Arjeta Ferlushkaj Kotrri
New Jersey – New York
Dhjetor, 2022/
Në fjalorin e gjuhes shqipe, fjala “gjuhë” ka këtë përcaktim: “Sistem i vecantë tingujsh, fjalësh, trajtash e rregullash për formimin e fjalëve e për lidhjen e tyre në fjali, i cili është mjeti themelor e më i rëndësishëm që u shërben njerëzve për të mbrujtur e për të shprehur mendimet dhe për t’u marrë vesh më njëri-tjetrin në shoqëri; një sistem i tillë, që është krijuar e është zhvilluar historikisht nga një popull dhe që përbën një nga tiparet themelore të një kombësie a të një kombi.”
E thënë dhe e dëgjuar kështu, menjëherë, secilit prej nesh na ndez një ndjesi të ngrohtë bashkëpranie dhe përkatësie ndaj njëri-tjetrit dhe sidomos, përkthehet në unifikim.
Ndërsa, fjala “drejtshkrim” në fjalor ka këtë përcaktim: “Sistem rregullash për t’i shkruar drejt e njësoj fjalët në gjuhën letrare”. Tani, fjala “njësoj” dhe togu “gjuhë letrare” dhe sidomos fjala “drejtshkrim”, menjëherë na rikthen të gjithëve në vitin 1972, vit ndaj të cilit ka ndjeshmëri të ndryshme, kurrë të njëjta. Kongresi i Drejtshkrimit i atij viti ka gjeneruar e gjeneron pyetje, e shpesh ka ngjallur edhe provokime.
Çështja e drejtshkrimit është një temë shumë e ndjeshme, në çfarëdo aspekti që t’i qasesh. Kur niset të flitet për drejtshkrimin e shqipes, ngjallen mjaft debate. Për sa kohë janë debate konstruktive, uroj që efekti “drejtshkrim i shqipes” të mos ketë fund. Por, kur tejkalohen norma, dhe këto diskutime bëhen shkak për krijimin e përçarjeve, është mirë që t’u lihet vend profesionistëve apo institucioneve përkatëse të thonë fjalën e tyre, po ashtu në mënyrë profesionale.
Se sa mangësi apo sa gabime janë bërë në të shkuarën, ka mendime dhe pretendime të ndryshme. E ndodhur sot këtu, në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, për të celebruar një përvjetor kaq shënjues për kombin shqiptar, nuk e shoh të dobishme të bëj një historik apo një vështrim panoramik mbi gjuhën tonë, mbi drejtshkrimin apo se çfarë gabimesh u bënë 50 vite më parë.
Unë e shoh më të arsyeshme që sot në këtë ditë të flas se çfarë e “shqetëson” shqipen për ata që jetojnë jashtë territorit gjeografik të Shqipërisë.
Nëse në Shqipëri apo në Kosovë, mund të bëhen studime e kërkime (pas tryeze e në terren) për gjuhën e drejtshkrimin, në shqiptarët e Malit të Zi apo në Maqedoninë e Veriut, në diasporat shqiptare në Europe, Amerikë e kudo tjetër ku ka shqiptarë, paraqiten të tjera sfida: si mos ta harrojmë shqipen (e folur), si t’ua mësojmë fëmijëve tanë, si të ruhemi nga asimilimi etj. Pra, sfidat e shqipes në diasporë janë më të shumta dhe janë sfida krejt të tjera. Këto sprova ne i kemi “filtruar” në 3 pyetje që të gjithë bashkë, do të duam t’ua gjejmë një përgjigje.
1. Çfarë detyrash kemi ndaj gjuhës tonë dhe nga kush duhen zbatuar?
Në mjaft seminare apo aktivitete të ndryshme në lidhje me gjuhën ku kam marrë pjesë këtu në SHBA, e kam dëgjuar shpesh fjalinë “të na ndihmojë shteti shqiptar”.
