Prof. Dr. Musa Ahmeti
Tradita e shkrimeve të shenjta në Shqipëri është njëra ndër më të lashtat dhe shkon krahas me traditën e vendeve të tjera evropiane, në të gjithë hapësirën e krishterimit të hershëm. I kësaj kohe, pra i shkrimeve më të hershme ungjillore biblike është edhe dorëshkrimi origjinal i Kodikut të Purpurt të Beratit, i shkruar më së voni në shekullin VI, i cili për fat të mirë ndodhet në Shqipëri dhe ruhet në Arkivin Qendror Shtetëror, në Tiranë. Që nga koha e paleokrishtërimit, popujt me traditë dhe zhvillim kulturor siç ishin latinët, helenët, iliro-shqiptarët dhe hebrenjtë kanë një privilegj mjaft të madh, sepse te ata u ruajtën të shkruara ose të përshkruara këto vepra të rralla me rëndësi dhe vlera të paçmuara jo vetëm për këta popuj, por edhe për gjithë kulturën botërore në përgjithësi.
Kodikët e Shqipërisë janë përmendore të kulturës dhe qytetërimit të krishterë dhe mbajnë vulën e hapësirës biblike-ekumenike ku kanë jetuar shqiptarët dhe të parët e tyre. Ato janë burim krenarie për bibliologët, për njohësit e shkrimeve të shenjta e për kishën, por edhe objekt studimi për etno-psikologjinë, për gjuhën dhe teknikën e shkrimit, për kaligrafinë, për artet e zbatuara figurative dhe për ikonografinë. Kodikët janë enciklopedi të vërteta të mendimit të krishterë. (Sh. Sinani-M. Ahmeti, 2003).
Deri me sot, me sa na është njohur ne, një katalogizim të plotë të të gjithë kodikëve ekzistues në Shqipëri nuk ka, edhepse për ta “ndonjëher” shkruhet e flitet, por ende pritet një katalog i kompletuar për gjithë këto thesare me vlera të paçmuara, për të cilat duhet të krenohemi që janë krijuar (kopjuar-shkruar) dhe ruajtur në trojet tona. Megjithatë, ekziston një katalogizim i pjesshëm, vetëm për ata kodikë të cilët ruhen në Arkivin Qendror Shtetëror të Tiranës, dhe më saktë, vetëm për një pjesë të atyre që ruhen në këtë arkiv, sepse edhe këtu nuk janë të katalogizuar dhe inventarizuar të gjithë kodikët ekzistues. Këtë katalog e ka përgatitur për dorëshkrimet ungjillore Theofan Popa në vitet ’80 të shekullit të kaluar. Në „Katalogun e kodikëve mesjetarë të Shqipërisë“, që u përgatit nga Theofan Popa, përshkruhen 100 kodikë, të cilët u bashkuan në një fond, që mori numrin referues të fondit ”488”, (Ky fond u krijua n vitin 1980). Në këtë fond më vonë u bashkuan edhe 17 fragmente kodikësh. [Duhet të theksojmë se ekzistojnë edhe disa përpjekje për katalogizime të pjesëshme nga studiues të huaj, si p.sh. ai i botuar më 1968 nga Johannes Koder-Erich Trapp, me titull: “Katalogun e dorëshkrimeve greqisht në Arkivin Shtetëror të Shqipërisë në Tiranë,” R. L. Mullen, “Dorëshkrimet biblike që gjenden në AQSH…” etj]. Megjithatë një numër i madh kodikësh, ndoshta po kaq kodikë ose edhe më shumë, janë të shpërndarë nëpër fonde të ndryshme dhe nuk gjenden në këtë fond, por janë në koleksione të dokumenteve të institucioneve të tjera kishtare, si të ipeshkëvisë së Shkodrës, Mitropolisë së Gjirokastrës (Drinopolit), Manastirit të shën Gjon Vladimirit, manastirit të Adrenicës, etj. Është e vërtetë se kodikë ka edhe në fonde personale, p.sh. si ai i Ilo Mitkë Qafëzezit, etj. Gjithashtu një numër mjaft i madh kodikësh origjinalë ruhen edhe në Muzeun e Artit Mesjetar në Korçë, Bibliotekën Kombëtare, Tiranë, por edhe në kisha e manastire të vendit, si dhe në biblioteka familjare, për të cilët as sot e kësaj dite nuk ekziston një kataog apo edhe regjistër i thjeshtë i tyre, qoftë për vendndodhje të saktë apo edhe një përshkrim fizik dhe përmbajtësor. Pjesa dërrmuese e këtyre kodikëve, në mënyrë të vazhdueshme i është eskponuar rrezikut të zhdukjes, dëmtimit apo shitjes së tyre të pagjurmë në vende të ndryshme të botës. Për zhdukje të tilla mund të flitet edhe në kalaurën, kur psh. A. Aleksudhi na jep përshkrime për kodikë që kanë ekzistuar në kohën e tij, ose P. Batiffoli, e ata më vonë janë zhdukur pa gjurmë, janë shkatërruar nga zjarri, janë shitur ose janë djegur e dëmtuar nga pasojat e luftërave të ndryshme etj. Historia e shkrimit të shenjët, veçanërisht e paleokrishtërimit dhe atij mesjetar do të ishte krejt ndryshe sikur të gjindej kodiku i ashtuquajtur i Gjirokastrës nga shek. I, për të cilin P. Battifol shkruan “U njoftova se në kishën e Gjirokastrës kishte një Ungjill nga shekulli i parë [I-rë]. Më ka munguar besimi për të udhëtuar deri në Gjirokastër për të njohur dhe shikuar një relikt kaq të çmuar.” Natyrisht, janë shumë faktorë tjerë që kanë ndikuar në zhdukjen e këtyre vlerave të rralla, por nuk duhet përjashtuar edhe faktorin njeri, dhe në shekullin e kaluar edhe socializmin!
