Shqipëria që po lind
Në fakt, kryengritja fatkeqe e vitit 1911, në mos për asgjë tjetër, i shërbeu të paktën të siguronte koncesionet e dorëzimit, të përcaktuara si një pozitë të barabartë, si një bazë të parë ligjore për pretendimet e ardhshme të autonomisë duke krijuar marrëveshje midis malësorëve rebelë dhe agjitatorëve të evropianizuar, një mësim për të dy të zhgënjyer të shtyrë nga nevoja supreme për ta bërë vetë Shqipërinë.
Nga Rafael Floqi
Kush ishte publicisti italian Eugenio Vaina de Pava (1888-1915), i diplomuar në Fakultetin e Arteve në Firence, iu bashkua lëvizjes politike katolike italiane të Demokracisë Kristiane gjatë viteve të tij studentore i cili mori pjesë dhe shkroi për kryengritjen shqiptare të Malësisë së Madhe. Fillimisht ai u interesua për çështje morale dhe etike, por më pas u fokusua tërësisht te politika. Në fillim interesimi i tij ishte i drejtuar nga Ballkani dhe problemet e kombit shqiptar.Në botimet e tij më vonë ai mbrojti rolin aktiv të Italisë në ngjarjet e Luftës së Parë Botërore, veçanërisht sepse pjesëmarrja italiane në këtë luftë do të kontribuonte në bashkimin e Venezia Giulias me Italinë dhe në shkatërrimin e Monarkisë Habsburge. Ai e zgjidhi çështjen e sllovenëve në frymën e ideve të Mazzini-t, përkatësisht, për t’u siguruar sllovenëve një zhvillim autonom në kontekstin e shtetit të ri. Ai ra si ushtar italian në territorin slloven në malet Kërn menjëherë pas fillimit të luftës (ofensiva e dytë e Soçës). Ai vdiq më 21 korrik 1915 duke luftuar si vullnetar, Ai botoi librin Albania che Nasche me 1914 nga i cili shkëputa pjesët e kryengritjes së Malësisë së Madhe. Pas vdekjes shokët e e tij botuan postum librin La nazione Albanese: Volume 1 .Në mënyrë të duhur seriali premtues nën drejtimin e Giorgio d’Acandia, i kushtohet studimit të problemeve më të devotshme dhe më pak të njohura të popujve në procesin e formimit, hapet me një vëllim interesant mbi kushtet e Shqipërisë. Vendi i varfër, i copëtuar nga lufta shumëvjeçare, ende nuk i kishin mbaruar dhimbjet. Por, nga sa flasin dhe shkruajnë për të, shumë pak e dinë gjendjen e saj reale, prirjet aktuale, traditat, aspiratat, veçoritë evidente dhe latente të Shqipërisë. Shkruhej në një koment se dobia e studimit të shkurtër të de Pava, ishte rezultat i një hetimi serioz dhe objektiv për atë se çfarë është dhe për burrat, dhe si një poet në një formë efektivisht tërheqëse është i padukshëm. Në kohën e sotme problemet shqiptare, ndërkohë që ndërthuren dhe pjesërisht i nënshtrohen interesave më të mëdha se sa vlera e tyre në lidhje me politikën italiane.KAPITULLI IV.SHQIPTARET KANE RREMBYER ARMËT Agjitatorët e kryengritjes shqiptare për liri u mashtruan. Kryengritjes shqiptare, nga ana tjetër, iu desh të shpërthejë spontanisht në disa pika, para kohe në mënyrë kaotike, e papërgatitur, pa ndjekur direktivat e atyre që shpeshherë kërkonin të për ta rifilluar më pas; pa u frymëzuar nga asgjë tjetër me vonesë dhe pjesërisht nga idealet e tyre; si forca natyrore, të padetyrueshme dhe të pashërueshme me mjete të përkohshme. Gjurmët e origjinës së saj të trazuar dhe të pa reflektuar i duhej t’i çonte deri në fund me gjithçka për të mirë dhe për të keq. Kjo u dha forcave të saj entuziazmin e mjaftueshëm për të mundur në përleshje të vogla forcat mbizotëruese të armikut, për të rezistuar në mënyrë të admirueshme, për të përhapur sasinë e fitimtarëve deri në Shkup; por gjithashtu e habiti ata vetë para vetë madhësinë e triumfit të saj, të