Kush nuk njeh fisin e vet,… atëherë nuk është shqiptar (At Bernardin Palaj)
Nga: Gjelosh NIKOLLA-Studius
Me krijimin e njerzimit linden dhe fiset por koncepti i organizimit dhe i marrëdhënjeve brënda fisit dhe mes fiseve mori zhvillim më vonë. Dihet se familjet e shumëta të një gjaku formojnë fisin. ‘’Pra me fjalën fis në konceptin popullor kuptohet prejardhja e disa njërzve nga një atë i përbashkët pavarësisht nga largësia e brezave, vendi ku gjendën, përkatësia fetare, krahinore, etnike e të tjera dallime”. (Kahreman Ulqini,Struktura e shoqerisë Tradicionale Shqiptare, Shtepia Botuese –Idromeno ,Tiranë, fq.34). Me fillimin e pushtimeve të teritoreve shqiptare filloj levizja e fiseve duke zënë vend nga veriu në rranzat e maleve të Shqiperisë së mesme por shumica për gjatë lumit të Matit, në brigjet e Drinit dhe rreth liqenit të Shkodrës. Me valën e dytë të sulmeve barbare fiset u futen më thellë në male në grykat në mes të Shkodrës dhe Krujës, Pejës, Gjakovës, Prizrenit dhe Podgoricës. Fiset që mbetën në vendet e tyrë më kalimin e kohës i humbën karakteristikat e tyrë dhe u përzien më njeri tjetrin duke formuar një masë të pa kuptimt. Fiset që zunë vend në veri arritën me i ruajtur veçantitë dhe duke u stabilizuar secili fis në vehte më karakteristikat dhe tiparet e veta, pra arritën me ruajt identitetin e tyrë.Kemi fise të medha kur ka mbi 2 deri në 8 fshatra dhe fise të vogla me 5 deri në 50 shtepi. Kemi fis vendas dhe të ardhur por duke e parë në herëshmerinë na rezulton së të gjitha fiset kanë levizur për arësye të ndryshme të imponuara nga luftrat,ekonomija etj. “Fis vëndas (autokton) quhët ai fis ku banorët e tij kanë zënë vend në një tokë që nuk ka pasë banor më përpara kurse fis i ardhur janë banoret e atij fisi që kanë ardhur më vonë dhe janë vendosur më në periferi me mirë kuptimin e atyre të gjetur aty ku kanë bashkjetuar ndoshta me shekuj.” Fisi i Berishës në trevën e Pukës është fis vendas ndërkohë që fisi i Thaçit është i ardhur më vonë në teritorin e Berishës ku edhe u vendos. Prof.Mehmet Vokshi, trajton si fise ato të poshtë shenuara: Thaçi; Berisha; Shala; Shoshi; Kastrati; Kelmendi; Krasniqja; Gashi; Mirdita; Hoti; Gruda; Kuçi, i cili arrin në përfundimin e njohjës se këtyre 12 fiseve kryesore shqiptare, pra fiset e tjera rrjedhin prej tyre.(Prof. Mehmet Vokshi, “Fisi Voksh” Tiranë 1931, f.10-11). Kemi mendime të ndryshme nga shumë studiues për nocionin e fisit. Në hulumtimet dhe studimet tyrë shumë autor si Franc Nopça, At Giussepe Valentini, Kahreman Ulqini, Franz Seiner etj., kanë dhënë mendime te përafërta për nocionin e fisit. At Zef Valentini e përkufizon fisin në këtë menyrë: “Popullsia e teritorit të maleve të Shqipërisë së veriut është tërësisht e në menyrë të dallueshme e ndarë në fise, secila prej të cilave paraqet një organizim të fortë e të bashkuar, të përcaktuar nga një kompleks unik traditash historike, ligjesh , interesash e dokesh, të bazuara në solidaritetin reciprok të banorve midis tyre” (At Valentini. Studime dhe Tekste Juridike, Shtëpia botuse “Plejad” Tiranë 2009 fq.141). Sqarime me të hollësishme për fisin dhe bajrakun na jep Franc Nopça ku thotë: ”Nocioni fis përputhet fare mirë me nocionin romak”Gens” dhe atë gjerman “Sippe”. Gens dhe Sippe kanë stërgjysha të përbashkët dhe zakoni njeh fuqinë (autoritetin) atror. Në të drejtën e trashigimisë çfaqet një analogji e fisit me familjën e vjetër romake, ose e gensit, që zhvillohet prej saj, se vajza që martohet jashtë gensit ose fisit humb të drejtën e trashigimisë. Përmbi pasurinë e familjës romake,familjës gjermane dhe të familjës shqiptare ka të drejtë ta disponojë kryetari i familjës. Franc Nopça. (“Fiset e Malesisë së Shqipërisë Veriore dhe e Drejta Zakonore e tyre”Q.S.Albanologjike,Instituti i Historisë. Shtëpia Botuese “Eneas”Tiranë,2013,fq.182). Çdo pushtues në atë teritor ku vendosët detyrimisht do të organizojë strukturat e veta administrative,ekonomike por veçanarisht ato ushtarake duke aktivizuar përsona vëndas të besueshëm sidomos komandantet por,duke e ruajtur gjithëmonë sensin ushtarak. I tillë është titulli sllav “Vojevoda”(në shqip vojvoda) që përpikëmerisht do të thotë”udhëheqës luftëtaresh” (voj= luftëtar dhe voditi= udhëheqës). Në kohët e shkuara vojvoda ishte kreu kryesor i fisit. ( At Giussepe Valentini.”E drejta e komuniteteve në traditën juridike shqiptare” Plejad-Tiranë 2007,fq.203). Në kronologjinë e evolucionit të bajraqeve na rezulton se titulli vojvodë është që në vitin 1406 por në të vertetë është shumë më përpara që gjatë pushtimit bizantin por ka qëndruar dhe gjatë pushtimit osman, kurse bajraktari del në skenë që në shekullin e 18 -të dhe më konkretisht në vitin 1840 me aktivitet të dukshem por deri më sot nuk janë gjetur akte zyrtare që saktësojnë kohën e krijimit të bajrakut ( At. Valentini , E drejta e Komuniteteve në traditën Juridike Shqiptare.Shtëpia Botuese “Plejad” Tiranë 2007 fq.207,210.) Misionarët françeskanë të shek.XVII në relacionet e tyrë,ndonjëherë mjaft të hollësishme nuk thonë asgjë për institucionin e bajraktarit.
Bajraku lulëzimin e tij të plotë e njohu në Pashallëkun e Shkodrës të sunduar nga Bushatllinjët. (Kahreman Ulqini, Bajraku në organizimin e vjetër shoqëror, Akademia e shkencave e RPS e Shqiperisë Instituti i Kultures Popullore, Tiranë 1991.fq.18,19). Nga mesi i shekullit të XIX vihet re një shtim i numrit të bajrakve nga ndarja e tyrë e brëndeshme. Këtë e bënte qeveria turke për të nxitur përçarjen në mes të malësorve dhe rivalitetin në mes të bajraktarve. Franz Seiner, e përshkruan dhe e cilëson se: “ Bajraku (Bajraktari) apo Flamuri (Flamurtari) është një tepricë e sundimit turk, ku përfshinë vendin e popullsitë që në kohën e Turqisë që do te dilnin në luftë për mbrojtjen e Perandorisë nën kryeprisin vendas të zgjedhur e të njohur qysh motit nga Stambolli”. At Giuseppe Valentini “Studime dhe tekste juridike,II Shtepia botuese 55, Tiranë 2010,fq.358. Në fillim të shekullit XIX në Pukë njiheshin 3(tre) krahina, Iballë ”Ana e Epër”, Pukë “Ana e Poshtme” dhe “Mali i Zi”. Në vitet 1860 treva e Pukës kishte 6(gjashtë) bajrak: Iballë, Berishë, Pukë, Qerret, Kabash dhe Mali i Zi. Në fund të shekullit nëntëmbëdhjet, ndahet nga Iballja, Bugjoni dhe kështu numuri i bajrakëve të Pukës arriti në shtatë. Bajrakët në trevën , (Nën/Prefekturën) ose ( Kazanë) e Pukës janë : Iballë: “Iballë (qendër bajraku), Arst, Dardhë, Flet, Kulumri, Kryezi, Miliska, Mzi, Trun, Xath, Sakat”. Berishë: “Katundi i Kishës (qendër bajraku), Berishë e Epër, Berishë e Poshtme dhe Berishë vendi”. Bugjon: Bugjoni “(qendër bajraku), Fierzë, Kokdodë, Porav, Mertur i Gurit dhe Aprripë e Gurit”. Kabashi: “Kabash ( qendër bajraku), Bicaj ,Hadroj, Rrape dhe Qelzë”. Pukë: “Pukë (qendër bajraku) Blinisht, Buzhalë, Dedaj, Duzhnez, Levrushk, Midhë, Ukth, Lejthizë”. Qerret: “Qerret i Epër (qendër bajraku) ,Qerret i Poshtëm, Koman, Kçirë, Karëm, Dush”. Mali i Zi: “Shikaj(qendër bajraku).Kalimash, Dukagjin, Kryemadh, Mgullë, Petkaj, Pistë, Shtanë, Spas, Shëmëri, ky barak tani është në Prefekturën e Kuksit”. Shpesh herë forcat e bajrakut u përdorën për të shtypur kryengritje brënda vendit,duke krijuar armiqësi dhe vlla-vrasje. (K. Ulqini-Bajraku në organizimin e vjtër shoqeror.A.Sh. In.K.Popullore, Tiranë 1991 , fq.100). Bajraktaret ishin emrime nga administrata ushtarake turke. Pra, bajraktari kishte në juridiksion vetëm fshatrat e caktuara nga administra turke. Shtepia e bajraktarit nuk gëzonte ndonjë privilegj dhe si të tjerët nuk i shpetonte borxhit të gjakut. Me vdekjën e tij detyrën e merrte djali i madh ose ndonjë tjetër sipas rregullit të trashëgimit të prijësit. I shoqëruar nga krenët dhe pleqt paraqitej para valiut, i cili i kërkonte të tregonte besnikëri e bindje ndaj Sulltanit, i vendoste një nishan në parzem dhe i jepte peshqësh zakonisht një çift kobure. (Kahreman Ulqini. Strukura e Shoqërië Tradicionale Shqipetare. Shtep.Bot.Idromeno Tiranë,fq.78). Nuk dihet mirë se përse e në çfarë menyrë arritën të fitonin nga Sulltani të drejtën për të pasur kaq shumë bajraqe të veta, bajraqe që atij i shërbenin veçse në rast luftë (At Giussepe Valentini. Edrejta e komuniteteve në traditen juridike shqipetare-Plejad, Tiranë 2007. Fq. 203). Në vitin 1696 në përpjekje për të mbrojtur Ulqinin nga sulmet Venedikase luftuan edhe bajrakët e Malësisë së Shkodrës, ku u shqua për trimëri bajraktari i Hotit. Për këtë meritë ai u trajtua si bajrak i parë. Emrimi në detyrë i bajraktarve dhe i Bylykbashve “Bëlykbash”komandat kompanije, bëhej nga administrata ushtarake turke që do të thotë paguheshin më rrogë dhe me privilegje të tjera sidomos bylykbashet që emrimi i tij bëhej nga 
Bajraktaret gjithë secili kishte flamurin e vet si bajrak me simbole turke por nuk kishin flamurin kombtar. Sot nuk gjëndet asnjë (bajrak) flamur. Një pjesë e tyre humbën në 1908 kurse gjatë ekspeditës ushtarake të Shefqet Durgut Pashës më 1910 u mblodhën dhe u asgjësuan. Që nga dita e nisjës luftëtaret e bajrakut e kishin të siguruar ushqimin. Han, shkruan se luftëtarët e Hotit sipas një privilegji të vjetër mërrnin 3(tre) racione, Mirditorët pas luftrave të zhvilluara në kufirin grek