Ndër të tjerë për Kodikun Beratinus kanë shkruar studiues shqiptarë e të huaj si Aleks Buda, Aleksander Meksi, Anthim Aleksudhi, Apollon Baçe, C. R. Gregory, Dhorka Dhamo, Bruce Rigdon, Edoardo Crisci, Erich Trapp, Francesco D’Aiuto, Gazmend Muka, Gazmend Shpuza, Guglielmo Cavallo, Ilo M. Qafëzezi, Johannes Koder, Kaliopi Naska, Kosta Naçi, Kurt Aland, Llambrini Mitrushi, Liliana Bërxholli, Ludovico Duchesne, Moikom Zeqo, Musa Ahmeti, Namik Resuli, Pierre Batiffol, Roderic R. Mullen, Shaban Sinani, Theofan Popa, Walter de Gruyter, etj. por kur dihet rëndësia dhe vlera e këtyre dorëshkrimve, atëherë ky numër autorësh është i vogël dhe trajtesat e tyre të pamjaftueshme për të bërë një paraqitje reprezantive të të gjithë kodikëve apo të çdonjërit syresh veç e veç, siç është rasti me vendet tjera, ku ruhen kodikë, por në numër shumë më të vogël se te ne, të shoqëruara me studime, monografi dhe shkrime të tjera ndër ta edhe popullarizuese shumë më të shumta. Me dëshirën më të mirë, ne pohojmë se pos Pierre Batiffol-it, asnjë studim i derisotshëm, përsa ju takon kodikëve më të lashtë, atyre me vlera të rralla botërore, Beratinus-1 dhe Beratinus-2 (Anthimi), nuk kemi një qasje profesionale, një studim komplet, një transliterim dhe transkirpitim të tërsishëm! Në fakt, as P. Batiffol-i nuk ka bërë një transliterim dhe transkriptim komplet të asnjërit prej dorëshkrimeve që ka pasur në dorë. Ndërsa, nuk mungojnë shkrimet – sinteza – të cilat janë më shumë popullarizuese se sa shkencore-profesionale, bile edhe nga autorë shqiptarë. Një krahasim i vogël për ilsutrim: në Bibliotekën Apostolike të Vatikanit, siç është tashmë e njohur ruhet dorëshkrimi i kodikut Vaticana B, për të cilin janë shhkruar me dhjetra monografi, janë bërë analiza, studime dhe hulumtime nga më të ndryshmet, transkriptim dhe transliterim komplet, përkthim në disa gjuhë dhe pos kësaj është bërë edhe shtypja anastatiko-fototipike e tërë kodikut, e cila mund të blihet nga kushdo, për katërmijë e pesqind euro! Po, çfarë është bërë për thesaret tona me vlera ndërkombëtare në këtë drejtim? Me sa është e njohur deri mes sot, pos ndonjë botimi të rrallë të ndonjë fotografie, të një apo disa faqeve apo ndonjë miniature, vinjete ose portreti, nuk është botuar asgjë. Më e keqja është se sipas zhvillimeve në AQSH, në të ardhmen e afërt as që pritet dhe është e mundur të ndërmerren projekte kaq serioze, me rëndësi ndërkombëtare.
Kodikët origjinalë në pergamenë dhe në letër që ruhen në AQSH nga shek. VI-XV
Me këtë rast ne jemi përqëndruar vetëm në kodikët e katalogizuar nga shekujt VI-XV që ruhen pranë AQSH, Tiranë. Gjatë kësaj periudhe kohore, nëse përjashtojmë shekujt VII dhe VIII për të cilët nuk na janë ruajtur dëshmi të shkruara të kodikëve, por është e sigurtë se ka vazhduar tradita e shkrimeve të shenjta, kemi gjithsej 65 kodikë origjinalë, nga të cilët 40 janë të shkruar në pergamenë dhe 35 në letër. Vendndodhja e tyre [signatura] nuk është gjithmonë e saktë kronologjikisht, për shkak se kodikët janë rregjistruar me numër përkatës rendor, në momentin e hyrjes në Arkivin Qendror Shtetëror. Ata kodikë që kanë ardhur me vonë, edhe pse janë më të hershëm në kohë, kanë marrë numrin rendor të radhës, pra nuk është bërë një riregjistrim i ri, p.sh. Kodiku i Korçës nga shek. XIII, është regjistruar me numrin rendor 93; Kodiku i Shkodrës nga viti 1341, është regjistruar me numrin rendor 83; Kodiku i Beratit nga shek. XIV është regjistruar me numrin rendor 89, etj.
