Analizë nga Rafael Floqi
– Një propozim i diskutueshëm i administratës Trump për t’i dhënë SHBA-së, përfitime me vlerë 500 miliardë dollarësh nga mineralet e rralla të tokës të Ukrainës si kompensim për ndihmën e saj për Kievin gjatë kohës së luftës, janë hequr nga tavolina, tha të dielën, Presidenti Volodymyr Zelenskyy, duke treguar se një marrëveshje më e drejtë është në vijë.
Zelensky më herët kishte refuzuar një draft-marrëveshje amerikane për shfrytëzimin e mineraleve të vlefshme të vendit të tij, si litiumi, i përdorur në industrinë e hapësirës, të mbrojtjes dhe atë bërthamore, sepse nuk përmbante garanci sigurie me çmimin prej 500 miliardë dollarësh.
“Çështja e 500 miliardë dollarëve nuk është më aty”, tha Zelenskyy në një konferencë shtypi në një forum të zyrtarëve qeveritarë në Kiev, duke shënuar tre vjetorin e sulmit rus për pushtimin e plotë të Ukrainës nga Rusia.
Udhëheqësi ukrainas tha se konsiderimi i ndihmës si një borxh për t’u shlyer, do të ishte një “kuti Pandore” që do të krijonte një precedent që kërkonte që Kievi të rimbursonte të gjithë mbështetësit e tij.
“Ne nuk e njohim borxhin”, tha Zelenskyy. “Kjo nuk do të jetë në formatin përfundimtar të marrëveshjes”.
Nuk janë dhënë detaje të mëtejshme për gjendjen e negociatave. Ukraina ka insistuar në garancitë e sigurisë që duhet të pengojë çdo agresion të mundshëm rus në të ardhmen. I dërguari i posaçëm i Trump për Lindjen e Mesme, Steve Witkoff, tha në emisionin “State of the Union” të CNN se ai pret një marrëveshje këtë javë që e lejon SHBA-në, për të luajtur një rol më të madh në shfrytëzimin e burimeve minerale të Ukrainës.
Sekretari i Thesarit Scott Bessent tha se plani i administratës për mineralet e rralla ishte krijimi i një partneriteti SHBA-Ukrainë, duke e quajtur atë një marrëveshje “win-win” (fitim-fitim).
“Ne fitojmë para nëse populli ukrainas fiton para,” tha Bessent për programin e mëngjesit të së dielës në Fox News Channel.
Shefi i shtabit të Zelenskyy, Andrii Yermak, u largua më herët nga forumi i Kievit së bashku me ministren e Ekonomisë Yuliia Svyrydenko për ato që Yermak th se ishin bisedime me zyrtarët e SHBA për një marrëveshje të mundshme.
Më vonë të dielën, Yermak postoi në mediat sociale se kishte folur me zyrtarët amerikanë, duke përfshirë Bessent dhe këshilltarin e Trumpit për sigurinë kombëtare, Mike Walz, duke thënë se ajo kishte qenë një “bisedë konstruktive”.
“Ne po bëjmë përparim,” shkroi Yermak. “SHBA është partneri ynë dhe ne i jemi mirënjohës popullit amerikan.”
Të dielën, zëvendësministri i Jashtëm rus, Sergei Ryabkov i tha agjencisë shtetërore të lajmeve TASS se Moska dhe Uashingtoni do të vazhdojnë bisedimet dypalëshe në fund të javës së ardhshme. Ryabkov tha se bisedimet do të zhvillohen midis shefave të departamenteve nga ministritë e jashtme të të dy vendeve, duke shtuar se më “shumë” kontakte po vazhdonin midis palëve ruse dhe amerikane.
Në Ukrainën e shkatërruar nga lufta ndodhen rezerva të konsiderueshme të mineraleve të rralla të tokës, kritike për teknologjitë më të avancuara në botë. Tokat e rralla, si shpjegon Departamenti i Energjisë i ShBA se janë një seri elementësh kimikë që janë thelbësorë për elektronikën moderne, bateritë dhe gjëra të tjera ngjashme. SHBA ka nga ato, por jo aq thuajse në sasitë e disa vendeve të tjera.
Po çfarë mineralesh të rralla të tokës ka Ukraina?
Sipas numrave: Ukraina ka rreth 5% të rezervave totale botërore të tokave të rralla kritike, sipas të dhënave të OKB-së, Ukraina, sipas Shërbimit Gjeologjik të saj Kombëtar, ka rezerva kryesisht të pashfrytëzuara të mineraleve si tantali, beriliumi dhe niobiumi. Këto minerale kanë aplikime në çdo gjë, që nga kondensatorët në pajisjet elektronike deri tek frenat e avionëve reaktivë.