kishin racionin të rregullt e një pagë prej 16 groshesh (= 12 franga )në muaj. Bajraktari i Shalës tërhiqte 1(një) racion ushqimi si luftëtar dhe pagën e djalit që e linte në shtëpi. (Kahreman Ulqini “Bajraku në organizimin e vjetër shqëror” Tiranë 1991 fq.95-98).Pra, edhe bajraktart e tjerë nuk mund të bënin përjashtim nga pagesat. Duhet të theksojmë së Bajraktarët e Pukës janë treguar patriot, trima dhe tepër të vendosur në mbrojtje të atdhetarizmës, veçanarisht një kontribut të madh kanë dhënë në kryengritjen e vitit 1911-1912 për çlirimin e vendit dhe shpalljën e pavaresisë, kapitull për të cilin do të flitet në veçanti.
Është e pa pranueshme heshtja mbi historinë e dy fiseve “LEGJËNDË” të shqiprisë së veriut Thaçi dhe Berisha. “Ato më mijëra vjet i rezistuan kohës me luftë dhe ruajtën identitetin, gjakun, fisin, besën, kulturën,patriotizmin, etj. Prandaj janë trashigimi dhe pasuri kombëtare më vlera të mëdha të pa tjetërsueshme”. Emrat e ketyrë fiseve i hasim që para Krishtit. Fisi Thaç dhe toponimi Thaç na dalin në pah që në përiudhën e Princ Lorikut i cili ka jetuar 300-400 vjet para Krishtit (Kadrush Sulejmani-Udhëtimet e Princ Lorikut të Dardanisë”Për Besëlidhjen e Fiseve dhe viseve Ilire”fq.34). Rrënjet janë thellë në të kaluarën e larget,në lashtësinë e formimit të fiseve të popullit tonë. Fisi i Thaçit ishte nga gegët e Shqipërisë veriore të Dardanisë së lashtë, Prof. Bedri Pejani në një shkrim që i dha Emrush Myftarit e shikon më thellë çeshtjën. Ai mendon së Thaçët bashkë më fiset e tjera u dyndën nga Dalmacia dhe Bosnjë-Hercegovina gjatë dhe pas kryengritjës së Ilirve kundër romakve nën prijësit më emrin “BATO” i Desidiatve dhe i Dasaretëve në vitet 6 dhe 9 të erës së re. (”Prof.Bedri Pejani,Strategu xhenial / Krisobulat ,bulat e arta, Akt, dhurimet, fq.35,36; Prof.Shevqet Canhasi,Flakadani i Lirisë;Bajram Daklani,botim i revistës, “DRITA”TRELEBORG-SUEDI”shtator 2017). Në levizjën e dytë në vitët 40-50 mbas Krishtit Thaçi -Voksh futët në anën jugore të Drinit deri afër Vaut-Spasit dhe kështu themelon katundin Iballe si qënder të vetën. Kështu Vokshi i Thaçit i ndihmuar prej fistarve të Thaçit nëpër Iballe, zbret në Drin duke e kaluar atë. (“Prof.Mehmet Vokshi,Fisi-Voksh”viti 1931 fq.28-30). Një punë më shumë vlera për studimin e fisit Thaç ka kryer studiusi dhe historian. Z.Xhemal Meçi (Mjeshtër i Madh).Përveç të tjerave më punën e tij ai numurimin e brezave të fisit Thaç i çon deri në 34 breza, pra rreth 1020 vjet. Fiset e tjera të Murr-Deti arrijnë rreth brezit të njëzet.Bashkë udhëtar i Thaçit, Berisha ndoshta më i vjetër në moshë por me një histori të gjallë që therret. Berisha është fisi më i vjetër shqiptar që deshmon lidhëjen dhe vazhdimësinë Iliro-Arbroro-Shqiptare qysh nga Antika e deri me sot (Adem Breznica Gazeta “Bota Sot” 15 dhjetor 2019). Shumë autor e përshkruajnë fisin e Berishës si më i vjetri në trojet shqiptare. Gjurmët e fisit na kthejnë prapa, para përiudhës romake (Carleton S.Coon ”The Mountains of Giants” Cambridge, Massachusettes,USA,1950,fq.45).