Në AQSH, Tiranë, në bazë të katalogut të përgatitur nga Th. Popa, sipas shekujve kemi këta kodikë: nga shek. VI, 1 kodik: Beratinus–1; nga shek. IX, 2 kodikë: Codex Aureus Anthimi e Kodiku i 3 i Beratit; nga shek. X, 1 kodik: Kodiku 4 i Beratit, që për nga përmbajtja është katërungjillor; nga shek. XI, 5 kodikë: Kodiku 5, i Vlorës, dhe Kodikët nr. 6, 7, 8 dhe 9 të Beratit, që për nga përmbatja janë të gjithë perikope ungjijsh; nga shek. XII, 7 kodikë: Kodiku 10 i Vlorës dhe Kodikët e 11, 12, 14, 18, 20, 21 të Beratit, të cilat për nga përmbajtja janë, perikope, ungjilli sipas Gjonit, hagjiografi, psallmet e Davidit, jetë shenjtësh e martirësh, perikope ungjijsh, etj; në shek. XIII, 9 kodikë: Kodikët e 13, 15, 16, 19, 22, 23, 24, 25, dhe Kodiku 93 i Korçës, që për nga përmbajta janë: katërungjill, perikope ungjijsh, oktoih dhe antologji patrologjike; në shek. XIV, 30 kodikë: Kodikët e 17, 26, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 37, 39, 39, 40, 41, 42, 43, 45, 47, 85, 88, 89, të Beratit, dhe Kodiku 79 i Gjirokastrës, Kodiku 81 i Përmetit, Kodiku 83 i Shkodrës dhe Kodiku 92 i Korçës, që për nga përmbajtja janë: veprat e apostujve, katërungjillorë, martirologji, jetë shenjëtorësh dhe martirësh, patrologji, perikope ungjijsh, hagjiografi, interpretime dhe komente morale sipas frymës së Dhjatës së Re, çështje të murgjve, minej i vjeshtës, minej i marsit, pendikostar, letërsi patrologjike, omilie, fjalime të komentuara dhe shpjeguara nga Dhjata e Re, psalltir, kalendar dhe antologji muzikore, etj; në shek. XV, 16 kodikë: Kodikët 44, 49, 50, 51, 52, 53, 54, 55, 56, 57, 62, 75, 76, dhe Kodiku 78 i Gjirokastrës të Beratit, që për nga përmbajtja janë: minej i dhjetorit, vepra të Grigorit të Nisit, psalltir i Davidit, mësime të Efraim Sirianit, kanone, poezi fetare, triod, lutjesore kreshmësh, tipikon, radhë shërbesash, ungjill, omilie, libër shërbesash, etj.
Praktika ndërkombëtare për identifikimin e kodikëve me ndajshtesë
dhe numër të veçantë
Është praktikë ndërkombëtare që kodikët më të njohur botërisht, që ruhen në dorëshkrime origjinale shënjohen në bibliografinë e letërsisë ungjillore botërore (por edhe asaj vendore) me ndajshtesë alfabetike identifikuese për secilin veç e veç, psh. kodiku Petropolitanus N 022, (ruhet në Muzeun Bizantin, Athinë); kodiku Synopensis O 023, (ruhet në Bibliotekën Kombëtare, Paris); kodiku Vaticana B, (ruhet në Bibliotekën Apostolike, Vatikan); kodiku Purpureus Rossanensis Σ, 042, (ruhet në Muzeun e ipeshkvisë së Rossanos, Itali); kodiku Beratinus-1, Φ 043, (ruhet në Arkivin Qendror Shtetëror, Tiranë); kodiku 565, Grek-53, (ruhet në Bibliotekën e Petersburgut); kodiku 1143, Beratinus-2, (ruhet në AQSH, Tiranë); kodiku Vindobonensis l-46, (ruhet në Bibliotekën Kombëtare Qendrore, Napoli), etj. Kodikët e tjerë të mëvonshëm në kohë, shënjohen në bibliografitë ndërkombëtare vetëm me numra përkatës, pa pasur privilegjin të kenë ndajshtesën alfabetike.