Në total, qeveria ukrainase vlerëson se ka më shumë se 2.6 miliardë ton rezerva të këtyre mineraleve thelbësore — dhe disa vëzhgues vlerësojnë se stoku mund të jetë deri në 11.5 trilion dollarë. Vendi ka gjithashtu rezerva të konsiderueshme të mineraleve të tjera kritike, si: titani dhe litiumi. Në vitin 2022, shërbimi në gjuhën ruse i UN News raportoi se depozitat e Ukrainës me 21 elementë të tokave të rralla nga lista e 30 substancave që Bashkimi Evropian i përcakton si “lëndë të para kritike”, përbënin afërsisht 5% të rezervave botërore. Këto materiale janë kyçe në prodhimin e pajisjeve për zhvillimin e energjisë “të gjelbër”. Këto përfshijnë litiumin, kobaltin, skandiumin, grafitin, tantalin dhe niobiumin.
“Rreth pesë për qind e të gjitha ‘lëndëve të para kritike’ të botës ndodhen në Ukrainë, e cila zë vetëm 0.4 për qind të sipërfaqes së Tokës,” tha Zëvendës Ministrja e Mbrojtjes së Mjedisit dhe Burimeve Natyrore e Ukrainës, Svetlana Grinchuk, duke folur në një takim të Komisionit Ekonomik të OKB-së për Evropën (UNECE-scale full of Ukraine) në Ukrainë (UNECE-scale full) në Ukrainë.
Zëvendësministri vuri në dukje që në vitin 2022 se Ukraina është një thesar i vërtetë i litiumit. Rezervat e këtij minerali, i cili është kaq i rëndësishëm nga pikëpamja e burimeve të rinovueshme të energjisë, arritën në rreth 500 mijë tonë, sipas një raporti të Akademisë Kombëtare të Shkencave të Ukrainës. Dy vende, Shevchenkivske (Donetsk) dhe Kruta Balka (Zaporiyia), aktualisht ndodhen në zona konflikti.
Një thesar i vërtetë litiumi
“Litiumi, për shkak të ruajtjes efikase të energjisë për njësi të peshës, është bërë praktikisht i domosdoshëm në prodhimin e baterive të automjeteve elektrike (EV). Kështu, mbështetja dhe bashkëpunimi në de-okupimin e mëtejshëm të tokës ukrainase do të përshpejtojë dhe zgjerojë aksesin në lëndët e para kritike ukrainase për Ukrainën dhe partnerët tanë.
Ndërsa kërkesa për grafit, nikel dhe elementë të tjerë të tokës së rrallë po rritet. Organizata Botërore Meteorologjike (WMO) vlerëson se investimet në energjinë e rinovueshme duhet të trefishohen që bota të arrijë një trajektore të emetimeve neto zero deri në vitin 2050.
Një panel i specializuar ekspertësh i mbledhur nga Guterres në vitin 2024 raportoi se kalimi i energjisë nga burimet fosile në teknologji të pastra do të trefishojë nevojën për bakër, litium, nikel, kobalt dhe materiale të tjera deri në vitin 2030.
Përveç kësaj, gjatë dy dekadave të ardhshme, kërkesa për bakër dhe toka të rralla pritet të rritet me më shumë se 40 për qind, për nikel dhe kobalt me 60 deri në 70 për qind dhe litium me afro 90 për qind.
Për këtë duhen vënë në punë miniera të reja
Sipas Agjencisë Ndërkombëtare të Energjisë, nevojitet një zgjerim i konsiderueshëm i prodhimit për të përmbushur kërkesën e parashikuar për minerale thelbësore deri në vitin 2030. Për të përmbushur objektivat globale të emetimeve të karbonit neto zero deri në vitin 2030, do të duhet të vihen në funksion edhe 50 miniera shtesë litiumi, 60 nikel dhe 17 kobalti.
Procesi i prodhimit të lëndëve të para kritike ka disa të meta: konsumon shumë energji dhe lë një gjurmë të konsiderueshme karboni. Përveç kësaj, gjenerohet një sasi e madhe mbeturinash që kërkojnë masa aktive të ruajtjes dhe menaxhimit.
