Artan Nati/
Nëse do të gjesh simptomën më të qartë të falimentimit moral të një shoqërie, mos shiko parlamentin, por shiko sallonet e letrave, skenat e artit, panairet e kulturës. Aty ku dikur frymonte shpirti kritik, sot dëgjon zhurmën e duartrokitjeve për dekorata, çmime dhe sponsorizime. Arti është kthyer në biznes, letërsia në konkurs, ndërsa morali është bërë një luks që asnjë krijues nuk e përballon dot pa një kontratë. Në këtë vend ku dikur luftohej për liri, sot luftohet për fonde projektesh. Një pjesë e elitës kulturore që dikur mbante mbi supe idealin e ndërgjegjes, sot mban dosjet e tenderëve kulturorë. Dhe në këtë tranzicion grotesk, shoqëria e pranon me një lloj cinizmi të ëmbël: “Të gjithë kështu bëjnë.” Në çdo civilizim që e meriton këtë emër, ekziston një “busull morale dhe intelektuale” që orienton jetën publike. Në Europën Perëndimore kjo busull nuk është shpikje e qeverive apo e partive. Ajo është krijuar nga shekuj debatesh filozofike, revolucionesh shpirtërore e shkencore, dhe përpjekjesh për të pajtuar lirinë me përgjegjësinë. Por ajo nuk është e përjetshme: çdo brez duhet ta rishikojë, ta kalibrojë, ta përshtasë me realitetin e kohës. Këtë punë delikate e bëjnë elitat mendore: filozofët, juristët, shkrimtarët, psikologët, historianët, artistët, pra, ata që mbajnë barrën e kuptimit.
Filozofi Jürgen Habermas e quante këtë “sferën publike racionale”: hapësira ku elitat e dijes debatojnë mbi bazën e arsyes, jo të pushtetit. Roli i tyre është të krijojnë një “marrëveshje simbolike” që mban bashkë shoqërinë, një ide të përbashkët për të drejtën, të mirën dhe drejtimin që duhet ndjekur. Filozofi e juristi janë busulla morale, shkrimtari dhe historiani janë memoria e gjallë e kombit. Në Perëndim, elitat funksionojnë si rrjet i shpërndarë përmes universiteteve, mediave, institucioneve kulturore dhe forumeve publike. Demokracia ushqehet pikërisht nga tensioni mes mendimit kritik dhe pushtetit politik. Çdo epokë ka mitet e veta: progresin, lirinë, barazinë, por nëse nuk rishikohen, ato ngurtësohen dhe bëhen ideologji. Elitat kujtojnë se realiteti është ndërtim njerëzor që mund të ndryshohet përmes mendimit. Ato janë roje të lirisë, që zbulojnë mënyrat e fshehta të pushtetit dhe ekspozojnë mendimin e rremë që shitet si e vërtetë.
Kur elitat heshtin apo shiten, busulla humbet: filozofët zëvendësohen nga ekspertë që justifikojnë, shkrimtarët nga figurina televizive, juristët nga interpretues të interesit të ditës. Shoqëria atëherë humbet jo vetëm drejtimin, por edhe vetëdijen për veten. Busulla e një civilizimi është dialogu i tij i brendshëm, zërat që mendojnë ndryshe, që debatojnë dhe e mbajnë gjallë imagjinatën e lirisë. Pa këtë kalibrim, edhe Perëndimi rrezikon të mbetet një trup i pasur, por pa shpirt. Në rastin shqiptar, mungesa e kësaj “busulle morale dhe intelektuale” është bërë një nga plagët më të thella të jetës publike. Shqipëria, ndryshe nga vendet e civilizuara perëndimore, nuk ka pasur një proces të qëndrueshëm kalibrimi të ndërgjegjes shoqërore, as nga elitat, as nga institucionet. Jo sepse shqiptarët nuk kanë pasur mendimtarë, por sepse shoqëria nuk i ka lejuar ata të bëhen busull, por i ka përçmuar, përjashtuar ose korruptuar.