Codex Beratinus-1, Φ − 043
Dorëshkrimi origjinal në pergamen i Kodikut të Beratit u shkrua në një kohë kur lënda ungjillore dhe biblike ende nuk ishte e kanonizuar dhe e përfunduar. Ai përmban dy ungjij: atë sipas Mateut dhe sipas Markut, të cilët kanë disa shmangie nga tekstet e sotme standarte [zyrtare] Biblike. Këto shmangie janë me mjaft interes për studiues dhe teologë të krijimtarisë ungjillore. Kapaku i Kodikut është metalik, i praruar në argjent dhe i zbukuruar me figura biblike, ndërsa teksti është në greqishte të vjetër. Kodiku është i tëri në pergamen, me ngjyrë të purpurtë, ku është e theksuar më shumë ngjyra e kuqe, e cila sot është mjaft e zverdhur nga koha. I tëri është i shkruar me grafema argjendi të tretur, por ka edhe disa fjalë që janë të shkruara me flori, veçohetn të gjitha inicialet. Grafemat janë kapitale të tipit të përzier, kuadrat dhe të gjitha fjalët në rresht janë të shkruara ngjitasi, pra nuk ka ndarje në mes të fjalëve në fjali, gjë që ishte praktikë e kohës dhe sot, e vështirson shumë punën e paleografëve të cilët fillimisht duhet të merren me strukturimin e fjalisë, duke lexuar fjalët, pastaj duke u marrë me karakteristikat dhe elementet tjera të dorëshrkimet, të cilat janë mjaftë të vështira dhe tepër komplekse. Inicialet janë të dekoruara me elemente shumë të bukura dhe praruara në flori. Dimensionet e dorëshkrimit janë 31.4 x 26.8 cm. Për herë të parë, ky dorëshkrim për botën shkencore dhe intelektuale përendet nga ipeshkvi i Beratit, Anthimus Alexoudes në vitin 1868, për të vazhduar pastaj në vitin 1881, nga studiuesi belg L. Duchesne, më 1886 nga Pierre Batiffol, ndërsa nga shqiptarët i pari që ka shkruar për këtë dorëshkrim është Ilo Mitkë Qafëzezi më 1938, e dhënë kjo më së e mjaftueshme për kujdesin që ne kemi treguar për këtë kryevepër të letërsis ungjillore-biblike në shkallë botërore.
Në vazhdim sjellim përshkrimin që i bën dorëshkrimit të kodikut P. Batiffol-i në vepër e tij: “Les manuscrits grecs de Bérat d’Albaine et le Codex Purpureus Φ” para 122 vjetësh: “Dorëshkrimi numëron 190 fletë të papaginuara, të cilat kanë qenë të lidhura fort, por si duket libërlidhësi i ri, ato gabimisht i ka prerë, në vend që t’iu linte këndet e lira dhe të paprera. Fletët të cilat në brendi kanë qenë të dëmtuara, ishin të përforcuara me një shirit të bardhë letre; vetëm një fletë e kemi të lirë, e kjo është ajo me nr. 69. Fletët të cilat kanë qenë të dëmtuara horizontalisht apo vertikalisht, janë qepur me kujdes; përveç fletëve: 74, 115 dhe 134 që kanë mbetur në dy pjesë. Gjashtë faqet e para janë shumë të dëmtuara, shkronjat janë të oksiduara, ngjyra e purpurtë është zverdhur fare, për të mos thënë se është zhdukur; por, që nga fleta 7, dorëshkrimi është në gjendje të shkëlqyer, pos fletëve 75-78, të cilat janë të dëmtuara rëndë. Ungjilli i shën Mateut mbaron në kolonën e dytë të fletës 112r; fleta 112v nuk është e shkruar fare; ndërsa fletët 113r dhe 114r përmbajnë kapituj të shën Markut; Ungjilli i shën Markut fillon me fletën 115r. Këndi i poshtëm i fletëve 115r-v dhe 116r-v ka qenë i shqyer; është i plotësuar me letër të thjeshtë; në të njëjtën mënyrë është vepruar edhe me fletën 121r-v. Në fletën 144 vërehet një vrimë e madhe, e rrumbullakët, karakteristike për lëkurën e viçit; shkruesi këtë gjë e kishte parasysh kur ka shkruar rreshtat përkatës. Fletët 177 dhe 181 janë në gjendje tepër të keqe; por të gjitha të tjerat në vazhdim janë në gjendje të shkëlqyer, pos 4 fletëve të fundit, të cilat janë në gjendje të ngjashme me 6 fletët e fillimit. Është mëse e qartë se dorëshkrimi nuk ka qenë i lidhur për një kohë të gjatë dhe ka qenë nën ndikimin e lagështirës dhe pluhurit, para se të restaurohet në vitin 1805. Në këtë mënyrë, dorëshkrimi ka humbur 40 fletë të cilat përafërsisht mund t`i shpërndanim në këtë mënyrë, pos Kapitujve të shën Mateut dhe kopertinave: Mt. I-VI, 3=25 fletë përafërsisht; Mt. VII, 7=1 fletë; Mt. XVIII, 24-XIX, 3=2 fletë; Mt. XXIII, 4-XXIII, 13=1 fletë; Mc[k]. XIV, 62-XVI, 20=12 fletë. Pergameni është i fortë dhe me peshë të mesme, është shumë i thatë, shkronjat zakonisht nuk vërehen nga njëra anë në tjetrën. Lëkura e viçit është e lyer me ngjyrë të purpurtë, ndërkohë sot dominon ngjyra vjollce, e afërt me llymin e verës, që lë të nënkuptohet se në fillim ka qenë ngjyrë e kuqe e theksuar. Këndet e fletëve janë zverdhur nga kontaktet me ajrin. Lartësia e fletëve është: 31.4 cm, ndërsa gjerësia është: 26.8 cm. Vijat në margjina dhe për radhët e shkruara janë bërë me grrithje pende të