Kina superfuqia e Tokave të Ralla
Tregjet për mineralet kritike nuk po formohen më, duke u bërë ndër komponentët e ardhshëm të ekonomisë globale që do të dominohen nga Kina. Ndërsa vendet perëndimore po flinin, Kina ndërtoi zinxhirë furnizimi të integruar vertikalisht për disa minerale kritike jetike për tranzicionin e energjisë dhe aplikimet e teknologjisë së lartë, duke përfshirë pajisjet e mbrojtjes.
Zinxhirët kritik të furnizimit me minerale janë gjithnjë e më shumë subjekt i manipulimit të qeverisë kineze të fokusuar në krijimin dhe ruajtjen e monopoleve dhe monopsonive.
Dy kompani australiane, operatorë të pronave të litiumit në shkallë botërore që po zhvillonin miniera në Republikën Demokratike të Kongos (DRC) dhe Mali, janë përjashtuar nga partnerët e përbashkët me bazë në Kinë mes mosmarrëveshjeve me qeveritë kombëtare, rënies së çmimeve të aksioneve dhe pezullimeve nga ASX.
Kontrolli i burimeve do të konsolidojë rolin e Kinës si një bankier qendror në botë për litiumin: ajo tashmë kontrollon rreth 80 përqind të përpunimit dhe një pjesë në rritje të prodhimit global të minierave. Manipulimi i tregut është një metodë tjetër shtrëngimi. Dominimi i zinxhirit të furnizimit të Kinës për disa minerale kritike i jep asaj fuqinë e tregut për të shtypur konkurrencën, siç thekson lideri i industrisë Angus Barker.
Investimi i Kinës në minierat dhe shkrirjen e lateritit të nikelit me kosto të ulët por të dëmshme për mjedisin në Indonezi ka ofruar nikel të lirë për bateri dhe çelik të prodhuar në Kinë. Kjo ka ulur çmimet globale të nikelit, duke kërcënuar qëndrueshmërinë e prodhimit të nikelit me kosto më të lartë, por më të përgjegjshëm nga pikëpamja sociale dhe mjedisore. Investimi i Kinës në kapacitetin e ri të minierave të litiumit në Afrikë dhe Australi dhe dominimi i saj në përpunim mund të shtrembërojë tregun për minerale baterie. Kina dominon gjithashtu tregjet për disa minerale dhe metale të tjera, duke përfshirë tokat e rralla të nevojshme si për tranzicionin global të energjisë ashtu edhe për pajisjet e mbrojtjes.
Kina ka një rol të rëndësishëm në zinxhirin global të furnizimit me elemente të tokës së rrallë (REEs). Këto elemente janë një grup mineralesh që përbëjnë materialet thelbësore për shumë teknologji të avancuara, përfshirë elektronikën, energjinë e rinovueshme, pajisjet ushtarake dhe më shumë.
Ja disa pika kyçe lidhur me Kinën dhe elementet e tokës së rrallë
Dominimi Global i Furnizimit: Kina është prodhuesi më i madh i elementeve të tokës së rrallë në botë, duke furnizuar mbi 60% të kërkesës globale. Dominimi i saj e ka bërë vendin një lojtar kyç në ekonominë globale, veçanërisht në industri si automjetet elektrike (EV), turbinat me erë dhe elektronika e avancuar.
Ndikimi Gjeopolitik: Rëndësia strategjike e elementeve të tokës së rrallë ka sjellë tensione gjeopolitike. Kina ka përdorur, në disa raste, kontrollin mbi këto burime si një mjet në marrëdhëniet ndërkombëtare. Për shembull, në vitin 2010, Kina ndërpreu dërgesat e elementeve të tokës së rrallë për Japoninë për shkak të një mosmarrëveshjeje territoriale, duke theksuar mundësinë e përdorimit të burimeve të tokës së rrallë si leverdi.
Minierat dhe Trajtimi: Ndërsa Kina ka rezerva të mëdha të elementeve të tokës së rrallë, shumë nga dominimi i saj vjen nga aftësia për t’i rafinuar dhe përpunuar këto materiale. Vendi ka investuar shumë në infrastrukturën e minierave dhe objektet e përpunimit, ndërkohë që shtete të tjera, përfshirë Shtetet e Bashkuara, Australinë dhe Rusinë, fokusohen më shumë në nxjerrjen.
Kërcënimet Mjedisore: Miniera e elementeve të tokës së rrallë mund të ketë ndikime të rënda mjedisore, përfshirë ndotjen e burimeve të ujit dhe shpërthimin e kimikateve të dëmshme. Kina është kritikuar për dëmet mjedisore në rajonet e minierave të elementeve të tokës së rrallë, megjithatë ka ndërmarrë disa hapa për të rregulluar këtë industri në vitet e fundit, megjithëse me rezultate të përziera.
