Nga Ramiz LUSHAJ/
1.
Astenjiherë nuk kisha ndie se në Shqipërinë me 300 ditë me diell në vit kishte një festë pagane të tillë si “Darka e Diellit”në trollin bregdrinas të Malziut, krahas të tillave të atyshme si Dita e Verës (14 mars), Shëngjergji (6 maj), Runa (1 korrik), Mjedisi i Dimnit, etj. Edhe kjo i kishte ritualet e veta. Shtrohej plot begati “Sofra e Diellit”. Poshtë saj vnojshnin duj’ gruni a misri e tekefundja disa grushte me kallinj apo kokrra të tyne, të cilat pas darke i qitshin përjashta në arë. Të nesërmen plugonte mbjellja e misrit, si përmbyllëse e kësaj festë të rrallë. 83 vjeçari Fejzi Dobrushi i Shëmrisë në një rrëfim të tij (v. 1982) ia daton edhe kohën “kur dielli kthen prej vere”(fq. 259). Pra, ia shenjon festimet diku kah mesi i muajit maj.
Sivjet, kjo “festë e Diellit” po përkon mrekullisht me promovimin e veprës shkencore elitare “Malziu bubrrime historike-etnologjike-folklorike-gjuhësore” të prof. asoc. dr. Shefqet Hoxha, Mësues i Popullit. Në kit’ “Sofër të Diellit”, në trollin e vet, kjo vepër po rrezaton fort e mirë. Duket se një dashuri me përmasat e Diellit, nji dashuri e tillë toka-qiell, e ka turbinue përtej gjysëm shekulli kit’ autor lumjan në hulumtime e dorëshkrimin e kësaj kryevepre për Malziun. Një dashuri kaq përmasore hyjnore i vrelli mirësisht edhe biznesmenit dinjitar, besimtar e bujar, Kadri Morina, djalë i Shikajve të Malziut me i përkrye dy botime luksoze të njipasnjishme e kit’ promovim këtij libri të pazakontë. E meritonte Malziu një memorial të tillë si kjo vepër në memorien e vet e të kombit.
Tue ardhë rrugës kqyra prej larg vendndodhjen nënujore të kullës të morinasit Tahir Ali Nimani, kullën rrënjase ku hodhi shtat e hapa Kadri Morina, e cila para tre dekadash u përmbyt shtetërisht, sikurse qindra të tjera, nga liqeni i hidrocentralit të Fierzës e tashti edhe ashtu e nëndetsun jep dritë në sistemin elektro-energjitik shqiptar, deri edhe në tunelin e Udhës së Kombit apo si i thonë në shkresa e media: “Tuneli i Kalimashit” në trevën e Malziut krahapët përskej Drinit, ma të madhit lumë shqiptar. Malziu ka disa lumenj e sheu që ia kanë ba arkitekturën me lugina e kodrina strategjike e të begata kësaj treve të bekuar etno-historike. E duket se pas ujit jetëdhënës malziasit i kanë shtrue sofër edhe Diellit.
Malziu tue i pasë diellin me bollek, ujët gjithkund, historinë vargmal të dytë, njerëz bajemirë e dritë fanar si Kadri Morina, atëherit kësaj treve i mungonte diçka: një vepër shkencore popullore e diamantë si kjo e prof. Shefqet Hoxhës “djalosh” 80 vjeçar që ecë me mendtë e veta e me kambët e veta. E kjo vepër me 498 faqe, pa mëdyshje rendohet si një ndër botimet ma të mira në llojin e vet, e theksoj në llojin e vet, në krejt historinë shqiptare nga Gjon Buzuku i rrethinave të Ulqinit deri tek Shefqet Hoxha, “Akademi e Lumës”.
2.
Veprat e mira i ban edhe vendi ku lindin ato. Ma çprushtë e krejt thelbtë: Ishte vet historia e madhe e Malziut me luftra nga drita e diellit deri tek pika e gjakut. Ishte vet kultura e thellë e Malziut me eposin, kanunin, festat, pleqnitë, kangët e vallet e veta. Ishin e janë vet njerëzit e tij të mendjes, punës e pushkës. Ishin kjo bashkari në kohë e hapësirë që e banë të mirë kit’ vepër për Malziun.