thatë, d.m.th. pa ngjyrë, derisa vërehet shumë qartë gdhendja mjeshtërore e lindjes, në margjinën e qendrës. Çdo radhë përbëhet nga vija të dyfishta të cilat kanë shërbyer për të shënuar lartësinë e shkronjave, poshtë e lartë. Çdo faqe ka nga dy kolona me nga 17 rreshta. Numri i shkronjave është i ndryshueshëm nga 8 në 12 shkronja për çdo radhë, me një afërsi më shumë 9 se sa 10. Çdo kolonë është 21 cm e lartë dhe 10.9 cm e gjerë. Margjina e cila ndan kolonat, është e gjerë mesatarisht 3.5 cm. Në margjinën, lart dhe në vijën e veçantë afër këndit, ndodhen vetëm Kapitujt, pa ndonjë titull të zakonshëm, dhe këto, saktësisht mbi kolonën për të cilën bëhet fjalë. Numrat për referencat e shënimeve të Amonijev-Euzebit, janë të shënuar në margjina. Ngjyra është e florinjtët. Gërvishtja e pendës, është e rrafshtë, pa njolla dhe e punuar me shumë kujdes. Gjashtë fletët e para te shën Mateu janë të shkruara me shkronja floriri dhe paraqesin fjalët: ΠΗΡ, ΙC, ΥC; [shkurtesat për: Ati, Jezusi, Biri] ngjashëm është shkruar edhe radha e parë, si titull, te shën Marku. Shkronjat e para të kapitujve, çdoherë janë shumë të theksuara, gati sa tërë gjerësia e margjinës, dhe janë dyfish më të mëdha se sa shkronjat e zakonshme, por nuk kanë dekorime. Vetëm shkronja “O” është e dekoruar me një kryq të vogël në mes. Meqenëse shën Mateu përfundon në mes të kolonës, zbraztësira është mbushur me një shirit të floririt, me një motiv të thjeshtë gjeometrik. Në disa raste të rralla, shkruesi anon në anën e djathtë të margjinës për të përfunduar fjalën e fundit në rreshtin e ri, me këtë rast, shërbehet me shkronja më të vogla se zakonisht.”
Është mjaft interesant të sjellim edhe përshkrimin e dy studiesve shqiptarë Shaban Sinani dhe Musa Ahmeti të bërë në vitin 2003, për të vërejtur ndryshimet dhe në të njëjtën kohë për të bërë krahasime për saktësinë e P. Battifol-it, i cili siç dihet origjinalin e Beratinusit e pati vetëm për disa orë në dorë. Studiuesit shqiptarë në vitin 2003, kanë pasur mundësi ta shfrytëzojnë dhe konsultojnë për aq kohë sa e kanë parë ata të arsyeshme Codex Beratinus-1, Φ – 043. Ky përshkrim, nëse përjashtojmë atë të Theofan Popës, është i vetmi deri me sot për këtë dorëshkrim. Ja se si e shohin studiuesit Sh. Sinani dhe M. Ahmeti Beratinusin në gjendjen e sotme: “Një nga kodikët më të hershëm të historisë së letërsisë së krishterë në shkallë botërore; njihet edhe me emrin “Beratinus-1”; mban numrin 1 në inventarin e kodikëve të Fondit 488 të AQSH; mban numrin 043 dhe shkronjën ndajshtuese “Φ” në listën ndërkombëtare të dorëshkrimeve të rralla kishtare; një pjesë e tekstit ungjillor ka karakter parastandard, parakanonik, por nuk është ungjill apokrif; nuk ka dekoracione, por vetë shkrimi, stili i të shkruarit, kaligrafia, vlerësohen si art i aplikuar; shkrimi është prej argjendi të tretur, ndërsa inicialet [nistoret] kapitale [majuscule] janë prej ari; fjalët nuk janë të ndara prej njëra-tjetrës; stili i të shkruarit është i vijueshëm, pa ndërprerje i njohur terminologjikisht si “scriptio continua”; i shënuar në dokumentet vendëse së paku qysh prej vitit 1356 (anëshkrim në “Diptikun e kishës së shën Gjergjit”, të cilin Batiffol e cilëson “un diptyque très mutilé aussi, chartaceus, relié en bois”; përmban dy ungjijtë, sipas Mateut dhe sipas Markut, në 190 fletë, në pergamenë të kuq, me dimensione: 31.4 x 26.8 cm; me disa fragmente të dëmtuara. Në “Albanica 1”, botim i Bibliotekës Kombëtare, Tiranë 1998, vëllimi i lëndës shënohet gabimisht 100 fletë; kapaku metalik me zbukurime në reliev është nga viti 1804; i restauruar dhe i ndarë në 9 vëllime në Institutin Arkeologjik të Akademisë së Shkencave në Kinë (1972); një nga shtatë kodikët e vetëm të purpurt që kanë mbijetuar deri më sot në shkallë botërore; shkruar jo më vonë se mesi i shekullit të 6-të, por nuk përjashtohet të jetë shkruar më herët; sipas Batiffol-it, shkronja e ungjijve të këtij kodiku është e njëjtë me atë të “Liturgjisë së shën Gjon Gojartit”; sipas dijetarëve italianë, duhet t’i takojë shkollës siro-palestineze të shkrimeve të shenjta; sipas dijetarëve britanikë, ka ekzistuar një shkollë vendëse e shkrimeve të shenjta në hapësirën proto-shqiptare; mendohet se ky dorëshkrim mund t’i jetë dhuruar nga perandorët e Bizantit kishës së Labovës dhe më tej të ketë ndjekur rrugën Gllavinicë-Bylis-Berat; dëshmohet se është kërkuar “për t’u dorëzuar për arsye sigurie” nga ushtria e car Uroshit (1356), nga ushtria austriake (1914), nga ushtria italiane (1942) dhe nga ushtria gjermane (1944), etj.”
