Serbi. Por romani i Bardhyl Mahmutit na mëson se gjaku i viktimave të pafajshme nuk mund të fshihet aq lehtë, siç kishin menduar ideatorët e holokaustit serb. E gjithë fabula e kësaj vepre është e thurrur mbi këtë bosht tematik. Përkundër masave kamufluese që kishte ndërmarrë regjimi i Millosheviqit serb, e vërtata për krimet serbe megjithatë nuk mund të mbahej e izoluar, e aq më pak e pa publikuar. Kjo e vërtetë del nga dheu, atë nuk mund ta mbaj toka, por edhe shumë puse, të mbushur me viktima, që e kishin pasur të ndaluar të jetojnë, sepse kështu ishte planifikuar nga strategët e vdekjes në Beograd. Të gjitha këto quheshin “spastrim i vendluftimeve”.

Në këtë roman shohim se të vërtetën mbi krimin nuk e mban dheu, por e nxjerr mbi sipërfaqe. Kjo e vërtetë flet me gojën e atyre që ndërgjegja i vret për tmerret që kishin shkaktuar në Kosovë. Janë disa personazhe, që flasin në cilësinë e pjesëmarrësve në krimet e luftës në Kosovës, siç është Rade një ushtar që kishte luftuar në Kosovë, i cili në pamundësi për të bartur peshën e fajita mbi atë që kishte ndodhur në Kosovë, kishte bërë vetëvrasës. Në një komunkim me gazetarin Mifi L. këtij të fundit i kishte treguar për një bashkëbisedim që kishte pasur me psikiarin e tij:

“…të vrarët më rrinë pezull në shpirt. Sidomos ata që i kemi zhvarrosur, të cilëve ua kemi tretur eshtrat dhe i kemi lënë pa varr. E di se çfarë më tha ajo shtazë e gjallë? “Të vuash për të vdekurit është e pakuptimtë, prandaj hiqe mendjen prej tyre! Të vdekurit me të vdekurit, të gjallët me të gjallët!”… Nuk munda ta duroja më tepër! U ngrita nga karrigia dhe, para se t’ia përplasja derën, i thashë se ata nuk kanë vdekur, por i kemi vrarë në shtëpitë e tyre”.

Në roman shpaloset edhe një dimension tjetër i stategjisë pushtuese të Serbisë, e cila ishte intensifikuar përmes një lufte të pistë dezinformuese. Këtë e kuptojmë edhe nga rrëfimet e vet ushtarëve që kishin marrë pjesë në krime, por pa e ditur të vërtetën se çka kishte ndodhur. Atyre iu kishin thënë se “terroristët shqiptarë” kishin maskaruar gra e fëmijë serbë dhe të nxitur nga etja për hakmarrje, ata iu kishin vërsulur vendbanimeve shqiptare në Kosovë, ku kishin kryer krimet më monstruoze.

Për të shpjeguar efektet e kësaj lufte të pistë dezinformuese, autori sjell rrëfimin e një ushtari serb, që kishte qenë në njësitin tankist, si pararojë e maskarave që i kishin kyer forcat ushtarake e policore serbe nëpër shtëpitë e shqiptarëve.

“Megjithatë, unë godisja pareshtur me tank në drejtim të fshatrave shqiptare, sepse më ishte thënë që civilët ishin larguar dhe se në shtëpi kishte vetëm terroristë, që kishin vrarë dhe djegur civilë serbë… Më vonë kuptova të vërtetën…”

Dhe e vërteta ishte tepër e vrazhdë, sepse ajo po kamuflohej për të krijuar alibinë e masakrave, ndonëse ushtarët serbë më vonë e kishin kuptuar se kishin qenë të manipuluar, se cak i sulmeve të tyre nuk kishin qenë pjesëtarët e uniformuar të UÇK-së, por civilët e pambrijtur shqiptarë.

Më vonë gjithashtu u kuptua se edhe masakrën në kafeterinë “Panda” në Pejë, ku kishin mbetur të vrarë dhe të plagosur disa të rinj serbë, nuk e kishin kryer shqiptarët, por pjesëtarët e “Beretave të Kuqe” me urdhër nga lart.

Më vonë, sç e mësojmë nga ky roman, u kuptua se edhe bombat që hidheshin mbi kolonat e civilëve që po iknin, por edhe mbi burgun e Dubravës, nuk vinin nga avionët e NATO-s, siç ishte thënë në kuzhina propagandistike të Bograadit, por nga avionët serbë, të cilët ishin të strehuar në aeroportin e nëndheshëm të Goleshit.