paaftë për të përfituar prej saj, të paaftë për t’u organizuar, shumë pak e shkathët për të marrë një pozicion të dobishëm në përmbysjen e re në luftën ballkanike, gati për t’u ndarë menjëherë në një mijë ambicie dhe rivalitete personale.Një forcë e vetme po shtypte këto rebelime të errëta, kronike që gjakosën një pjesë të madhe të Shqipërisë së Epërme nga viti 1909 deri në 1912, duke ngjallur të qeshurën e lehtë të atyre që mund të thërrisnin vetëm me vetëkënaqësi: burimet e zakonshme e Luftës ballkanike, por duke u shfaqur si simptomë për sytë e devotshëm të vetëdijshëm, një ndryshim i thellë që po zhvillohej brenda të historisë së orientuar aty pranë.Në ato kërkesa të harruara nga njerëz të shquar, në atë luftë anonime pa hero dhe pa fitore, përveç ndoshta legjendës popullore që shpërfytyron njerëzit dhe episodet, në ato dhimbje dhe në ato masakra të papara, megjithatë, ka diçka që meriton të mos jetë e varrosur në harresë ose e ngatërruar me rebelimin e paditur të çdo populli kundër rendeve të reja të vendeve më të qytetëruara.Në fakt, kjo do të tregonte një dritëshkurtësi fenomenale po të mos shihje me pak devotshmëri brenda revoltave të shumta lokale që ndodhën prej disa vitesh në veri e më pas në të gjithë Shqipërinë, si (edhe pse pothuajse gjithmonë ndaras ) midis popullsisë myslimane dhe asaj të krishterë. Këto, revolta që shënojnë një kreshendo intensiteti, shtrirjeje dhe njëkohësie; dhe duke mos njohur në vend të kësaj simptomën e një sëmundjeje përgjithësisht të përhapur, e cila nuk mund të kurohej më me mjete juridike lokale dhe të përkohshme. Sigurisht që kërkohej pak më shumë drejtësi administrative dhe taksash, pasi malësorët e rrafshnaltave të ashpra të Ballkanit nuk mund të kontribuonin në të njëjtën masë si bashkëqytetarët fatlumë të Azisë së Vogël, të ujërave të pastër tashmë pjellore të të cilëve u vlerësohen çdo ditë nga rritja e një rrjeti hekurudhor në rritje.. Nuk duhet harruar as që i vetmi rajon evropian ku nuk shtrihej një kilometër hekurudhë ishte pikërisht Shqipëria, megjithëse hartat e gadishullit ballkanik i kishin caktuar atë prej tridhjetë vjetësh, thjesht projekte, që mbetën gjithmonë status projekti.Ishte absurde të besohej se një popullatë mund të kishte besim te zyrtarët osmanë që as nuk flasin as shkruajnë të vetmen gjuhë që ata dinë, ose që kryejnë operacione policore, si ato të çarmatimit, me si një hakmarrjeje ose një grabitjeje barbare. Në vende që ndalonin ndjenjën shumë të mirë të nderit dhe dinjitetit personal duke përdorur rrahje publike të drejtuesve më autoritativë dhe pa dhënë asnjë dëmshpërblim për armët artistike, shpesh me vlerë të madhe, të konfiskuara prej tyre.Por thellë, brenda dhe nën të gjitha këto ankesa të rastësishme, kishte ndjenja e një shqetësimi moral që nuk ishte ndjerë më parë dhe qe sjellë papritur në lahutë, nga rinovimi politik, nga liria e papritur e diskutimit, nga ndryshimi i thellë, madje edhe i interesave ekonomike, të shkaktuara nga ardhja në pushtet të partisë xhonturke. Ata që u largua shumë i ri dhe me iniciativë, me besim të thellë në fatin e racës turke dhe të fesë myslimane, ishte i gatshëm të bënte forcën e arsyes osmane të ndjehej në të gjitha anët e Perandorisë pa zbutje më të kujdesshme. Pastaj ai kishte meritat dhe gabimet e tij. Ai besonte në shtetin osman: kaq shumë dhe midis një myslimani separatist dhe një të krishteri besnik ai preferonte, si në Epir, pa hezitim këtë të fundit, të gatshëm të zbatonte pa marrë parasysh