Restarurimi dhe riprodhimi identik
Për të siguruar jetëgjatësinë e Kodikut të Beratit, si dhe për të lehtësuar përdorimin e tij për studiues të fushave të ndryshme, në vitet ‘70, në bazë të një marrëveshjeje të veçantë ndërshtetërore, origjinali u dërgua për restaurim të përgjithshëm pranë Institutit Arkeologjik të Akademisë së Shkencave të Kinës, në Pekin, ku u realizua një riprodhim identik, plotësisht i shfrytëzueshëm për studime. Ndërsa vetë origjinali iu nënshtrua një restaurimi të detajuar, cilësor dhe shumë të kujdesshëm, me anë të të cilit origjinali u sigurua nga dëmtimet e njeriut dhe të kohës, përmes teknologjisë së mbylljes hermetike të çdo faqeje të dorëshkrimit në xham organik. Meqenëse ishte e pamundur lidhja në një vëllim të vetëm ashtu siç kishte qenë në fillim, Kodiku i Beratit u nda në nëntë vëllime [gjendja aktuale e sotme], të cilat ruhen pranë Arkivit Qendror Shtetëror në Tiranë. Përkundër teknikës së përsosur që kanëpërdorur kinezët në atë kohë, me sa kemi vërejtur, origjinali i kodikut Beratinus, megjithatë ka filluar të dëmtohet dhe ndoshta është momenti më i përshtatshëm që të mendohet për një restaurim apo ndonjë ndërhyrje tjetër që si duket është domosdoshmëri e kohës. Kjo gjë vlen aq më tepër, sepse ky dorëshkrim është nën kujdesin e UNESCO dhe renditet ndër ato vlera dhe dorëshkrime të cilat janë të renditura nën kuadrin e programit “Kutesa e Botës.”
Ekspozimi i Codex Beratinus-1, Φ – 043 në Shqipëri dhe jashtë Shqipërisë
Duke pasur parsysh vlerat e jashtëzakonshme dhe rëndësinë tepër të madhe, dorëshkrimi i Kodikut Beratinus-1, Φ – 043, ka qenë i ruajtur në mënyrë shumë të posaçme dhe ishin vërtet të rrallë ata persona që mund ata kishin në duar. Për herë të parë, është ekspozuar për publik, (jo në një meshë kishtare), Kodiku i Purpurt i Beratitë për disa orë, me rastin e jubileut të 2400 vjetorit të qytetit të Beratit, në kushte të forta sigurie dhe pa njoftim publik, në vitin 1989, pas dhënies së lejes me shkrim të Presidiumit të Kuvendit Popullor. Për herë të dytë ky kodik ekspozohet me rastin e 50 vjetorit të themelimit të Arkivave kombëtare Shqiptare, në vitin 1999, në Muzeun Historik të Tiranës, gjithashtu për një numër shumë të kufizuar personash dhe pa njoftime publike, ndërsa për herë të tretë dhe të fundit Kodi i purpurt i Beratit u ekspozuar nën përkujdesjen e presidentit të Republikës, në Pallatin e Brigadave në Tiranë, në maj të vitit 2002, në ekspozitën “Kodikët e Shqipërisë – përmendore të historisë së mendimit njerëzor” gjithashtu pa njoftim publik. Ndërsa Codex Purpureus Beratinus “Φ” [më saktë, një vëllim i tij prej 20 faqesh!!!] për herë të parë deri me sot është ekspozuar jashtë vendit tonë në vitin 2000, me një vendim të veçantë të Këshillit të Ministrave, për ekspozitën jubilare “I Vangeli dei Popoli” organizuar nga Biblioteca Apostolica e Vatikanit, në 2000 vjetorin e krishtërimit. Gjatë kësaj ekspozite, interesimi i speicialistëve dhe studiuesve ishte shumë i madh. Ne jemi vetë dëshmitarë të një interesimi të tillë.
Meqenëse llogaritej si libër i shenjtë, Codex Beratinus-1 është ruajtur me kujdes dhe përkushtim të veçantë. Deri në vitet ’60 të shek. XX, ai u paraqitej besimtarëve një herë në vit, më 27 janar, ditën kur festohej emri i shën Gjon Gojartit, kryeipeshkvit të Konstandinopojës, i cili vdiq në vitin 407. Ishin shumë të privilegjuar ata që e preknin këtë Kodik, gjë që u lejohej vetëm mitropolitëve, kryeipeshkvëve, ipeshkëve dhe priftërinjëve të cilët shërbenin në kishën e shën Gjergjit në Berat. Ndërsa besimtarët mund ta puthnin atë në shenjë mrekullimi vetëm në ditën e emrit të shenjtit që mendohej si shkrues i tij.