I thonë një fjale të moçme: çka ka magjja gatuan e zonja e shtëpisë. Shefqet Hoxha, ky lumë i mendjes e mal i penës, pati çka me gatue në magjen e vet krijuese. I pati bubrrue qyshse kur ishte mbi 20 vjeçar, në lulen e moshës e dekteri tashti që i lulojnë kurorë thinjat e bardha. Meritë e tij është se i mblodhi me kokë e okë, se nuk i dogji bubrrimet nga asnjë prush i flaktë apo saç e nxehtë, po i vetpoqi hojemjaltë në diellin e shpirtit e të kohës si ma i miri mjeshtër i mendjes e penës.
Në shpalime të veprës të Shefqet Hoxhës po i vegi plis e lis katër nga elementët ma të dielltë të Malziut: Historia, Qytetnimi, Eposi, Kanuni.
3.
Historia e Malziut, si në jetët e realitetet edhe në kit’ vepër të re të Shefqet Hoxhës, vjen fletë ndritur e faqe bardhë. Antike e moderne. Jetnikët e saj në mijëravjeçarë kanë luftue me të gjitha llojet e armëve nga ato prej guri e bronzi e deri tek “topi i Pistës” me trup prej dardhe e rrathë hekuri, i bamun nga një një grup pistorësh me prijtar Halil Mustafën e atyhit e i përdorun në luftën e pranverës 1913 kundër serbëve. Në këtë luftë, pagëzue e njoft në popull edhe si “Lufta e Topit”,vetëm fshati Pistë i Malziut i dha lirisë 24 martirë të saj.
Në Luftën e Parë Ballkanike, kah fundviti 1912, tre taborre të ushtrisë serbe mësynë Malziun dhe Drini u la në gjak. Në Shikaj të Kadri Morinës në tre ditë luftë qëndrestare mbrojtëse shovenët serbë vranë 22 vetë, nga të cilët 20 ishin të vllaznive të shikajve. Nga dera Morina ishin 12 prej tyre, 9 mashkuj e tri femna, bile Fatime Morina në përballje me një ushtarak serbë ia këputi atij dorën me drapën të arës. Prej kësiherit kanë mbet aty varret e 40 shkijeve të vramë më 1912 e njerëzit iu thonë “Vorret e serbëve në Shikaj”.
Në vendbanimin tjetër, në Va-Spasin (Vaspas) malzias të përmbytur nga liqeni i Fierzës, ka gjurmë nga “Kalaja e Lekës”, kalaja e princit Lekë Dukagjinit, i përjetsuar edhe si ligjbërës i Kanunit me emnin e tij. Kjo kala, të cilën e ka shkelë me kambë shpeshherë edhe Kadri Morina, ngrihej mbi një kodrinë, në një vend të kyçtë, mbi një shkamb të thiktë “Qafa e Gjytetit” e, teposhtë, shtrihej një fushë e vogël, “Qyteti”. E gjitha kjo formon një farë gadishulli tek bashkimi i lumit të Krumës me Drinin e, kulla e saj katërkandshe, lartohet në 259 metra mbi nivelin e detit.
Lugina e gjatë e Drinit mund të thirret edhe “Lugina e Princave të Drinit” apo “Pesë Princat e Drinit”, etj. Përveç princit Lekë Dukagjini, në anën tjetër të Hasit, gjendet vendorigjina e Skënderbeut (Iskander–Leka), pikërisht në zotërimet e tij dinastore të kaheshme në Mazrek e Kosturr, si e dokumenton edhe Shefqet Hoxhës tek vepra “Hasi, Tedeli i Kastiotëve” (Tiranë, v. 2006). Aty ku bashkohet Drini me Valbonën, tek vendbanimi i kahershëm i “Ponarit të Lekës” ngrihen kala të princit Leka Spani. Mbi liqen të Komanit, kah Pulti i Vogël, ishte princi Lekë Dushmani me zotërimet e tij feudale. Në Vaun e Dejës ishte princi Lekë Zaharia me kala e principatën e tij.