Bardhyl Mahmuti del në terrenin serb dhe atje gërmon të vërtetën mbi krimet e kryera në Kosovë nga ana e “eskadronëve të vdekjes”. Atje zbulon, përmes gojës së vet pjesëtarëve të formacioneve ushtarake e policore serbe, që kishin qenë dëshmitarë të maskarave, por edhe të intelektualëve e gazetarëve serbë, se lajmi mbi të vërtetën ishte viktima e parë e çdo lufte, por për të vërtetën duhej luftuar me mjetet që i ofron kurajoja njerëzore. Jo çdo kush mund të luftoj për të vërtetën, andaj edhe ky roman, duke vendosur në qendër të rrëfimit një gazetar serb, ka dashur të inkurajoj shoqërinë serbe që të jetë më e zëshme në denoncimin e krimeve që i kishin kryer bashkëvendësit e tyre. Dhe kjo, besoj që do ta ketë efektin më të madh, nëse ky roman përkthehet në gjuhën serbe, sepse ai i dedikohet pikërisht serbëve dhe sidomos atyre që kanë nevojë që të mësojnë të vërtetën lakuriqe që ka ndodhur. Serbët kanë nevojë të ballfaqohen me të keqen që e kanë në mesin e tyre dhe kjo mund të arrihet vetëm nëse shumica prej tyre e ndjek shembullin e gazetarit Mifi L. dhe disa kolegëve të tij.

Prishtinë, 27. O4. 2023

PRISHTINË, 25 Prill 2023 – Për të shënuar Ditën Ndërkombëtare të Monumenteve dhe Lokaliteteve, Tomas Szunyog, Ambasadori i BE-së në Kosovë, Hajrulla Çeku, Ministri i Kulturës, Rinisë dhe Sportit, dhe Maria Suokko, Përfaqësuese e Përhershme e UNDP-së, vizituan në Prizren Katedralen e Zojës Ndihmëtare dhe Muzeun e Hidroelektranës.

Të dyja këto vende të trashëgimisë kulturore po restaurohen përmes projektit të financuar nga Shërbimi për Instrumentet e Politikës së Jashtme të Bashkimit Evropian (FPI) dhe të zbatuar nga UNDP, i quajtur “Trashëgimia Kulturore si Shtytëse e Dialogut Ndërkomunitar dhe Kohezionit Social”

“Trashëgimia e pasur kulturore e Kosovës është lidhja jonë me të kaluarën dhe mësuesi ynë për të ardhmen. Flet për tolerancën, miqësinë dhe bashkëjetesën, të cilat janë mëse të nevojshme në botën ku jetojmë”, tha Szunyog. “Përmes Instrumentit për Asistencë së Para-Aderimit, dhe Instrumentit të Politikës së Jashtme, BE-ja ka ndihmuar në restaurimin e 56 vendeve të trashëgimisë kulturore, duke përfshirë, ndër të tjera, xhamitë, kishat, vendet arkeologjike dhe kulturore dhe muzetë, dhe ne do të vazhdojmë të kontribuojmë për ruajtjen e trashëgimisë kulturore të Kosovës për të gjitha komunitetet dhe gjeneratat që vijnë.”

Të dy lokacionet e vizituara në Prizren janë në listën e aseteve të mbrojtura kulturore të MKRS-së. Katedralja u ndërtua në fund të shekullit të 19-të nga Dario Bucciarelli, Kryepeshkop i Shkupit, gjatë Perandorisë Osmane dhe ka qenë objekti kryesor fetar i komunitetit katolik për rajonin e Prizrenit, ndërsa Hidroelektrana “Prizrenasja” u ndërtua ndërmjet viteve 1926 dhe 1928 duke furnizuar Prizrenin me energji elektrike deri në vitin 1973. Në vitin 1979 u shndërrua në Muzeun e Energjisë Elektrike.

“Jemi shumë mirënjohës dhe të përkushtuar për të rritur partneritetin tonë me partnerë ndërkombëtarë, për të bashkuar forcat për të mbrojtur trashëgiminë kulturore të Kosovës. Mbrojtja përmes ndërhyrjeve fizike është shumë e rëndësishme, por nuk është e mjaftueshme, ndaj duhet të punojmë shumë për t’u siguruar që të ofrojmë burimet dhe kapacitetet e nevojshme për të zhvilluar modele menaxhimi që do t’i japin jetë monumenteve tona dhe të sigurohemi që ato t’i shërbejnë komunitetit para së gjithash, por edhe të tjerëve.

Kemi kënaqësinë të ofrojmë mbështetje shtesë financiare për këtë program të përbashkët dhe të bashkojmë forcat edhe në mjete financiare për t’u siguruar që të gjitha punimet e konservimit të përfundojnë në mënyrë profesionale. Krahas ndërhyrjeve fizike, duhet të punojmë ngushtë në funksionimin e trashëgimisë kulturore për t’i afruar ato me komunitetet dhe për të siguruar transmetimin e tyre te brezat e ardhshëm” tha Ministri Çeku, duke theksuar rëndësinë e restaurimit të objekteve të trashëgimisë kulturore.