Meqenëse deri sot, nuk kemi një studim apo monografi të thelluar dhe gjithëpërfshirëse për Beratinus-1, kanë mbetur shumë gjëra pa u sqaruar. Në të vërtetë, asnjë nga studimet e deritanishme, nuk është bërë duke u mbështetur në kritere të rrepta shkencore duke përdorur metodologjinë dhe të arriturat e reja në informatikë, por në të shumtën e rasteve, janë të sipërfaqëshme, për të mos thënë përshkrime apo kopjime të njëra-tjetrës. Ka autorë që shkruajnë për Codex Beratinus-1, pa njohur greqishten e vjetër, pa pasur asnjë përgatitje paleografike dhe pa njohur as edhe një gjuhë të huaj si duhet, etj. Sigurisht që studimi i kodikëve nuk mund të japë rezultate të dëshiruara pa një vështrim të gjerë ndërdisiplinor. Studiuesi apo grupi i studiuesve që do merrej me një projekt kaq të madh dhe të rëndësisë së dorës së parë, me përgatitjen për botim të kodikut Beratinus-1, qoftë si botim kritik të tij, që mungon, qoftë për një përkthim komplet në gjuhën shqipe, me komente dhe analiza të tekstit, është e domosdoshme të ketë njohuri të thella për historinë e krishterimit të hershëm, për historinë e shkrimit të shenjtë në veçanti, pastaj për paleografinë greke e latine [për kodikët pas shekullit të VIII] dhe sllave, epigrafinë, etnografinë, etnologjinë, të drejten kanonike dhe atë zakonore të shqiptarëve dhe të popujve fqinjë, ikonografinë, simbolikën, për historinë e popullit shqiptar dhe fqinjëve të tij, për fillet e para të shkrimit në gadishullin Ballkanik, për ndarjen kishtare dhe hierakinë e saj, për kryeipeshkvitë dhe ipeshkvitë, etj. Mungesa e ndonjërës prej këtyre apo edhe disa njohurive të tjerave, do të ishte aq e dëmshme sa do të sillte dështimin e plotë të projektit. Vërtetë, shtrohet pyetja, pse deri sot nuk u ndërmor një veprim i tillë për një botim serioz nga studiues kompetentë dhe autoritarë, qoftë shqiptarë qoftë të huaj? Mungon dëshira e autoriteve përkatëse në AQSH apo është thjeshtë një injorim, nga injorantë të cilët nuk kuptojnë rëndësinë që ka ky thesar i paçmueshëm për vetë popullin shqiptar dhe atë evropian në përgjithësi?
Duke mos dashur në asnjë mënyrë të ulim apo nënvleftësojmë punën e të tjerëve, veçanërisht atë të P. Batiffol-it, sepse siç cekëm më lart, pothuajse të gjitha studimet e botimet e gjertanishme janë bërë sipas transliterimit të tij, madje edhe punimi i maketit dhe kopjes identike në Pekin, që sot ruhen në AQSH, e themi me siguri të plotë se ai transliterim [dhe të gjitha të tjerat të mbështetura te ai] ka shumë pasaktësi, lëshime dhe mungesa të ndjeshme. Për një gjë të tillë ka qenë koeshient edhe vetë Batiffol-i, kur pohon se “dorëshkrimin e Beratinus-it e pati në dorë për disa orë.” Nëse kemi parasysh se ky kodik ka 190 fletë dhe dimensionet e tij, pastaj vetë natyrën e shkrimit, i cili është mjaft e vështirë për t’u lexuar, përkundër përgatitjes paleografike të P. Batiffol-it dhe zotërimit përfekt të greqishtës së vjetër, ai, në asnjë mënyrë nuk ka arritur ta lexojë dorëshkrimin në tërësi! Pra, edhe Batifol-i ka bërë një punë të pjesëshme, që fatkeqësisht të gjithë studiuesit e marrin si komplete, të tërësishme dhe të padiskutueshme, gjë që nuk është e saktë. Pra, në të ardhmen e afërt, mbetet që të bëhet një lexim kritik i origjinalit, punë kjo që do të marrë të paktën 2 deri në 3 vjet përkushtim intensiv të pandërprerë, pastaj një përkthim dhe një analizë të tërësishme së bashku me një koment profesional nga specialistë të fushave të lartcekura.
KUSH ËSHTË SHËN GJON GJOJËARTI?