Përgjatë rrjedhës së Drinit të Bashkuar në Qarkun e sotëm të Kukësit, i trupuem në shekuj nga disa udhëkryqe antike e moderne të shkëmbimeve tregtare e të kulturave, njoh gjithata “princa” të biznesit shqiptar si Avni Ponari, Basri Ruka, Hajri Elezi, Kadri Morina, Ramë Geci, Skënder Gjoni, Shyqyri Duraku, e dhjetra të tjerë.
4.
Qytetnimi pellazgo-ilir e bashkëkohor i Malziut dokumentohet me shembuj e fakte edhe nga prof. Shefqet Hoxha në veprën e tij. Daton të paktën dhjetë mijë vjet ma herët. Ishte vendbanim neolit i zhvilluar, në shtrirje të hapët. Vendasit e atyshëm e të athershëm jetnonin në banesa mbi tokë e ta ndara në dhoma, kishin enë me dekoracione për gatim e hijeshim, etj., njësoj si edhe në Maliq të Korçës, etj., ndërkohë që edhe në ultina bregdetare banonin në gropa nëndhese. Ngjitas, gjendej Kolshi i vjetër prehistorik, që në historinë panshqiptare e euro-ballkanike njihet si “Kultura Kolshi I”, kulturë përfaqësuese e krejt Shqipërisë Verilindore, e cila ka si tregues themelor qeramikën barbotine në reliev të ngritur, qeramikën e pikturuar me bojë kafe mbi sfond të kuq dhe qeramikën impreso, të cilat vendosen mjaft qartë në raporte kulturore e kronologjike me Rudniku III në Kosovë dhe me gjithë kulturat e fazës Starçevo II b të Ballkanit Qendror, etj. Në këtë truall të Malziut të sotëm thuhet se ka jetnue fisi ilir i Siculotae (fq. 112), prej të cilit, sipas Sh. Hoxhës, e mori emrin edhe fshati Shikaj (Shikla-Shikje-Shike) e përmendet për herë të parë në Krisobulën e Car Stefan Dushanit (v. 1348).
Ky qytetnim duket qartë edhe në toponimet tek “Kështjella e Shëmrisë”, “Kalaja e Lekës” etj si “Qyteti”, “Qafa e Qytetit”, etj.
Malziu ishte një vend gjeo-strategjik i kryqëzimit të udhëve qyshse në kohë të lashta, pasi trupohej nga “Rruga e vjetër”, ndryshe: “Publica Via” apo ma plotërisht: Rruga Lissus-Nissus (Rruga Lezhë-Nish). Vaspasi, nga albanologu i shquar Hahni, identifikohet si “stacion rrugor Creveni” i saj, prej ku rruga e madhe ndahej në tre drejtime, drejt kryeqëndrave të mëdha: Prizren e Gjakovë, Shkodër e Shëngjin, etj., Përfundi Fushës së Kalimashit, nja 200 m. në lindje të lumit me të njëjtin emën, u ndërtue në gjysmën e dytë të shek. XVIII “Ura e Vezirit”, 18 kambëshe, një nga ma të mëdhatë në gadishullin e Ballkanit. Nga fshatra të Malziut, siç shpjegohet në këtë vepër shkencore, niseshin disa udhë drejt krahinave (rretheve) përqark: drejt Mirditës, Pukës, Hasit, Kukësit, Malësisë së Gjakovës (Tropojë), etj. Gjithatha këto rrugë kanë sjellë qytetnim, zhvillim të mirë ekonomik e kulturor, pasi aty kishte doganë, hanet e Vaspasit, Kalimashit Shikaj, dyqane zejtarie e shitore, etj.
Në trevën e sotme të Malziut ka pasë disa kisha të kahershme si Kisha Shën Bastiani e Shtanës dhe e Dukagjinit, Kisha Shën Maria në Shëmri, Kisha e Shna Prendës në Mëgullë, Kisha Shën Ilia e Pistës, Kisha Shën Shtjefni e Spasit, Kisha e Shënkollit ,etj. të cilat kanë luajt rolin e vet fetar e kulturor, por me pushtimin otoman filluan të rrallohen e derisa munguan krejt. Edhe xhamitë e hapuna në vazhdimësi e tanësi kanë pasë ndikimin e vet kulturor. Në të dy rastet ato kanë sjellë e përcjellë qytetnim oksidental e oriental.
