Luan Rama/
E lexova në dorëshkrim këtë libër që do të doja të ishte një roman historik dhe jo në kuadrin e dëshmisë historike dhe kjo, pasi më tërhoqi shumë, jo thjesht për kujtimet mbi gjyshen dhe “elegancën e lotëve” të saj, pikturuar nga një piktor hebre, por për atë vajzë adoleshente që merrte udhën e burgjeve të familjarëve të saj që sa më shumë merrte ato udhë aq më shumë e kuptonte atë botë totalitare. E pikërisht kështu ndodhi ajo që ndodh rrallë të jepesh tërësish pas asaj vajze që në çdo udhëtim burgu ajo rritet, trishtohet, revoltohet nën zë, pajtohet me vuajtjen dhe kapet fort pas asaj gjysheje që e ka rritur, pa mundur ta ndihmojë atë në dramën e saj të madhe, me dy dashuri të mëdha që s’mundi ti gëzonte gjatë, i pari, burri i saj, një atdhetar ikur pas çlirimit në Amerikë dhe mbetur atje gjer në vdekje, si kundërshtar i regjimit të Hoxhës, dhe tjetri, biri i vetëm, i burgosur, që do të endej nga një burg në tjetrin.
Nuk më ka ndodhur ndonjëherë ta vë veten në vendin e autorit të një libri dhe të hyja kështu në “infraction” dhe pa të drejtë në botën e saj ashtu siç e shfaq ajo, të jem mes personazheve të saj realë dhe të krijoj ndërkohë në mendje, larg saj, dialogje, fjalë, me një zë “off”, duke hyrë në botën e romanit që nisa të dëshiroj dhe që ajo vajzë adoleshente të niste të ma tregonte atë çka ajo ka ndjerë, përjetuar, frikën për humbjen e njerëzve më të dashur siç ndjejnë fëmijët, pafajësinë e saj me realitetin e egër e brutal, me ëndrrat dhe zhgjendrat e saj, pasi kuptohet se ç’ndodh në jetën e një adoleshenteje, i cili, në vend që të gëzojë botën, duhet të marrë udhët e burgjeve të shumtë, midis erës dhe dëborës, në atë bukuri që të “vret” sytë kur të shfaqen telat me gjemba dhe imazhet e kampit të Qafë Barit me 300 kthesat e tij, në magjinë e maleve me dëborë. Kur Iris Halili shkruan për udhëtimin gjatë kthimit nga burgu i Zejmenit dhe Mjeda për në Tiranë, unë pashë një skenë filmi që do të doja ta shihja gjatë, me atë vajzë që zbulonte kthinat e asaj lokomotive dhe ata njerëz të mirë që transportonin një tren mallrash, në natën e bukur e plot yje, nën kupolën qiellore kur ndonjë yll binte e që siç ndodh zakonisht fëmijët thonë dëshirat e tyre… gjithë kjo do të ishte për faqet e një romani si të ishte një copëz e “Doktor Zhivago-s”. Ç’kontrast i bukurisë qiellore dhe raskapitjes së gjyshes dhe nënës, që pas një kalvari udhëtimi ato nuk arritën ta shihnin njeriun e tyre të dashur. Ç’kontrast i pafajësisë me botën e dëshpërimit.
Sigurisht, gjithçka që shkruaj, nuk i heq asnjë vlerë këtij libri të botuar nga “Onufri”, aq të nevojshëm në rradhën e veprave-deshmi të një historie që mbetet aq e prekshme në botën shqiptare. Por si lexues, dhe ndoshta pa të drejtë, dëshira më shtyn drejt romanit dhe besoj që autorja do të m’a falë këtë ndërhyrje pasi në formën e romanit historik, parë në optikën e udhëtimeve të njëpasnjëshme të kësaj adoleshenteje në udhët e largëta të burgjeve, do ta bënte atë një vepër unikale dhe për lexuesin përtej kufijve shqiptarë, pasi për mua, në botën e Lindjes europiane të shoqërive ish totalitare, refleksionet mbi këtë kohë janë thënë por ajo që është një gjetje e jashtëzakonshme është pikërisht kjo bredhje në botën e burgjeve duke ndjekur gjyshen e saj. Është pikërisht kjo që më prek, më frymëzon, më bën të kthej sytë pas dhe në jetën time, në natën e gjatë të krakëllimës së armëve, në dënesën e njeriut të shtrenjtë që kërkon të fshehë lotët dhe të mbahet me dinjitet e të ruajë krenarinë ku udha e shpresës është tepër e gjatë. Është ajo vajzë, sytë e saj, brishtësia dhe ëndrrat që thyheshin para telave me gjemba, në takimet me të burgosurit, në dyert e Ballshit, të Qafë Barit, Burrelit, Ballshit, Zejmenit…
Çdo udhë është një kalvar. Një mësim historie përmes artit të shkrimit. Një kalvar gjithnjë i ngjashëm e njëkohësisht i veçantë, një ritual me kujtime të tjera, me shpalosje të tjera të shpirtit të plagosur dhe pyetjet e panumurta të asaj adoleshenteje: kur vallë do të mbarojë ky kalvar, kjo errësirë e pafund? Lënda është tashmë në këtë libër, ndodhitë historike, e po ashtu dhe personazhet e ndryshme të shoqërisë përreth që simbolizojnë njëkohësisht tipa e karaktere të jetës shqiptare të asaj kohe totalitare, ku tashmë na mbetet të hyjmë ndryshe në botën e këtij afresku, të ecim dhe ne në ato rrugë që nuk i kemi shkelur, të humbim shpresën dhe ta rifitojmë atë, ta ringjallim, të ndezim dritën e besimit.
Kur mbarova së lexuari këtë libër m’u shfaq përsëri ajo “vajza me karafil” në sfondin e telave me gjemba të burgut të Ballshit. Karafilë në burg dhe një prift bahçevan që s’ishte tjetër veç një humanist i madh, At Zef Pllumbi. Një skenë gjeniale e përjetuar realisht kur daja i saj i sillte karafilat e priftit, diçka frymëzuese për këdo aq sa dhe unë këtu, kaq larg sa jam, e ndjej aromën e atyre karafilëve, se ndryshe nga “Ferri” i Dantes, në burgun shqiptar kishte njerëz që mbillnin karafilë për një botë tjetër. Këta karafilë do na e kujtojnë gjithnjë atë.
Pas këtij libri prekës, a do të kemi nesër një roman? Nuk di pse do doja që Irisi ta kapërcente pragun dokumentar për të parë afreskun e një botë më të plotë, ku në qendër të vendosej pikërisht kjo vajzë dhe përjetimet e saj. Çdo udhë drejt një burgu, është një kapitull jete dhe midis çdo udhe shoh gjithë atë botë njerëzore që përjetohet nga “vajza me karafilë”. E uroj me zemër këtë autore që më bëri ta ndjej thellë jetën e saj dhe të shoh gjatë në retinën e syve të saj atë çka është ngjizur e që nuk shqitet më.