Ndërsa punimet restauruese në Katedrale kanë përfunduar, punimet në Muzeun e Hidroelektranës janë ende në vazhdim.

“Gjatë shtatë viteve të fundit, së bashku me BE-në dhe Ministrinë e Kulturës, Rinisë dhe Sportit, kemi zbuluar bukurinë e objekteve të trashëgimisë kulturore dhe fetare në mbarë Kosovën. Nëpërmjet restaurimit dhe rehabilitimit, u kemi dhënë atyre një jetë të re. Më e rëndësishmja, kemi bashkuar komunitetet për të vlerësuar dallimet e tyre, por edhe për të festuar të kaluarën e tyre të përbashkët përmes trashëgimisë kulturore jomateriale – përmes librave, muzikës, veprave artizanale dhe përrallave. Duke parë përpara, ne po përqafojmë mundësitë dixhitale, duke punuar me të rinj me ide inovative për ruajtjen dhe promovimin e trashëgimisë kulturore. Jemi të lumtur të kontribuojmë për një të ardhme më të mirë, më të ndritshme dhe të përbashkët për komunitetet e Kosovës.” tha Maria Suokko, Përfaqësuese e Përhershme e UNDP në Kosovë.

Përfaqësuesi i Kishës Katolike, Don Zef Shani, dhe përfaqësues të Qendrës Rajonale për Trashëgimi Kulturore në Prizren dhe të Institutit Arkeologjik të Kosovës, iu bashkuan vizitës dhe shprehën mirënjohjen e tyre për mbështetjen e BE-së në ruajtjen e shumë objekteve të rëndësishme të trashëgimisë kulturore të Kosovës.

Shënim rreth projektit:

Projekti “Trashëgimia Kulturore si Shtytëse e Dialogut Ndërkomunitar dhe Kohezionit Social”, i financuar nga Shërbimi për Instrumentet e Politikës së Jashtme të Bashkimit Evropian (FPI) dhe me kontribut nga Ministria e Kulturës, Rinisë dhe Sporteve, nxit besimin dhe mirëkuptimin reciprok, njeh diversitetin dhe respektin përmes ndërhyrjeve kulturore të cilat promovojnë dialogun, ndërtojnë mirëkuptim dhe promovojnë një ndjenjë të përbashkët të pronësisë së trashëgimisë kulturore ndërmjet të gjitha komuniteteve të Kosovës.

Dr. Elona Shehi/

Kanceri i Kolonit (zorrës së trashë) është kanceri i dytë me mortalitetin më të lartë në botë. Një në 22 persona do të diagnostikohet me kancer të kolonit përgjatë jetës së tyre. Fillesa e kancerit të kolonit janë polipet ( rritje prekanceroze ) që nisin nga mukoza (shtresa e brendshme e kolonit) dhe që me kalimin e kohës rriten, akumulojnë mutacione dhe transformohen në kancer. Ky proces ndodh ngadalë dhe mendohet që duhen mesatarisht rreth 10 vite që kanceri të zhvillohet. Qëllimi i depistimit për kancerin e kolonit është jo vetëm diagnostikimi i kancerit, por kryesisht diagnostikimi dhe heqja e polipeve përpara se të transformohen në kancer. Rrisku për të zhvilluar kancer të zorrës së trashë rritet me kalimin e moshën. Kanceri i kolonit po zhvillohet gjithnjë e më shumë ne moshat e reja dhe kjo është arsyeja që në 2021 mosha e fillimit të kolonoscopisë u ul nga 50 në 45 vjeç.

CILËT JANË FAKTORËT E RRISKUT PËR ZHVILLIMIN E KANCERIT TË KOLONIT?

Faktorë të ndryshëm rrisku janë identifikuar si përgjegjës për zhvillimin e kancerit të kolonit. Disa nga faktorët e rriskut janë sindromat gjenetike familjare ( si sindroma Lynch, ose FAP), apo historia familjare pozitive për kancer të kolonit. Personat të cilët kanë një familjar të gradës së parë ma kancer të kolonit ( psh prindërit, vëllezërit/motrat ose fëmijët) kanë një risk dy-fish më të lartë për të zhvilluar kancer. Ky risk është akoma më i lartë në ato raste kur kanceri i kolonit është diagnostikuar para moshës 50 vjeçare, apo kur më shumë se një familjar është i prekur nga kanceri. Por duhet theksuar që pjesa më e madhe e personave të cilët diagnostikonen me kancer, nuk kanë një histori familjare. Faktorë të tjerë risku janë sëmundjet inflamatorë kronike të zorrës së trashë si Koliti Ulcerativ dhe Crohn’s, rrezatimi në zonën e barkut, duhanpirja, përdorimi i alkolit, obesiteti dhe dieta. Dieta luan një rol të shumë të rëndësishëm në zhvillimin e kancerit të zorrës së trashes. Në vitin 2015, Organizata Botërore e Shëndetit klasifikoi përdorimin e mishit të proçesuar dhe mishit të kuq si kancerogjenë. Konsumimi i 50 gram mish të proçesuar ( ekuivalent me 2 feta proshutë) në ditë, ose 100 gram mish të kuq në ditë rrit rriskun për të zhvilluar kancer të kolonit me 12%.