Përpjekjet për Diversifikim: Për t’iu përgjigjur shqetësimeve për kontrollin e Kinës mbi burimet e tokës së rrallë, shtetet e tjera po punojnë për diversifikimin e zinxhirit të furnizimit. Shtetet e Bashkuara, Japonia dhe Bashkimi Europian po investojnë në burime alternative të elementeve të tokës së rrallë dhe po zhvillojnë teknologji për riciklimin e tyre. Shtete si Australia dhe Shtetet e Bashkuara gjithashtu po rrisin kapacitetet e tyre për nxjerrjen e elementeve të tokës së rrallë.
Pasi metalet e tokës së rrallë janë thelbësore për funksionimin e duhur të trurit; në botë, ato janë thelbësore për përparimin.
Në përmbledhje, kontrolli i Kinës mbi elementet e tokës së rrallë është një aset ekonomik dhe gjeopolitik dhe mbetet qendror për të ardhmen e shumë industrive të teknologjisë së lartë dhe energjisë së pastër.
Por pse SHBA është e interesuar për tokat e rralla të Ukrainës
Shtetet e Bashkuara janë të interesuara për elementet e tokës së rrallë të Ukrainës për disa arsye strategjike dhe ekonomike:
1. Diversifikimi i Furnizimit: Ukraina ka depozita të mëdha të elementeve të tokës së rrallë, të cilat janë thelbësore për teknologjitë e avancuara si elektronika, automjetet elektrike dhe sistemet e energjisë së rinovueshme. SHBA është shumë e varur nga Kina për elementet e tokës së rrallë, gjë që paraqet rreziqe për sigurinë kombëtare dhe stabilitetin ekonomik. Duke siguruar akses në burimet e Ukrainës, SHBA mund të reduktojë varësinë e saj nga Kina dhe të diversifikojë zinxhirin e furnizimit.
2. Ndikimi Gjeopolitik: Elementet e tokës së rrallë shpesh përshkruhen si burime “strategjike”. Ndërsa tensionet rriten midis SHBA dhe Kinës, kontrolli ose aksesimi i këtyre burimeve në Ukrainë do t’i japë SHBA-së më shumë mundësi manovrimi në marrëdhëniet gjeopolitike globale. Po ashtu, kjo mbështet integrimin e Ukrainës në sferën perëndimore të ndikimit, sidomos ndërkohë që SHBA kërkon të kundërshtojë fuqinë e Rusisë në Europën Lindore.
3. Kalim në Teknologjitë e Gjelbërta dhe Energjinë: Elementet e tokës së rrallë janë thelbësore për kalimin në teknologjitë e gjelbra, përfshirë automjetet elektrike, turbinat e erës dhe bateritë. Burimet e Ukrainës mund të ndihmojnë SHBA-në të arrijë objektivat e saj ambicioze për energjinë dhe kalimin në teknologji më të pastra dhe më të qëndrueshme.
4. Rritje Ekonomike dhe Krijimi i Vendave të Punës: Aksesimi i elementeve të tokës së rrallë të Ukrainës mund të stimulojë rritjen ekonomike në SHBA, veçanërisht në industri si prodhimi i teknologjisë dhe automjeteve elektrike. Kjo gjithashtu mund të krijojë vende të reja pune dhe të forcojë pozitat e SHBA-së në tregun global të elementeve të tokës së rrallë.
5.Siguria Kombëtare: Elementet e tokës së rrallë janë thelbësore për teknologjitë e mbrojtjes, si avionët luftarakë, sistemet e raketave dhe pajisjet radar. Duke siguruar një furnizim të qëndrueshëm me këto elemente, SHBA mund të ruajë avantazhin e saj teknologjik dhe aftësitë e sigurisë kombëtare.
Ashtu si truri, dhe elementet e tokës së rrallë, janë të brishtë dhe të çmuar. Ato janë burimi më i çmuar, një burim që kërkon kujdes dhe vëmendje për të zbuluar potencialin e tyre të plotë të zhvillimit në të ardhshmen e botës.
Në përmbledhje, SHBA dëshiron të ketë akses në burimet e elementeve të tokës së rrallë të Ukrainës për të siguruar një zinxhir furnizimi të besueshëm dhe të diversifikuar, për të forcuar ndikimin e saj gjeopolitik, për të mbështetur zhvillimin e teknologjive të gjelbra dhe për të ruajtur sigurinë kombëtare përballë konkurrencës globale kineze.