askënd parimet e një sistemi detyrimi dhe ushtarak absolutisht uniform. Prandaj, në luginën e egër të Drinit të Bardhë, së pari u ngritën shqiptarët e Pejës, të Gjakovës, të Prizrenit, tashmë kundër -reformave maqedonase të periudhës 1904-1908 të drejtuar nga Hilmi Pasha që prekte tashmë më thellë në privilegjet e tyre tradicionale. Ata ishin kundër urdhrit të Çarmatosjes në pranverën e vitit 1909 të Xhavit Pasha që thyente zakonet e vjetra të tranzicionit kur me një mijë e katërqind burra dhe tre bateri artilerie-kaloi fushën e Gjakovës dhe krahinën e Pejës, duke djegur kullat e bejlerëve të pasur, duke arritur të çarmatoste me dhunë një pjesë të madhe të krahinave më të bukura më të arritshme. Por postulatet e liderëve janë ende shumë të kufizuara: Zenel beu, më i shquari nga ata të Pejës , duke folur atë verë me publicistin francez Jaray thjesht i tha atij : “Më parë ne nuk e bënim shërbimin ushtarak, përveç rasteve kur donim ose në rast rreziku, tani duam që fiset të shkruhen ushtarë ose në këmbim të japin pesëdhjetë lira turke. Përballë këtyre kërkesave të reja, të gjithë shqiptarët kanë të njëjtat interesa.Kishte një interval mes dy kryengritjeve dhe Xhavid Pasha nuk u mashtrua duke i thënë të njëjtit udhëtar se do të duhej të kthehej shumë shpejt ” për t’u dhënë një mësim këtyre zotërinjve shqiptarë”.Ai që kreu shtypjen e dytë ishte një vit më pas kur Turgut pasha, një emër që më vonë u bë i famshëm ndër shqiptarët si një simbol legjendar i egërsisë së pamëshirshme. Megjithatë, kësaj herë përgatitja ishte më e madhe dhe rezistenca e kryengritjes ishte dukshëm më e organizuar, më këmbëngulëse, më e bashkuar. Të udhëhequr nga Isa Buletini, ata kapën kalimin shumë të rëndësishëm të Kaçanikut, një çelës strategjik i fushës së Kosovës, duke ndërprerë hekurudhën midis Shkupit dhe Mitrovicës. Ndonëse të pakët në numër, shqiptarët në atë pozicion të shkëlqyer rezistuan për një kohë të gjatë, duke zmbrapsur me trimëri çdo sulm frontal, deri sa u përmbysën nga ushtria turke gjersa ata duhej të hiqnin dorë nga beteja. Një këngë e Malësorëve u referohet atyre luftimeve me vrull të bukur epik thotë: Kaçanik, “Kaçanik të rraftë pika, nuk e ditke çka asht frika!” Pas shtypjes së revoltës së Kosovës, luftëra të reja, jo pa rëndësi i prisnin trupat turke, të drejtuara për të kaluar dimrin në Shkodër, për pjesë e disa qindra në Majën e Shalës, gjithsej tetë familje, të vendosura në Qafën e Agrit në rrugën që të çon nga Gjakova në Shkodër. Mehmet Shpendi dhe Marash Delia mundën të ndalonin trupat e shumta të Turgutit për njëzet e katër ditë po në gusht të atij viti .”, pasi i kapërcen malet me vështirësi, në shtator arritën në Shkodër dhe filluan menjëherë të kryenin çarmatimin. Kështu vetë ushtritë turke shpërndanë në mënyrë të padukshme farën e humorit të ri në vendin e ngjarjes, duke favorizuar një kuptimi të përgjithshëm ; “sepse të vjetrit tanë, thonë Malësorët na kanë lënë këtë fjalë : dy pisqolla dhe një thikë, – sa të rrosh mos i braktis.Me përhapjen e rebelimit midis fiseve katolike të Malësive të Shkodrës, duke iu afruar kufijve dhe detit, do të intensifikohej edhe kuptimi autonomist dhe pasojat e atyre pakteve në shtetin fqinj, i cili shpresonte ta kthente atë drejt ambicieve të tij pushtuese dhe përtej në Evropë ku Fuqitë e ndryshme i ndoqën me interes të menjëhershëm këto ngjarje. Pedagogjia më e mirë revolucionare në veprim dhe në luftim është se revolta bëhet e vetëdijshme ; pra, për shkak të dukurisë së