Përgatiti: Eneida Jaçaj
Një dorëshkrim i vitit 1652, me autor Fra Giacinto nga Sospello e Francës, në atë kohë Vikar Apostolik i Albanisë”, i cili do të vijë në formën e një libri vitin që vjen, dëshmon se sa e vjetër është gjuha shqipe. Studiuesi Mark Palnikaj bën të ditur lajmin ekskluzivisht për gazetën “Dielli”. Libri është shkruar në gjuhën italiane afro 380 vjet më parë, dhe në të janë gjetur dy fjali në gjuhën shqipe me germa latine, me alfabetin e përdorur nga Buzuku dhe Bogdani. Përpos vjetërsisë së gjuhës shqipe, ky dokument ka edhe një rëndësi tjetër, ku autori francez banorët e vendit ku ai ishte i caktuar si Vikar Apostolik i Vatikanit, nuk i quan arbër, por shqiptar. Është thënë se termi shqiptar është përdorur i shkruar për herë të parë në fjalorin me titull “Dittionario Italiano – Albanese” nga Françesko Maria da Leçe në vitin 1702, por dorëshkrimi dëshmon të kundërtën. Libri është i ndarë në gjashtë kapituj, ku gjenden të dhëna historike me rëndësi të jashtëzakonshme, për historinë e Shqipërisë, për zakonet, traditat, kushtet sociale dhe problemet e asaj kohe. Libri është përfunduar në qytetin e Kotorrit në vitin 1652, por i shkruar rreth pesëmbëdhjet vite më pare se viti 1652. Më poshtë do të gjeni intervistën e plotë me studiuesin Mark Palnikaj.
Fjalitë në gjuhën shqipe
Në faqen 189 të tij, janë të shkruara edhe dy rreshta në gjuhë shqipe me këtë përmbajtje:
“otune mose astè maa baam turco, maa paara Mordie….”.
“Zotyne mos e dhashtë me u bam turk, ma para Mordie”, ku me fjalën mordie sinjifikon vdekjen.
Dhe më poshtë shkruhet:
“Ah bregdis Chauuri iȣȣ schiepatar anst per pertembytunè…..”
“Ah bregdis Kaurri ju shqiptarët asht për përtembytune”, pra shqiptarët ishin për t’u vrarë.
Ky shkrim, foton e të cilit po e publikojmë më poshtë, është shkruar nga një francez, që frëngjishten e kishte gjuhën e nënës dhe librin me përjashtime të vogla me disa shtesa në gjuhë latine, e ka shkruar në gjuhën italiane. Prandaj është e pritshme që ky autor, të mos e shkruajë me korrektësi gjuhën shqipe, qoftë edhe të asaj kohe. Sipas dokumentit, të cilin po e publikojmë në origjinal, në rreshtin e parë, lexohet qartazi viti 1639.
Rëndësia e këtij dokumenti është fakti që ai në shkrimin e tij, banorët e vendit ku ai ishte i caktuar si Vikar Apostolik i Vatikanit, nuk i quan arbër ose me ndonjë emër tjetër, por shqiptar.
Studiuesja e njohur për studime për shkrimet e vjetra shqipe, Profesore Anila Omari, ishte e para që reagoi menjëherë pas publikimit të dokumentit nga ana ime dhe vuri në dukje rëndësinë e këtij dokumenti për studimet mbi gjuhën shqipe të shkruar dhe për dokumentimin 63 vjet para Da Leçes të përdorimit të emrit “shqiptar”.
Dorëshkrime, shek XVII
Para gjysmës së parë të shek XVII, pra deri në vitin 1650, kemi fare pak dorëshkrime në gjuhën shqipe, në ato dorëshkrime që njihen deri sot, te asnjëri nuk shkruhet fjala “Shqiptar”.
Autori i shkrimit, Fra Giacinto nga Sospello e Francës, në atë kohë Vikar Apostolik i Albanisë”, siç e quan ai veten në faqen Cr (C recto), në fjalën përmbyllëse të shkruar me datën 12 qershor 1652 në qytetin e Kotorrit, librin e tij me 513 faqe dorëshkrim, na e paraqet si një historik të 16 misioneve të kryera nga ai për rreth pesëmbëdhjet vjet, nga viti 1634 deri në vitin 1649.
Mbetet disi e pashpjegueshme që në faqen 506 , e cila, sipas radhitjes është faqja e fundit e dorëshkrimit, mbas një shkrimi liturgjik prej 8 faqesh në gjuhën latine të shkruar në dy kolona, shënohet viti 1644 dhe firma e Padre Paulos nga Mantova dhe si vend i shkrimit shënohet famullia e Perastit në Mal të Zi. Në pjesën e përparme të dorëshkrimit dallohet qartas që janë shtuar dy fletë me 4 faqe të shkruara në formën e një dedikimi ku shënohet si vend i shkrimit Kotorri dhe si datë 12 qershori i vitit 1652.
Biografia e misionarëve
Në kapitullin e gjashtë dhe të fundit, ai na paraqet një biografi të shkurtër të të gjithë misionarëve të asaj periudhe, rreth 38 të tillë nga vende të ndryshme jashtë territorit të Arbërisë, kryesisht nga provincat nga Veriu i Italisë së sotme. Informacionet që jepen të shkruara në këtë libër, japin të dhëna me shumë rëndësi për studimin e historisë së trevave që ai ka përshkruar me detaje gjatë ekspeditave të tij, nga Veriu në Gug të vendit tone.
Pushtuesit turq
Duke folur për dhunën e jashtëzakonshme që ushtronin pushtuesit turq për ndryshimin e besimit të besimtarëve në trojet tona, ai na ka dhënë në faqen 189 të librit të tij katër rreshta të shkruar në gjuhën shqipe me germat që ai kishte në përdorim, duke e folur gjuhën tonë ashtu si ai ka mundur ta shqiptojë. Është e njohur vështërsia e shkruarjes dhe e shprehjes nga të huajt në gjuhën shqipe, sepse sllavët dhe latinët, gjuhët e tyre i shkruajnë me më pak karaktere sesa ne. Ata kanë nga 27 shkronja, kurse gjuha shqipe ka 36. Germat dhe tingujt që mungojnë në gjuhën e tyre, kur shkruajnë ose lexojnë fjalë të gjuhës tonë, ata ose nuk mund t’i shqiptojnë, ose i tjetërsojnë duke u munduar t’i riprodhojnë per lexuesit e tyre. Karakteret dhe fonemat, ata i tjetërsojnë duke e vështërsuar kuptimin e asaj që ata shkruajnë në gjuhën shqipe.
Në rastin tonë, autori deri diku ka qenë korrekt me shkrimin në gjuhë shqipe dhe puna e tij meriton të lavdërohet, nëse marrim parasysh kushtet kur u shkrua ky shkrim.
Me gjithë këtë vështirësi, rëndësia e këtyre shkrimeve, gjetja, publikimi dhe studimi i tyre, ka një rëndësi të jashtëzakonshme për studimin e gjuhës shqipe nga studiuesit e fushës.
Besoj se me gjetjen dhe publikimin e këtij dokumenti, të kem sjellë një ndihmesë sado të vogël në këtë fushë.