Në fondin e artë e të përhershëm të qytetnimit të Malziut hyjnë edhe gjithato të dhana etno-historike e vlerësime të dokumentura nga shumë autoritete të shkencave, politikës, letrave e diplomacisë, shumë sish edhe udhëpërshkrues, si: Llazar Soranzo (shek. XV), Frang Bardhi (1638), Evlia Çelebia (1670), Stefan Gaspri (1671), Vincenzo Zmajevich (1703), J.G. von Hahn (1867), Giusepe Celcich (1899), Jastrebovi (1904), Theodor Ipen (1908), etj.
Shprehje e qytetnimit malzias është edhe kjo vepër e prof. Shefqet Hoxhës, është edhe “Meshari’ i Gjon Buzukut që e ruajti në shekuj hoxha i Fletit skej jush apo libri i meshës të fesë katolike që e ka ruajt hoxha i Dukagjinit tuaj.
5.
Malziu ka Eposin e tij, visar e vlerë. Ky epos është pjesë e Eposit të Veriut, kësaj akademie të parë shqiptare, që na mbajti të gjallë, në kambë, të fortë. Popujt me Epos madhor iu kanë qëndrue lartësisht stuhive të kohnave nga ma të vështirat e kanë ngritë kultura nga ma të fuqishmet. Kujtojmë nga lashtësia eposin homerik “Iliada” e “Odisea” e ato indiane “Mahabharata” e “Ramajana” apo ato të Mesjetës si Eposi Gjerman i “Nibelungëve”, Eposi Frank i “Rolandit”, etj. Edhe treva e Malziut ka qëndrue e pathyeshme, e pa ikshme, e pa asimilueshme, e pastër edhe në emërvendet e saj, etj.
Legjenda e shkrimtarisë Shefqet Hoxha që ka vepra të botuara e në dorëshkrim sa ka edhe vite jete, ia ka fillanisë kësaj veprës të magjishme “Malziu…” me eposin e saj. Ia paska nistue qyshse në vitin 1955 tue hulmue kangën historike për Mic Sokolin nga Fangu i Mulosmanëve të Krasniqes (Tropojë), Hero i Popullit, një nga simbolet kombëtare shqiptare. Ajo mban titullin “Mic Sokoli vesh jelekun”, mbledh në Mëgullë (Çam) në vitin 1954, këndue nga Zenel Myftari, 42 vjeç. Asokohe ishte i ri, rreth 21 vjeç, po me pasionin e një studiuesi të pjekun, pasi e kishte modelin prijtar, të atin, Qamil Hoxhën, që kangët e mbledhuna prej tij për Ciklin e Kreshnikëve në vitin 1937 tani gjenden në Universitetin e Harvardit në Amerikë. Kanga tjetër ishte për luftën e vitit 1912 kundër sllavëve “M’u në Shkodër lufta nisi” (f. 330) e regjistruar në Vaspas në vitin 1955. Një vit ma vonë (1956) edhe kangën e tretë “Sot ta mundim Mark Milanin”, mbledh në Mëgullë nga Isuf Braha, 63 vjeç.
Eposi i Malziut, i tufalakuam në kit’ botim nga i përkushtuari Shefqet Hoxha, kap 50 kangë në 49 faqe. Një libërth më vete. Nuk janë pak, veçanarisht po të kemi parasysh laryshinë e tyre në lloje e tematikë. Aty ka dy kangë nga Cikli i Kreshnikëve, mbledh në Shëmri (v.1978) si “Muja pret Kral Kapetanin” (f. 305-’07) e “Hasan Aga i Ri vret Balozin” (f. 308-310). Kangë legjendare si “Gusht ka ra çai Turki i gratë” (Kryemadh), “Shkon motra me nand’ vllazën” (f.317), etj. Kangë historike si “Zo n’Shqipni kush po gjuen me topa” (Pistë, v. 1959), “Zmajl Aga ish kan’ djalë” (Shikaj, v. 1960), “Rexhep Aga ra në Flet” (Petkaj, v. 1972), “Dem Simoni trim si zana” (Kalimash, v. 1975), “Ramadan Selmani” (Dukagjin, v. 1982), etj. Gjithashtu ka edhe kangë lirike, etj. si edhe 20 proza popullore të shkurtëra, gojdhana, proverba, etj. Një korpus i tanë, një gjerdan i bukur i kësaj treve për historinë e figurat e saj, etj.