njohur të qëllimeve heterogjene, ndërgjegjja kombëtare e kryengritjes shqiptare u zhvillua hap pas hapi nga ndjenja e parë nevojtare në një natyre tjetër, nga motive lokale e të rastit që ishin shumë të ndryshme prej saj.Për muajin 1911, pas marrëveshjeve të përbashkëta ndërmjet të krishterëve të Shkodrës dhe myslimanëve të Kosovës, po përgatitej një ringjallje kryengritëse; kur më 23 mars precipitoi papritur lëvizja nga Mali i Zi të cilën e nisi në fshat , kundër Tuzit, me disa qindra pushkë dhe një subvencion të kufizuar furnizimesh nën kontrollin ekskluziv, nga Malësorët katolik përtej kufirit. Kështu që në fillim mungonte njëkohësia që ishte kusht i domosdoshëm për triumfin e kryengritjes; e ndihma e vullnetarëve që prisnin nga Italia dështoi, ndërsa të paktët prej tyre që ndjenë turpin e -mosveprimit dhe të mos folurit u larguan më kot.Ajo ishte si një shkreptimë kashte, gjigante për një çast, që dogji postat e kufirit dhe u vuri flakën deri tek portat e Shkodrës, por që do të dilte në mënyrë të pariparueshme përpara kundër përparimit metodik e të durueshëm të dyzet mijë asqerëve të Turgut Pashës e të ushtarëve dhe dhjetë baterive të tij të topave përgjatë brigjeve të liqenit. Në fillim të majit, pozicionet që dominonin në luginën e ngushtë të Cemit përgjatë kufirit me Malin e Zi , u humbën dhe u rimorën disa herë furishëm, por ranë përfundimisht në duart e turqve. Nga mungesa e municionit, Malësorët u tërhoqën për herë të fundit me pushkë të shkrehura nga Mali i Deçiqit, kur takuan në rrëzë të malit, mushkat e ngarkuara me fishekë të çuar aty m0e urdhër të oficerëve malazezë . Turgut Pashia më pas urdhëroi në shpalljen e fermanit të tij të kërkesës për dorëzim, me kusht që tetë krerët kryesorë të kryengritjes të dorëzoheshin pa kushte, pra lideri suprem Sokol Baci dhe krerët Fran Pali, Ded Gjo Luli, Mirash Luca, Tom Ujka, Luc Marku, Mehmet Shpendi dhe Mirash Pali. Dhe malësorët në një takim mbresëlënës të mbajtur më 12 maj në Pikalë, vendosën të vazhdonin rezistencën.Lufta guerile filloi: lart përmes kreshtave gjithnjë e më të ashpra, brenda pyjeve alpine, nëpër shkretinat shkëmbore deri në rrafshnalta e largëta më bore të pellgut ujëmbledhës, duke ” bërë”, sipas këshillit të Garibaldit në Trentino ” si shqiponja”, Malësorët nuk pushuan së shqetësuari armikun fitimtar”.Shqiptari luftoi me pushkë dhe nuk kishte nevojë për topa, siç e dinte Evropa. – Me një copë bukë, me gjysmë opinge – luftoi natën në dritën e hënës; — luftoi edhe në zemër të errësirës… Vëllezër janë dhe si vëllezër kalojnë jetën” kështu thotë një këngë e atëhershme.Marshimi i paepur i armikut dhe kolonat e Ethem Pashës që ngjitej nga Kosova, pasi u përpoq disa herë më kot të kalonte në shtigjet e Selcës, zbriti në Vukël dhe luftimet e ditëve të para të qershorit arriti të bashkohej me ushtrinë e Turgutit, duke u shkëputur tërësisht kryengritësve lidhjen nga pjesa tjetër e Shqipërisë, afër kufirit jugor të Malit të Zi.Ata, në mesin e të cilëve ishin deri në njëzet vullnetarët italianë as atëherë nuk deshën ta ngrenë flamurin malazez dhe protestuan përballë zyrtarëve të atij vendi: ” -Ne nuk i bindemi mbreti tuaj, por tonit”, në çdo shenjë përkushtimi. e cila do të shoqërohej me favore shumë të mëdha materiale.Kjo ishte agonia: kishte zëra për negociata, armëpushime, një hap i Rusisë në Stamboll, i kundër balancuar menjëherë nga një ndërhyrje nga Gjermania në Cetine. Nga (ku kam një kujtim personal) kur një mëngjes, të fushuar tek ura e