Në misionin e shenjtë që kanë mësuesit e gjuhës shqipe në diasporë, por edhe prindërit dhe çdo instancë që është ë përfshirë direkt apo indirekt në këtë mision, është shumë e rëndësishme që të njihen kufinjtë e secilit.
Me këtë dua të them që, prindi, mësuesi, shteti amerikan apo shteti shqiptar, të jetë i vetëdijshëm dhe i informuar se cilën detyrë ka njëra palë e cilën e ka tjetra. Dituria e kufinjve shpie në punë, puna shpie në rezultate.
Shembull: nga shteti amerikan mund të presësh/shpresosh për një farë mbështetje në infrastrukturë apo në ndonjë program (gjë që na e dhanë); nga prindi mund të presësh të ta sjellë fëmijën në shkollë të ndjekë mësimin e shqipes si dhe të punojë në shtëpi më fëmijën duke i folur në shqip; nga mësuesi mund të presësh që të ndjekë një program të ngjeshur të shqipes në një intensitet prej 2-3 orësh mësim në javë; nga shteti shqiptar mund të presësh të sigurosh tekste shkollore që janë filtruar si të saktë nga profesionistët që janë caktuar me këtë detyrë.
Nuk mund të kërkojmë më shumë nga shteti shqiptar, cilido krah politik qoftë në pushtet, të na ndihmojë në këtë mision përtej Atlantikut përveçse ata vetë atje të kenë grupe pune profesionistësh që të studiojnë gjuhën, të mblidhen institucionet ku kanë specialistët e duhur të punësuar aty që të nxirren përfundime sa i takon ndryshimeve që ka pësuar gjuha, të vendoset për drejtshkrimin e tyre, të hartohen fjalorët e rinj etj.
Ne mund të flasim këtu me gjithçfarë superlativash dhe objektivash që mund të kapim edhe qiellin me dorë, por është mirë të flasim duke mbajtur këmbët në tokë. Kjo është e vetmja “ndihmë” që mund e duhet të merret nga shteti amë. Nuk mundet p.sh.të presim nga mësuesi i shqipes në diasporë që të vendosë se çfarë teksti duhet përdorur gjatë mësimdhënies. Ashtu siç nuk mund të presim që punën e pandërprerë që duhet të bëjë prindi në shtëpi me fëmijën sa i takon mësimit të shqipes, ta bëjë mësuesi në 2-3 orë mësim që e zhvillon një herë në jave.
Nëse ne i ngatërrojmë detyrat e instancave të mësipërme, nuk do të kemi rezultate të dëshiruara dhe ndoshta përfundojmë duke mos bërë as detyrat që na takojnë ne.
2. Sa kohë kemi për drejtshkrimin?
Çështja e drejtshkrimit, i tejkalon kufinjtë e diasporave. Në ç’kuptim? Nëse më lart thamë që shqiptarët e diasporës kanë sfida më të forta, tek drejtshkrimi janë të përfshirë të gjithë njësoj kur bie fjala tek teknologjia.
Epoka e re ku jetojmë na ka sjellë një stil jetese ku na duhet të ndjekim një ritëm thuajse të shfrenuar. Duke ‘vrapuar’ gjatë gjithë kohës në kryerjen e detyrave, në kryerjen e objektivave, në kryerjen e aspiratave, edhe kur duam të komunikojmë, “nuk kemi kohë” të shkruajmë drejt.
Me këtë dua të them që, edhe për ata që e kanë mësuar tashmë se ku shkruhet “ë-ja” dhe “ç-ja”, nuk do ta shkruajnë gjithmonë ku duhet dhe në vend të “Faleminderit” gjithnjë e më shumë po shkruhet thjesht “FLM”. Por, ky është fenomen universal. Teknologjia, nuk po e lejon brezin e ri që të respektojë rregullat e drejtshkrimit dhe duke u bërë kaq i shpeshtë shkrimi i modelit “isha për shpejt”, me kalimin e kohës syri mësohet më këtë lloj të shkruari dhe rrezikohet të mos konsiderohet më as gabim.