Shën Gjon Gjojëarti [Joan Chrysostomos], është njëra ndër figurat më të njohura dhe më të nderuara të botës së lashtë të krishterë, që te Etërit e Kishës së Lindjes më shumë se çdokush tjetër vlerësohet me admirimin dhe nderim të veçantë dhe njëri ndër reformatorët më të mëdhenj në historinë e krishterimit në përgjithësi. Ndërsa në Perëndim, pas shën Agustinit, ai gëzon popullaritet të madh si mjeshtri më universal i oratorëve të krishterë. Gjoni lindi në Antiokë mbi Oronte, midis viteve 349-354, nga i ati Secund dhe e ëma Antuza, në një familje finsike. Studioi filozofi në shkollën e Adraganzios dhe retorikë në shkollën e sofistit Libano. Pagëzohet në moshën tetëmbëdhjetë vjeçare. Fillimisht punoi në punë shtetërore, por pas disa kohësh largohet nga aty dhe shkoi për gjashtë vitet e ardhëshme në kuvendin e murgjve, që drejtonte Diodiri, ipeshkvi i Tarsos. Edhe nga këtu u largua për shkaqe shëndetësore dhe kthehet në Antioki. Që nga kjo kohë ai iu dedikua me përkushtim meditimit, jetës asketike dhe shkrimeve. Kjo bëri që të fitojë besimin e Melesio Rrëfyesit, që në atë kohë ishte ipeshkëv i Antiokës, i cili në vitin 372, e zgjedh midis njerëzve më të afërt duke e emëruar një vit më pas, si lektor. Më 381 rikthehet në Antiokë, te Melesio, i cili e shuguron dhjak, ndërsa në vitin 386 shugurohet meshtar. Në fund të vitit 397 i dedikohet aktivitetit të predikimit, ku merr dhe titullin e lartë midis oratorëve të shenjtë, predikues. Pas vdekjes së patriarkut të Kostandinopojës, Nektarit në dhjetor të vitit 397, Gjoni u zgjodh ipeshkëv në vendin e tij në fillim të vitit 398, nga kryeipeshkvi Teofil, për shërbim në Aleksandri. Në Konstantinopojë kishte shumë shqetësime dhe gjendja ishte shumë e rëndë. Kishin lindur ngatërresa në mes disa shtresave të caktuara të fisnikëve dhe infideles në njërën anë dhe meshtarëve në anën tjetër, të cilëve u përkiste edhe Gjon Gojarti. I ndodhur para gjithë këtyre ngatërresave, Gjoni bën përpjekje që nëpërmejt reformave gjithëpërfshirëse të normalizojë gjendjen e krijuar, por nuk pati fat dhe njëherësh u përball me kundërshtimin e fortë dhe të pamëshirshëm të perandoreshës Eudoksia, kur pushtetin perandorak e mori ajo në duart e veta. Me urdhër të perandoreshës Eudoksia, Gjon Gojarti dhe mbështetësit e tij, pësojnë disfatë të rëndë, aq sa Gjoni detyrohet të largohet përtej Bosforit. Më 403, në koncilin e Antiokisë, gjykohet vepra e Gjonit dhe ai dënohet me ekzil në Kukuso të Armenisë, ku qëndroi për tre vjet. Ka zëra se gjatë kësaj kohe, një pjesë të eksilit Gjon Gojarti e kaloi në Epir, gjë që ende nuk mund të mbështetet në burime dokumentare të sigurta dhe të padiskutueshme. Në fakt, nëse një gjë e tillë do të vërtetohej, atëherë, mund të arsyetohej shkrimi në fillim të kodikut Beratinus-1 Φ, 043, “Shikoni, ju që do të lexoni shkronjat e këtij Ungjilli të shën Gjon Gojartit, të cilat ai vetë i ka shkruar, kur ishte në vendlindjen e tij në Antioki si dhjak i Ungjillorit. Çdo gjë deri në kohën e tij, të shumtën është shkruar me shkronja të ndara, dhe për këtë shkak nuk ishte praktikuar që me shenja floriri të shënoheshin fjalët dhe shenjat…” Etapa e fundit e udhëtimit të eksilit të Gjon Gojartit ishte lokaliteti Pizio, në bregun lindor të Detit të Zi. Meqenëse ndjente se po i afrohej fundi në këtë jetë, ai kërkon një veshje të bardhë mëndafshi, duke shpërndarë për të varfërit të gjitha gjërat kishte. Vdiq më 14 shtator të vitit 407. Me një procesion solemn dhe të veçantë, rrobat e tij sillen në Kostandinopojë më 27 janar të vitit 438, në kishën e Apostujve. Perandori Teodosi II, djali i perandoreshës Eudoksia (e cila vdiq më 404), e udhëhiqte kortezhin duke kërkuar falje për fajet e së ëmës me rastin e persekutimit që i kishte bërë Gjon Gojartit. Eshtrat e tij u morën nga Konstantinopoja gjatë kryqëzatës së katërt në vitin 1204 dhe u bartën në Romë. Aty qëndruan për 800 vjet me radhë, derisa papa Gjon Pali II, në vitin e 2004, me 27 nëntor vendos që ato të rikthehen në Stambollin e sotëm në kishën e “Santa Maria Antiqua.” Kisha Ortodokse e nderon shën Gjon Gojartin si shenjt më 13 nëntor të çdo viti [sipas kalendarit gregorian], duke e renditur atë në mes të “tre hierakëve të shenjtë si shën Vasili i Madh dhe shën Gregori teolog” ku dita e tyre festohet çdo vit më 27 janar, që është edhe dita e ritualit të paraqitjes së Beratinusit besimtarëve. Ndërsa kisha katolike romake e nderon shën Gjon Gojartin me 13 shtator të çdo viti.