Prof. as. dr. Shefqet Hoxha qyshse në parathënie të kësaj vepre shkencore pohon edhe një tjetër randësi etno-historike të Malziut: “Traditat e ruajtura të banorëve të Malziut dëshmojnë origjinalitetin, por edhe ndikime të krahinave përrreth: Mirditës, Lumës, Hasit dhe Malësisë në të djathtë të Drinit. Madje, më duket se ky vis është një kapërcere midis Gegërisë së mesme dhe Malësisë, tiparet kulturore të të cilave i ndesh në çdo lëmi: në folklor, në etnokulturë, në të folme, etj.” (fq. 7).
6.
“Kanuni i Malziut”, si “kushtetutë” ideale e kësaj krahine etno-historike, me kapitujt, nenet e shembuj e tij, kap standarde të niveleve të larta, që në shumë raste kapin e ua tejkalojnë vendeve euro-atlantike dhe përbajnë leksione për drejtësinë shqiptare. Mbledhja ndër vite e përcjellja në kit’ botim në rreth 50 faqe, si të thuash një libërth më vete, përbajnë një nga meritat e shkenctarit Shefqet Hoxha që vitin e kaluem e botoi edhe “Kanunin e Lumës”, kryeveprën e tij, veprën e jetës së vet.
Autori është modest në punën e tij shkencore teksa i vetquan “pikla kanunore”, po ky “Kanun i Malziut” është një nga madhështitë, janë ndër kulmet e kësaj treve me 12 fshatrat e sotëm: Kalimash, Kryemadh, Shtanë, Dukagjin, Shikaj, Va-Spas, Spas, Pistë, Gëdheshtë, Çam, Mëgullë, Shëmri, në përbamje të të cilëve ka edhe disa lagje të vonshme.
Gjithandej flitet me të madhe për mbrojtjen e kafshëve, për kujdesin ndaj tyre, për ndëshkimet ndaj atyre që i ngucin, rrehin, plagosin apo vrasin, po ky “Kanuni i Malziut” është i rrallë, ndër ma të rrallët e botës. I ka 96 nene e pika të veçanta që flasin për kafshët. Ato janë të hershme, qyshse në shekullin XX, ende pa ia mbrri edhe në Shqipëri mbajtja e kafshëve edhe në pallate, edhe në shetitije në qytet, edhe në bar-restorante për qytetarët. Ato flasin për të gjitha kafshët: edhe për lopën, kaun, kalin, mushkën, gomarin, delet, dhitë, qenin, knuesin (gjelin), etj. Brenda këtij “Kanuni të Malziut” ka të paraqitur nga autori edhe një nën/kanun tepër të veçantë, të përcaktuar saktësisht “Kanuni i Qenit” me 12 nene e 23 pika, saqë vështirë t’i ketë kaq përkujdesje e mbrojtje në ligjshmërin e shumë vendeve të botës. Flet edhe për qenin e lidhur në zinxhirë, qenin e zgjidhur e atë në rrugë, qenin e tranuem (të prishun), qenin vjedhës, qenin e huej, etj. Parashikon të gjitha rastet: kur qeni mbyt njeriun, kur qeni han njeriun, kur qeni han qenin, kur vritet qeni, kur qeni mbyt berret, kur qeni han tinëz, kur qeni vjedh (edhe rrobat e palame, edhe këpucët, etj.), etj.