Tani le ta mendojmë se sa të vështirë e ka një nxënës që çdo ditë shkon në shkollë dhe ushtrohet të shkruajë në anglisht, pastaj një ditë në javë ndjek disa orë mësimi të gjuhës shqipe dhe që mundohet të fiksojë se si shkruhet në shqip një fjalë e caktuar. Duhet përmendur që puna më e madhe në shtëpi me këto fëmijë besojmë se bëhet për gjuhën e folur e më pak me drejtshkrimin sepse prindërit e tyre, fillimisht pretendojnë që fëmija të flasë e të kuptojë shqip e për ta shkruar pastaj, mund ta mësojë edhe më vonë.
Me të drejtë, themeluesja e shkollës “Children of the Eagle”, znj. Drita Gjongecaj, e quan “objektiv afatgjatë” çështjen e drejtshkrimit tek fëmijët tanë prandaj edhe duhet t’i japim më shumë kohë, punë dhe përkushtim këtij objektivi.
3. Cili është drejtshkrimi im?
Me këtë pyetje dëshirojmë të vëmë në dukje çështjen e alternativave. Megjithëse, gati në çdo disiplinë, pasja dhe përdorimi i shumë alternativave përkthehet në më shumë dije, kur vijmë tek njësimi i gjuhës dhe drejtshkrimi i saj, do të ishte mirë të kishim vetëm një alternativë që njihet nga të gjithë si standarde.
Këtu në SHBA kemi nxënës nga krahina të ndryshme të shqiptarisë. Ka nga ata nxënës (por edhe mësues) që e kanë më afër gjuhës së nënës (atë që flasin çdo ditë) gjuhën standarde dhe ka nga ata që e kanë mjaft të largët. Në grupin e dytë, ngarkesa është më e madhe sa i takon nxënies. Nëse nuk kemi një variant të standartizuar, këta nxënës do ta kenë të vështirë të orientohen.
Tekstet e njësuara janë opsioni më i mirë për t’u ndjekur nga mësuesit e shqipes në diasporë, sepse vetëm kështu iu bëhet më e lehtë puna në një klasë ku jo vetëm kanë nxënës nga mosha të ndryshme, por edhe nga krahina të ndryshme ku jetojnë shqiptarë.
Por, ende ka punë të pakryera sa i takon fjalëve që përdoren gjerësisht në gjuhën e folur. Për disa fjalë që kanë hyrë në përdorim të gjerë dhe që nuk janë futur ende në një fjalor të rishikuar, mbetet pezull se cila formë tani është e sakta. P.sh. grupi “ev” në përdorim të përditshëm, është zëvëndësuar me formën perëndimore “eu”, psh. euro, eurodeputet, euroatlantik, etj. Rrjedhimisht, si ne e si nxënësit do të pyesim: a duhet ta shkruaj Evropë apo Europë?
* * *
Këto ishin vetëm disa nga “shqetësimet” që na dalin sa i takon rrugëtimit tonë me shqipen këtej në diasporë. Problematikat janë më të shumta dhe zëri më i saktë prej nga ku mund ta marrim informacionin e prekshëm, janë mësuesit të cilët punojnë direkt me nxënësin dhe kanë kontakt direkt edhe me prindërit. Ja pse mbështetja dhe mirënjohja ndaj tyre duhet të jetë e përhershme, konstante dhe dashamirëse.
Në komunitetin shqiptar në SHBA ne mund të konsiderohemi me fat por është luftuar për ta pasur ama. Ne po shohim sa shkollat shqipe i kemi në shtete të ndryshme këtu në Amerikë dhe po njihemi me rezultatet e punës së tyre. Dhe nuk ka dëshmi e fakt më të bukur e më kuptimplotë se ky për të celebruar sot jubileun e Kongresit të Drejtshkrimit.