Tamarës, për një tentativë të fundit të sulmit në vijën turke, na zgjoi thirrja e ashpër e oficerëve malazezë që na bërtitën “Shkoni dhe dorëzoni armët në Koritë: paqja u arrit. Kryengritësit, të uritur e të lodhur, me familjet e tyre të mbajtura peng nga “bamirësit” malazezë, patën guximin të qëndronin edhe dyzet e tetë orë në pozicionet e tyre, pa bukë e pa fishekë.Më pas kur zbritën në Podgoricë dhe i kam parasysh ende gojët e thata, fytyrat e shpërfytyruara nga uria dhe ankthi, të cilat bërtisnin në takim me vullnetarët italianë të shquar, që ktheheshin nga malet në mbrëmjen e 3 gushtit, se ata ishin tradhtuar, se nuk donin të ktheheshin në shtëpitë e djegura e të shkatërruara nga turqit, por se ” e bëmë sa për ta ditur Evropa “.Atje, duhej të kishte sukses: pas kordonëve të trupave, në sheshin e madh të kazermës së Podgoricës, u hoq çdo pamje e lirisë së diskutimit; emigrantët nga Shkodra që mund t’i kishin sqaruar bashkatdhetarët e tyre, u dëbuan me forcë; u mbyllën ose burgosën liderët ende të prirur për rezistencë. Aty u nënshkrua protokolli i gatshëm, me klauzolë sekrete të dëmshpërblimit në favor të Malit të Zi . Pak rëndësi ka, nëse këto shpresa u shuan më vonë dhe u dhanë një pretekst, ndër të tjera, edhe për luftën ballkanike; por ndërmjetësit dhe biznesmenët që shpresonin për ardhura të mëdha nga bonifikimi i liqenit e shpallën paqen malazeze si tepër bujare për malësorët e mposhtur.Pastaj për të pastruar fushën nga shqiptarët; u ndërmor një gjueti e ashpër për kontrabandën e armëve, për gazetat; u burgosën dhe u dëbuan malësorët, që çështja shqiptare të mos përmendej më. Qeveria malazeze mori peng familjarët e krerëve të Dedë Gio Lulit, Gjin Nikës dhe Mehmet Shpendit, se nuk do të ringjallnin revoltën; dhe përmes lidhjes së Sokol Bacit që e mbajti Malësinë në pranverën e vitit 1912, ndërsa i gjithë rrethi i Kosovës me një sërë përplasjesh fatlume rrëmbeu nga Shkupi, një plan autonomie shumë më organike, sesa lëshimet e herëpashershme të Podgoricës.Në fakt, kryengritja fatkeqe e vitit 1911, në mos për asgjë tjetër, i shërbeu të paktën të siguronte koncesionet e dorëzimit, të përcaktuara si një pozitë të barabartë, si një bazë të parë ligjore për pretendimet e ardhshme të autonomisë duke krijuar marrëveshje midis malësorëve rebelë dhe agjitatorëve të evropianizuar, një mësim për të dy të zhgënjyer të shtyrë nga nevoja supreme për ta bërë vetë Shqipërinë, të paktën, si emër me qeverinë provizore të nisur nga kalabrezo-shqiptari Terenzio Tocci përballë mureve të vjetra të Lezhës, me demonstratat e vonuara të mirditorëve, me kërkesat e avancuara për armë nga krerët shqiptarë të Epirit, agjitacionet e grupit kryengritës të drejtuar nga Nikollë Ivanaj e dëbimet e provokuara, ndihmuan për t’i treguar e çuar deri në vjeshtë këmbënguljen e vërtetë për një çështjeje shqiptare, me gjithë organicitetin e saj.Turqit, siç pritej, nuk i përmbushën fare premtimet e tyre : as shkolla kombëtare, as zyrtarë vendas për Shqipërinë e Epërme; dhe në Elbasan dhe në Qendër, pavarësisht mijëra premtimeve të mbjella nga Haxhi Adili si Ministër i Brendshëm. gjatë udhëtimit të tij elektoral, asnjë shkollë nuk u rihap, nuk u ndreq asnjë padrejtësi. E marrë në mënyrë spazmatike në pushtet nga acarimi i luftës së gjatë të Tripolit, partia Bashkimit e Progresit zhvilloi zgjedhjet e vitit 1912, me arrogancën më flagrante, për të anuluar çdo mundësi diskutimi në Dhomën e re të Parlamentit. Shumë vonë ai e kuptoi dhe vetë atë dhe u përpoq