Femra ishte tejet e vlerësuar dhe e respektuar në Malzi, aqsa “Kanuni…” i ka 6 faqe me mbi 50 nene e gjithato pika (nën/nene) vetëm për fejesën e martesën në të gjitha fazat e me të gjitha procedurat. Për fejesën e vajzës lypeshin disa kushte: miku t’i ngjajë mikut (të jenë të një rangu); kqyret ku asht cuca mbesë; si i ka ushqye nana fëmijët (me gji apo jo); sjellja e çikës dhe e mikut (morali i tyre); asht apo nuk asht çika dorëcore; a mos ka huqe çika. Kishte edhe ndonjë nen jashtë logjikës të ditës së sotme si fejesa në moshë të mitur, etj. Parashikohej gjithçka: për dasmat sipas pasunisë – kur dasma bahej me të vogël “pa poterë” dhe kur dasma bahej me të madhe “me poterë”; teshat e nuses që bliheshin në Shkodër; meny e ushqimit për çdo ditë e vakt, etj. Në disa nene për fazat e fejesës e të martesës “Kanuni i Malziut” ua kalon edhe disa vendeve ma demokratike të botës së sotme në dy anët e Atlantikut e Paqësorit.
7.
Po i thonë një fjale se florini shkëlqen vet, ndaj është e tepërt me istikamë për djalin tuaj të florinjtë, biznesmenin humanitar Kadri Morina, që kësaj here ka ardhë në vendlindjen e vet si astenjiherë tjetër, ka ardhë me një kryevepër shkencore për Malziun. Ata njerëz si shtegtojnë me libra të tillë ia ofrojnë të ardhmen trollit të vet, kombit të vet. Historia flet se librat i kanë ba kombet.
Në koft se ka ba diçka kulmore me rranjë, fryt e dritë për vendlindjen biznesmeni humanitar Kadri Morina është kjo vepër shkencore për Malziun. Edhe po të kishte ba ndonjë tjetër “Urë Vezirit” ajo do ta mbante emrin e tij emblematik, Kadri Morina. Ndërsa kjo vepër shkencore mban emrin, historinë e kulturën e çdo malziasi që kur Toka doli në dritë të diellit e bota na vjen në ekranin e televizionit e të kompjuterit.
Veprat si kjo për Malziun i rrnojnë kohës. Rrnojnë ma shumë se bizneset. Ato kanë moshën e Tokës. Ndaj sot e mot, kanë me thanë Kalaja e Lekës, mali i Runit, ka me të thanë Ali Niman Morina e po të themi edhe brezat nën dhe e mbi dhe, nën ujë e mbi ujë: T’u rrittë ndera o Kadri Morina!
8.
Vepra shkencore “Malziu bubrrime historike-etnologjike-folklorike-gjuhësore” e Shefqet Hoxhës është një enciklopedi shkencore, metodologji shkencore për të tjerët se si duhet shkrue një monografi për një krahinë shqiptare. Shkruan për të gjithë e për gjithçka. Qartë, shkurt, sakt. Flet me gjuhën e faktit, me dorën e dokumentit, me artin e fjalës. Sa është shkenctar është edhe qytetar. Nuk ecë me rrathët e politikës. E ka ruajt muzën e kokrrën e fjalës. E ka mjaltw kit’ vepwr.
Krahinën etno-historike të Malziut e kam njoft në dritë të diellit, në pllambë të dorës e para syve vetëm nga vepra e shkenctarit Shefqet Hoxha. Ata shqiptarë e të huaj që nuk iu krijohet mundwsia me ardhë ndejtarë apo rrugtarë në trevën e Malziut e fletëhapin kit’ libër për Malziun. Çdo malzias që shkon në treva të tjera shqiptare apo mërgon në dhera të huaja e ka kit’ libër për Malziun një “pashaportë” të dytë.
Shefqet Hoxha kit’ vepër ua kushtimon “malzezëve të urtë e të vnjeshëm” duke ua shpalos “vlerat njerëzore dhe të kaluarën e harruar të visit të tyre” (fq.3). Të ndriçoftë pena, o Shefqet Hoxha, që na e dhè kit’ “hipotekë” historike e kulturore për Malziun.