Irena Kuka Dragoti/
Nga Irena Dragoti & poeti Bujar Dragoti, si memorie për fëmijët tanë, si krenari për origjinën dhe si bekim për gjakun që ju rrjedh në deje!
Ka fshatra që jetojnë si legjenda, jo sepse dikush i ka stolisur me heroizma, por sepse historia ka lënë mbi ta një peshë që vetëm dinjiteti njerëzor mund ta mbajë pa u thyer. Dragoti i Elbasanit është një nga këta vende, një fshat që e ka njohur pushtetin jo si shpresë, por si handikap; jo si zhvillim, por si shkulje rrënjësh. Në Dragot, pushteti nuk ka funksionuar si arkitekt i zhvillimit, por si “makinë disipline” që u kontrolloi edhe frymën njerëzve. Dragoti, për dekada të tëra, ka qenë laboratori i këtij kontrolli.
Si dy maska të së njëjtës zhveshje, me dy llojet e organizimit – kooperativë dhe fermë , Dragoti ia zbuloi të vërtetën lakuriqe sistemit komunist. Në këtë fshat, kolektivizimi qe një amputim (kirurgji) që synoi t’u humbiste banorëve spontanitetin dhe aftësinë për menaxhim e vendimmarrje, pa harruar edhe lirinë. Fshati punonte për një bukë, por prodhonte për një fantazmë politike që quhej “plani shtetëror”. Kooperativa ishte vendi ku lodhja nuk flinte, ndërsa ferma ishte banketi ku padrejtësia servirej si kokteil. Të dyja bashkë krijonin një simfoni dhimbjeje të shpirtit, që fatkeqësinë më të madhe kishte të parit qartë të së vërtetës. Njerëzit mbillnin të ardhmen e të tjerëve dhe korrnin mungesën e vetvetes dhe heshtjen.
Ndoshta nuk kishin çfarë humbnin po të flisnin, por a mund të jehonte zëri i banorëve të një fshati që trajtohej sikur kishte “zgjeben”? Vlera e një zone të tillë nuk ishte thjesht zë, por ndjesi. Ishte mënyra si banorët e atij fshati rrinin me veten, kur sistemi nuk kishte sy mbi ta. Ishte qetësia që ruanin pasi njihnin mirë rrënjën e tyre të brendshme, me standardet e tyre jo si mur, por si pasqyrë ku injoranca shihte veten. Njerëz që nuk u zvogëluan për t’u përshtatur, por qëndruan të pandarë e të vërtetë, pa zhurmë. Trajtuan veten me dinjitet, me vendime që nuk i shitën për miratim.
Shpesh fshatrat kanë një zemër të padukshme. Për Dragotin, ajo zemër ishte Kisha 400-vjeçare e Shën Mërisë, vendi ku fryma gjente strehë kur lodhej nga pritja, liria. Edhe pse i shpëtoi fushatës së shkatërrimit të objekteve fetare në 1967, nuk i shpëtoi dot urrejtjes së përfaqësuesve të pushtetit vendor, të cilët e lanë të degradojë deri në atë pikë sa, në fillim të viteve ’70, pasi i vodhën ikonat, pikturat dhe fronet e gdhendura të drurit, pasi shkatërruan afresket, u shemb krejt. Fshati humbi jo vetëm një trashëgimi kulturore e historike, me disa nga pikturat e vlerës së Onufrit, por edhe një dëshmi të gjallë të origjinës, qytetërimit dhe pikën e vet të gravitetit shpirtëror. Të mendosh që me gurët e saj tentuan të ndërtonin magazinat e kooperativës dhe një furrë buke që nuk mundi të lartohej kurrë, si një mallkim, kupton sa cinik ishte pushteti. Nietzsche do të thoshte se aty ku Zoti shpallet i padobishëm, sistemi pretendon të bëhet zot vetë. Në Dragot, ky zëvendësim ishte një lloj mallkimi, si një rrënjë e prerë që nuk lëshon dot bistakë të rinj. Ishte fshati që digjej për ujë në 3/4 e stinëve të vitit; ishte fshati që gjelbërimin e kishte iluzion, mes arave të misrit e duhanit. Ishte fshati që ia thanë burimin kryesor drejt së shkuarës. Dëshmi e saj sot janë vetëm disa lisa dhe kujtime të trashëguara nga më të moshuarit.
Ishte një kishë e stilit bizantin, në formë katrore, me dy hyrje; me afreske që lodronin në ngjyrat kuq e argjend dhe me degë hardhie me gjethe e verige të pikturuara deri në tavan, si simbol i punës dhe bollëkut. Në mure vareshin edhe piktura të bukura të Onufrit. Dhoma cilindrike e lutjeve, ku qëndronte prifti, kishte ikonën e Shën Mërisë me Krishtin në gji, brenda një rafti qelqi. Kjo kishë, veçanërisht natën e 14 gushtit, mblidhte besimtarë nga Kuçova, Berati, Lushnja, Elbasani, aq sa nuk gjeje radhë të luteshe në të. Nga foto të vitit 1945 shihet, rreth e qark kishës, një kopësht plot gjelbërim me lisa e dushqe, gjë që sot është kthyer në gojëdhënë. Një fshat me një kishë të tillë flet për një prani të konsiderueshme banorësh të krishterë. Një kishë ku ndalej Onufri e pikturonte njësoj si atë të Shpatit dhe Beratit, flet për një zonë të zhvilluar dhe me histori, një zonë që meriton investim e përkujdesje. Logjika sjell mijëra pyetje mbi asimilimin e popullsisë së krishterë dhe arsyet pse ndodhi ky asimilim. Por kjo, më shumë se detyrë e banorëve, është e historianëve dhe arkeologëve.