ta kompensonte duke lënë më pak liri në zonat e fundit të thirrura për të votuar, i frikësuar dhe i penduar për atë mungesë totale të një valvule sigurie kundër pakënaqësisë së vendit.Por që nga fillimi i majit 1912 në Kosovë dhe në Drinin e Bardhë, duke marrë si pretekst ardhjen e disa inxhinierëve për studimin e një linje hekurudhore ushtarake nga Mitrovica në Pejë, revolta shqiptare rifilloi për të katërtën herë nën udhëheqjen e liderët e zakonshëm, por me udhëheqjen më të lartë tani të njerëzve ushtarakë dhe politikë, si kolonelët Bajram Curri dhe Riza beu, si të ish-deputetët Hasan bej Prishtina, Nexhip bej Draga i Shkupit, Jahja Aga i Prizrenit dhe të tjerë mbetën njëlloj. I mundur në terrenin elektoral nga kandidatët .Ata më në fund arritën një unitet drejtimi dhe një ndërgjegjësim për qëllimet që u kishte munguar në të gjitha lëvizjet e mëparshme dhe që u manifestua në Memorandumin e Lunikut të shprehur qartë bazuar në postulatet e kërkesave për një administrate të vetme për të gjithë Shqipërinë, nën një inspektor të përgjithshëm të vetëm, me një gjuhë zyrtare, shkollë, ushtri dhe buxhet të vetin.Epërsia momentale e armëve nuk u bëri dobi turqve . Kryengritësit e lejuan veten të kapeshin, ndoshta nga puna e një tradhtari, në Pejë nga mesi i qershorit në një pritë mizore në të cilën pothuajse dy mijë prej tyre u vranë dhe disa qindra mezi shpëtuan, duke u përplasur dëshpërimisht në rrethin e hekurt të trupat osmane, rifilluan dhe rritën me vrull në luftën guerile maleve. Në korrik, një rrethanë e papritur i favorizoi ata: kur mbërriti lajmi se një grup oficerësh shqiptarë të garnizonit të Manastirit, të cilët ishin anëtarë të partisë së Antantës Liberale, të ftuar të lëviznin kundër tyre, u dezertuan u fshehën, duke refuzuar të shkonin të luftonin kundër vëllezërve të tyre dhe i bënë thirrje për dorëheqjen e qeverisë xhonturke. Kështu u rinovuan taktikat e revolucionit të vitit 1908 : dhe ashtu si atëherë trupat e Selanikut u bashkuan në kauzë të përbashkët me ta; gjersa qeveria e Stambollit ndryshoi.Më pas, nga kalimet e paruajtura të pellgut ujëmbledhës, ushtria e malësorëve shqiptarë u përhap në fushën e Kosovës, mori Prishtinën dhe pothuajse pa luftë pushtoi Shkupin, të udhëhequr edhe një herë nga luftëtari legjendar Isa Boletini. Që pasi pushtoi qytetin, nuk bëri dhunë, e admirueshme për sytë e korrespondentëve evropianë për rendin që mundi të vendoste dhe ruante. Nga Shkupi tha Ligji unë është pranimi i Memorandumi të Junikut; dhe meqenëse ai qeverisi kërcënoi të ngrinte të tërën Shqipërinë në luftë e Maqedoninë, për të zbritur deri në detin Egje dhe në Selanik. Të gjithë kërkesat e tij atëherë, përveç njërit, u pranuan dhe ai të shkrirë duke u kthyer në shtëpi me armët e ngarkuara, në mënyrë paqësore. Për dy muaj pra, që nga gushti deri në tetor të 1912, Shqipëria, e ka gëzuar, e gjithë Shqipëria, të paktën juridikisht, autonominë e gjerë, të fituar me aq vështirësi dhe njerëzit më të mirë të saj po përgatiteshin për të korrur përfitimet, me pëlqimin besnik të qeverisë së Said Pashës, kur vetëm një vorbull e paparashikuar erdhi duke iu shkatërruar edhe një herë planet e tyre, nga themeli. Shtetet Ballkanit e kuptuan se pushtimi i shumëpritur do të ndodhte dhe se do tu iknin nga dora, krahinat turke të Evropës që ishin tani gati të çliroheshin pa ndërhyrjen e tyre; dhe pa ndërhyrjen e Knjaz Nikollës para kujtdo tjetër, dhe hodhën para në luftë, pavarësisht zhgënjimit nga paqja e afërt e Lozanës.