Në kohën e mbretit Zog dhe gjatë Luftës së Dytë Botërore, Shqipëria pati një brez të artë intelektualësh që deshën ta zgjonin kombin me libra, ese dhe ide, por përfunduan duke folur me vete. Faik Konica, aristokrati i sarkazmës, u lodh duke i shpjeguar shqiptarëve se kultura nuk është dekor kombëtar, por mënyrë jetese. Ernest Koliqi kërkoi të shpëtonte shpirtin shqiptar përmes gjuhës e shkollës, ndërsa Branko Merxhani shpiku “neoshqiptarizmën”– një ide e bukur në teori, por e pamundur në një vend ku “arsyeja kombëtare” zëvendësohej me “rregullore partie”. Migjeni e pa realitetin si tragjedi sociale, Lasgushi si ëndërr poetike, Mehdi Frashëri si debat politik, e të gjithë bashkë si një iluzion kombëtar. Ata deshën ta fisnikëronin mendimin, por Shqipëria i kërkoi heronj, jo mendimtarë. Dështuan sepse folën për ideale në një vend që kërkonte bukë, për kulturë në një shoqëri analfabete, për moral në një kohë kur pushteti ndërrohej me pushkë.
Në kohën e Zogut, inteligjenca shqiptare kishte më shumë libra sesa tituj, më shumë ide sesa interesa. Ishin njerëz që gabonin ndoshta politikisht, por jo moralisht; ishin të përçarë në bindje, por të bashkuar në dinjitet. Pas ’90-s, panorama ndryshoi si nga bardhë e zi në shumë ngjyra, pak përmbajtje. Ben Blushi u shpall “Rousseau i tranzicionit” për sa kohë që botoi një roman politik, pastaj u bë reformator pa reformë. Zëri kritik i Blushit tani ka më pak peshë. Ikona e “profetit të letrave” është zbehur për shkak të imazhit të “biznesmenit të medias”. Thellësia e tij shihet si “strategjike” dhe e llogaritur, jo e sinqertë, gjë që e delegjitimon atë si një udhëheqës të mendimit intelektual. Ndërsa Fevziu është një mjeshtër i sipërfaqes. Ai di të pyesë, por rrallë gërmon thellë. Formatet e tij shpesh shërbejnë si lavatriçe publike për politikanët, ku çdo gjë diskutohet, por asgjë nuk zgjidhet. Kjo mungesë guximi për të thyer tabutë e vërteta dhe për të vënë gishtin aty ku dhemb vërtet, e bën atë një “intelektual” të rehatshëm, por jo një udhëheqës të mendimit. Lorenc Vangjeli gjeti filozofinë në qetësinë e korrupsionit: “Sistemi nuk është perfekt, por na mban të gjithë gjallë.” Andi Bushati shpiku “opozitën dixhitale”, një revolucion që zhvillohet ekskluzivisht në Facebook, me hashtag patriotikë. Ndërsa Besnik Mustafaj, që nisi si poet i lirisë, mbaroi si diplomat i ekuilibrit, një shembull klasik i mënyrës shqiptare për të ruajtur idealin pa e rrezikuar postin.
Por ironia më e madhe qëndron te qëndrestarët e vërtetë të regjimit komunist. Ata u gjendën pas ’90-s brenda të njëjtit sistem me ish-persekutorët e tyre, tashmë të rilyer si demokratë. Problemi ishte se falja u kthye në harresë, dhe harresa në bashkëqeverisje. Në vend të elitës që pyet, Shqipëria ka prodhuar elitën që përshtatet. Filozofi është bërë komentator politik, shkrimtari është shndërruar në dekor për ceremonitë e pushtetit, juristi në zëdhënës të ligjit të fortit, historiani në mbartës të miteve kombëtare të rreme. Kështu, vendi është zhytur në një anarki simbolike, ku çdo ide, çdo vlerë, çdo e vërtetë relativizohet sipas interesit të çastit.