CILAT JANË SIMPTOMAT E KANCERIT TË KOLONIT?

Disa nga simptomat e kancerit të zorrës së trashë janë dhimbja e barkut, fryrje e barkut, gjakrrjedhje ose prania a gjakut në feçe , konstipacioni ( kapsllëku) apo dirrhea, renia në peshë, anemia nga mungesa e hekurit. Duhet theksuar që kanceri në fazat e hershme dhe polipet prekancerozë nuk shfaqin asnjë simptomë. Për këtë arsye është e rëndësishme bërja e testeve detektuese për të patur një diagnoze sa më të hershme, kur dhe shancet për kurim janë më të larta.

CILAT JANË TESTET E DISPONUESHME PËR TË DIAGNOSTIKUAR KANCERIN E KOLONIT?

Ekzistojnë një varësi testesh të disponueshmë për detektimin e kancerit të zorrës së trashë. Standarti i artë eshtë kolonoskopia. Nëpërmjet kolonoskopisë mund të shihet drejtpërdrejtë pjesa e brendëshme kolonit dhe të hiqen polipet përpara se të bëhen kancerozë. Kolonoscopia bëhet nga mjekë të specializuar me sedacion ( pa dhimbje).Duhe qënë se mosha e shfaqjes së kancerit të kolonit është ulur në mënyrë të ndjeshme, kolonoskopia e parë rekomandohet të bëhet në moshën 45 vjeç. Për personat që kane histori familjare positive, mosha e rekomanduar për kolonoskopinë e parë ështe 10 vjet me herët se mosha e familjarit në momentin e diagnostikimit me kancer. Një tjetër alternativë është Sigmoidoskopia e cila ekzaminon vetëm pjesën e majtë të kolonit dhe rekomandohet të behet cdo 5 vjet. Ekzistojnë dhe teste të tjera të disponueshme për detektimin e kanceri të kolonit të cilat nuk janë invasive. Gjaku okult në feçe (gFOBT dhe FIT) teston për praninë e gjakut në feçe. Kanceri mund të shkaktojë gjakderrje në sasi të vogël, e cila mund të detektohet nëpërmjet këtij testi. Ndjeshmëria për të detektuar kancer është rreth 80%, dërsa për të detektuar polipe është akoma më e ulët rreth 25-53%. Ky test behet cdo një vit. çdo test postitiv duhet të pasohet nga kolonoskopia. Një tjetër test është FIT-DNA ( ose Cologuard) i cili detekton praninë e gjakut dhe ADN jo normale në feçe. Ky test behët cdo 3 vjet dhe nuk është i përshtashëm për personat që kanë risk to lartë për të zhvilluar kancer. Nëse rezulton positiv, duhet të pasohët nga kolonoskopia. Teste të tjera jo-invazive përfshijnë Kapsulën endoskopike and CT Colografinë. Kapula endoskopike është një kamera e vogël në formën e një pilule, cila fotografon zorrën e trashë dhe jep informacion mbi praninë e kancerit dhe polipeve. CT Colografia është një formë skaneri për zorrën e trashë I cili nëpërmjet një sistemi kompjuterik ndërton mazhe dy dhe tre dimensionale te zorrës së trashë dhe rekomandohet të bëhët cdo 5 vjet.

ÇFARË MUND TË BEJMË PËR TË PARANDALUAR KANCERIN E KOLONIT?

Për të reduktuar rriskun për të zhvilluar kancer të kolonit është e rekomanduar një dietë te pasur me fibra, fruta dhe perime, shmangia e mishit të kuq dhe të procesuar. Gjithashtu rekomandohet shmangia e alkolit dhe duhanit, si dhe aktiviteti fizik dhe ruajtja e një peshe optimale. Gjithashtu është e rëndësishme bërja e kolonoskopisë në moshën 45 vjeçare për të gjithë individët, pavarësisht mungesës së simptomave apo historisë familjare negative për kancer. Kolonoskopia është testi që ka ndjeshmërinë më të lartë për detektimin e kancerit dhe polipeve. Për personat të cilët nuk kanë sigurim shëndetësor ekzistojnë programe të cilat mund t’ju vijnë në ndihmë.