Berishasit janë ndër më të vjetrit banorë në trojet etnike shqiptare…(Ismet Bala,”Gazeta Metropol” Tiranë 21.06.2010). Berisha ka të ngjarë të jetë fisi ndër më të vjetrit në tërë Shqiërinë e veriut (Franc Nopça.”Fiset e malësisë së Shqipërisë veriore dhe e drejta zakonore e tyrë”,Tiranë 2013 fq.222). Fisi i Berishës është i vlerësuar një herë e një kohë duke u konsideruar si një ndër fiset kryesore të principatës së Dukagjinit (At Giussepe Valentini,”E drejta e komuniteteve në traditën juridike Shqiptare”, Plejad 2007,f.268.); Berishasit për të mbrojtur mbijetesën e origjinës Iliro-Arbënore u tërhoqën në malet e Pukës. ( Xhemal Meçi,”Koha e Jonë”,Tiranë 04.06.2016,f,14.) Sipas këtyre autorëve e gojëdhanave fisi i Berishës është fisi më i lashtë dhe më fisnik ndër të gjitha fiset Shqiptare, dhe ata janë banor rrënjas, autokton. (Përsonazhet Kryesore të Shqipërisë,Vendi,Fisi populli gjatë luftës së Parë Botërore,Tiranë 2016,f.157-158,f.171; 198). Prandaj keto 2(dy) fise rradhitën në 12 fiset kryesore të veriut. Më lart rreshtuam 12 fiset të renditura nga Prof. Mehmet Vokshi por të bënë përshtyje thënja: ”Pra, fiset e tjera rrjedhin prej tyrë”. Duke ecur më tej në shkrimet për fisin e Thaçit, Prof.Dr.Fejzah Drançolli thotë: ”Shpesh një lagje thotë apo dëshiron të quhet fshat por në realitet nuk janë, sipas kësaj janë 12 fise dhe bajraqet që dalin nga këto mund të jenë degë por duhet ta kuptojmë prej cilit fis e ka gjenezën”(Mr.sc.Avdyl Hoxha, Rexhep Maksutaj. 12 Fiset shqiptare sipas Kanunit të Lekë Dukagjinit. Prishtinë 2019,F.137). “Gjithë ashtu edhe nën fisi Kabash, Zogaj, Helshan dhe Morina janë pjesë e fisit të madh Thaç”. (Mr.sc. Avdyl Hoxha, Rexhep Maksutaj, “12 Fiset shqiptare sipas kanunit të Lekë Dukagjinit”, Prishtinë 2019, f.131). Fisi i Berishës pati një shtrirërje teritorjale të gjërë ku banonin dhe në Pukë. Në valën e dytë të sulmit për të pushtuar tokat shqiptare në vitet 1331-1355 ushtria sllave ariti deri në Pukë, ku ishte duke banuar fisi i Berishës. Në pa mundësi për të ecur më përpara ushtria sllave Berishën e bënë qënder ushtrije dhe i vunë emrin e tyrë”Puka” (grup ose Regjiment). Kështu Berisha detyrohet të largohet nga Puka.( Prof.Mehmet Vokshi, “Fisi Vokshi” Shtyp.Kristo P.Luarasi, Tiranë 1931 f.14,18). Në vitin 1332-1334 sllavet arritën në Pukë, ku ishte fisi i Berishës (Prof.Dr.Shevqet Sahit Canhasi ”Flakadani i Lirisë” Bajram Daklani 1873-03 shkurt 1923 Botim i Revistës “Drita” Treleborg-Suedi, 2017, f.37). Një pjesë e popullsisë së fisit të Thaçit vjen e vëndoset në Berishë në vendin që edhe sot