Përse Shqipëria, ndryshe nga vendet e civilizuara të Perëndimit, nuk ka njohur kurrë një proces të qëndrueshëm kalibrimi të ndërgjegjes shoqërore? Kjo nuk është një pyetje thjesht historike, por ekzistenciale, sepse prek themelin e vetëdijes kombëtare, atë forcë të brendshme që i lejon një kombi të përballet me gabimet e veta, t’i kuptojë dhe t’i shndërrojë në mësim moral.
Në Perëndim, rruga drejt ndërgjegjes ka qenë gjithmonë e mundimshme, e shoqëruar me dhimbje, luftë dhe reflektim. Rilindja evropiane solli çlirimin nga errësira e dogmës. Revolucioni Francez rrëzoi fronet e frikës dhe ngjizi idealin e qytetarisë. Iluminizmi e bëri arsyen moralin e ri të botës moderne, ndërsa pas dy luftërave botërore, Evropa u detyrua të shikojë veten në pasqyrë dhe të përballet me hijet e veta: me nazizmin, kolonializmin dhe iluzionet e vetëpërkëdhelura të qytetërimit. Ky proces i dhimbshëm pastrimi moral krijoi kulturën e vetëkritikës, bazën e një ndërgjegjeje të qëndrueshme shoqërore.
Në Shqipëri, historia është jetuar si përrallë, pa reflektim. Ndërgjegjja kolektive ngjan me një laborator të braktisur. Ngjarjet përsëriten, heronjtë riciklohen sipas pushtetit,. e vërteta bëhet mall sezonal. Kemi ndërruar flamuj, por jo mendësi, historia ecën, ndërgjegjja mbetet në vend.
Përshtatshmëria shqiptare nuk është ves, por mekanizëm mbijetese. Ajo vjen nga frika për t’u përballur me të vërtetën. Kështu lind “njeriu fleksibël”: pa shtyllë, por me shumë antena, që nuk beson në vlera, por në interesa.
Në Perëndim, individi ndërtohet mbi përgjegjësinë morale. Në Shqipëri, morali është kolektivizuar: askush s’është fajtor sepse të gjithë janë pjesë e sistemit. Dhe kur faji shpërndahet, ndërgjegjja shuhet. Prandaj elitat tona s’e njohin autokritikën. Në vend të njeriut që pyet, u krijua ai që pranon; në vend të rebelit moral, oportunisti estetik. Shqipëria s’ka pasur filozofë që formojnë ndërgjegje, por mendimtarë që zbukurojnë pushtetin. Tragjedia jonë është kjo: për të mbijetuar, kemi sakrifikuar vetëdijen. Dhe çdo brez rifillon nga e para, jo se s’ka kujtesë, por se kujtesa na shqetëson. Ndryshimi nis vetëm kur vetëkritika të shihet si emancipim dhe leximi si reflektim, jo si vetëkënaqësi.
Nëse Perëndimi ka mësuar të ndërtojë vetëdijen përmes leximit kritik të veprave të mëdha, Shqipëria ende lexon për t’u vetëngushëlluar. Kadare mbetet kështu një “pasqyrë” e ndaluar: të gjithë e citojnë, por pak kush e kupton. Ai nuk i përkiste vetëm letërsisë, por një projekti të madh kulturor, atij të ndërgjegjës kombëtare që di të reflektojë mbi vetveten. Derisa të mësojmë ta lexojmë Kadarenë jo si një mit të paprekshëm, por si një manual të ndërgjegjes shqiptare, do të mbetemi peng i iluzioneve tona. Derisa historia jonë të mos lexohet më si një epope lavdishme, por si një refleksion ku duhet të shohim plagët e vetes, nuk do të ecim përpara. Duhet të mësojmë të kërkojmë reflektimin, jo lavdinë; të mësojmë nga përvoja botërore, jo ta përbuzim atë si të huaj. Përndryshe, do të vazhdojmë të rrotullohemi në të njëjtin vend: krenarë për një të kaluar që nuk e kuptojmë dhe të verbër ndaj një të ardhmeje që nuk e ndërtojmë.