A duhej që historia t’i kishte mbledhur, dokumentuar dhe memorizuar këto të dhëna, si edhe të kishte regjistruar këtë kishë në listën e monumenteve të kulturës? Mendoj se po. Sa “haraçe” duhet të paguajë ende ky fshat për të mos u zhdukur nga memoria kombëtare? Disa studime mbi zonën e Shpatit tregojnë se edhe Dragoti, pra banorët e tij, rezistuan gjatë për të mos ndërruar fenë apo braktisur fshatin për t’i shpëtuar së parës, sidomos pas luftës ruso–turke 1768–1774 dhe kryengritjes greke të vitit 1770, kur presioni mbi krishtërimin u rrit ndjeshëm. Ndodhi që nga ky presion, më 1724, në Dragot të Dumresë u islamizuan shumë familje të krishtera dhe disa prej tyre braktisën fshatin për ta shmangur. Prej qëndresës pati, sigurisht, edhe therorë. Ndodhi që më 1889 Hoxhë Jonuz Efendiu, Mytesarif i Elbasanit, të bënte reprezalje ndaj fshatrave të krishterë duke burgosur edhe krerë të tyre, dhe ia doli të minimizonte listën e të krishterëve, por jo frymën e krishtërimit. Edhe pse në fshat mbetën pak familje të krishtera, respekti dhe kujdesi për kishën ishte më i madh se më parë. U largua kambana, u vodh Shën Mëria, por nuk u largua jehona dhe lutjet në emër të saj. Shumë prej të moshuarve thonë se ky ishte çasti kur fshati nisi të zbresë në hije, si një pemë që po humbte ujin e brendshëm.
E megjithatë, do apo nuk do historia, ajo kishë mbetet dëshmia e lashtësisë së këtij fshati, bashkë me gojëdhënat si ajo e Kroit të Vashës, e Gjolit të Priftit dhe shumë toponime e relike të gjetura. Pas viteve ’90, Dragoti, një fshat me pamje të bukur nga Mali i Tomorrit, me lartësi të admirueshme mbi nivelin e detit, që i jepte mundësi të zotëronte këndin e të parit në sipërfaqe të gjerë, nuk u ndëshkua më nga një regjim, por nga një plagë më e keqe: harresa dhe largimi. Premtimet ndaj tij u hapën si porta të mëdha, por fshati mbeti si një fotografi e zbehur. Rrugët degraduan, uji nuk përmbushi kurrë nevojat e banorëve, shtëpitë u rralluan, pleqtë u bënë rojtarë të vetmisë. Dhe megjithatë, brenda kësaj heshtjeje, historia vazhdoi të jetojë, sepse, siç thoshte Paul Ricoeur, “kujtesa është mënyra si koha mban përgjegjësi për vetveten”.
Vitet 2009–2013 ndezën një dritë jeshile për pyllëzimin, por asgjë për trashëgiminë kulturore. Pas kësaj periudhe, Dragoti u bë një vend ku dheu i kuq dhe kodrat flasin për ata që nuk janë më, dinë një për një emrat e të përndjekurve, historitë dhe dhimbjet e tyre, ku ajri mban aromën e një kohe kur njeriu ishte i varfër, por krenar dhe altruist.
Dhe pastaj vijnë fëmijët tanë, gjenerata e re që nuk e ka jetuar atë dhimbje, por e ka ndjerë në shkretinë e fshatit, në bisedat e më të vjetërve, në fatin e sa e sa të afërmve të tyre, ndoshta edhe në ëndrrat tona përgjysmë. Si trashëgimtarë të një identiteti të thellë, ata shkelin rrugët e këtij fshati jo si turistë të historisë, por si fytyrë e një epoke pa mllef e pa fajin e së shkuarës. Ata kthehen të ndiejnë aromën e origjinës që nuk e prodhon asnjë qytet, rrokaqiej apo botë moderne, duke kuptuar se krenaria është më e rëndësishme se komoditeti. Si fshati që mban brenda një filozofie të tërë, në Dragot takon gjithë filozofinë e njeriut: luftën me pushtetin, përpjekjen për të ruajtur lirinë, betejën midis së shenjtës dhe së përkohshmes, dhe qëndrueshmërinë e kujtesës. Por mbi të gjitha, Dragoti është dëshmi se historia nuk është gjithmonë në librat e mëdhenj, pasi diku, për miliona arsye, është fshirë aq shumë ose nuk është regjistruar kurrë, sikur asimilimi i fakteve do ta zhdukte këtë fshat krejt nga harta, kur edhe kuptimi i emrit të tij është kaq domethënës: forcë dhe rezistencë.
Ai jeton në një copë dheu të djegur, në një kambanë të shkulur, në një rezistencë që nuk u dorëzua—si një provë e fortë se edhe në persekutim, njeriu mund të ruajë një dritë që s’e fik dot asnjë sistem!