thirret “Fusha e Thaçit”.Duke u bazuar në toponimet e shumëta të fisit të Thaçit në token e Berishës si:”Fusha e Thaçit,Hurdha e Mark Gjeçit,Ura e Gjeçit, Lami i Gegë Gjeçit dhe ara e Dodë Gjeçit”, tregojnë se fisi i Thaçit ka bashkëjetuar për një përiudhë kohë të gjatë në këtë teritor, ndoshta më shekuj.Udhëtimin e radhës banorët e këtij fisi nga Berisha e bënë për në Kryezi ku dhe u vendosën. Dhe këtu fisi i Thaçit sipas zhvillimit të aktivitetit kanë qendruar për një kohë të gjatë. I pari i fisit pati të drejtën për të bërë gjygjet dhe pleqënit e krahinës duke zotëruar edhe vulën e vet për ti vulosur, ç’ka nuk u arriti pa përpjekje dhe brenda një kohe të shkurtër. Kemi dhe toponimet”Gryka e Gjeçit, Kodra e Gegës”.etj. Në shenimet që ka lënë At Shtjefën Prënd Gjeçi-aj (Gjeçovi) të pasqyruara nga Ruzhdi Mata në Kryezi vllazëria Thaçi kishte 50-60 burra ç’ka tregon për numrin e madh të popullsisë së këtij fisi. (Ruzhdi Mata “Gjeçovi Nderi i Kombit”, Tiranë , Reklama 2000,fq.5-10). Pas një kohë detyrimisht të gjatë nga Kryeziu fisi Thaç vjen e vendosët në Iballe të 4 (katër) vllëzrit Buçë Gjeçi, Gegë Gjeçi, Prënd Gjeçi dhe Dodë Gjeçi. Thaçët shërbetorin e tyre e bënë dhënder të shtepisë ku, i besuan dhe vulën e fisit. Ai tek Veziri i Shkodrës konvertohet në musliman nën emrin Sulejman Aga në vitet 1630 e nga shërbetor e dëbon padronin e vet. (At Giussepe Valentini “E drejta e komuniteteve në traditën juridike shiptare” Botuar,Plejad, Tiranë 2007 fq.310, 415). Është krenari për rrethin e Pukës që nga 12 fise të veriut 2(dy) gjënden në krahinën e Iballës dhe të skuqemi po të mos flasim për Thaçin dhe Berishën, është e pa pranueshme. Aty u ruajt identiteti kombetar. Për shumë dekada historisë ju shtrua dyshemeja e genjeshtrës dhe në këtë rast e vërteta është sëmundje. Ta çajmë këtë dysheme e ti hapim rrugë daljës së filizave të kësaj “semundje” që të lulezojnë e vërteta. Ajo (e vërteta) as nuk shitet,as nuk blihet, as nuk fshihet dhe as nuk vritet.Një shprehje thotë: ”Sikur uji të kishte gojë më folë shumë njërzve do ju thoshte më parë lani zemrën dhe pastaj lani duart”. Duke u bazuar në të dhënat historike për kontributin që kanë dhënë Thaçi dhe Berisha si bashkë udhëtare në harmoni të plotë që në lashtësi për ruajtjen e identitetit iliro-arbëror në të gjitha aspektet është një sakrifice e pa llogaritshme. Të dy këto fise në udhëtimin e përbashket gjatë historisë përmes shumë vështirësish e sakrificash mbetën përherë aktive dhe me merita e vlera autentike komb formuese, çështje për të cilën do të shkruajmë në një kohë të më vonëshme.