Fotaq Andrea*/
Më lejoni të shpreh kënaqësinë time të ndodhem sot mes jush në këtë veprimtari të ndritur përkujtimore të 150 vjetotrit të lindjes së Faik Konicës, i cilësuar nga vetë vatranët “Kampion i indipendences së Shqipërisë dhe Princ i gjuhës shqipe”, të themeluasit bashkë me Fan Nolin të Federatës së ndritur PanShqiptare “Vatra”, e mbi të gjitha të këtij vizionari të së ardhmes europiane të Kombit shqiptar, Shqipërisë e Kosovës.
Është një nismë e nderuar që sot, ditën e lindjes së Faik Konicës, Dega e Vatrës në Boston, në bashkëpunim me degën e Worcesterit organizojnë këtë veprimtari për promovimin e librit “Faik Konica – për një Shqipëri Europiane”, pikërisht këtu në Boston, “kryeqyteti historik i “Vatrës”, “kryeqytet i lëvizjes nacionaliste shqiptare”, siç e ka cilësuar vetë Faik Konica, i cili është shprehur: “Shoh Bostonin të shkëlqejë me dritë të menjëhershme”. Dhe unë, nga ana ime, më lejoni të shprehem: “Shoh Bostonin të shkëlqejë me vatranë të ndritur si ju”.
Më lejoni, nga ana tjetër, të shpreh falënderimin tim në radhë të parë për Kryetarin Elmi Berisha dhe për prof. Thanas Gjikën, të cilët, me shumë dashuri e vlerësim morën drejtpërdrejt nismën për botimin e kësaj antologjie titulluar me shumë domethënie “Për një Shqipëri Europiane”, duke e konsideruar këtë vepër si një vlerë më shumë në botimet koniciane, si një dekoratë të re që shfaq në shumë përmasa Jetën dhe Veprën e Faik Konicës, me shkrimet më të mira të tij, që përbëjnë në vetvete monumente të mendimit të tij të fuqishëm për ardhmërinë e kombit shqiptar.
Një falënderim nga zemra dhe një mirënjohje të thellë, shpreh gjithashtu për tërë vatranët këtu të pranishëm që plot fisnikëri e bujari ndihmuan financiarisht e materialisht për këtë ceremoni kremtuese.
Dhe po ashtu, mendja më shkon tek tërë ata vatranë e autorë që – me pendë në dorë – kanë lënë historikisht vepra e punime të lëvdueshme për Faik Konicën. Këta janë të shumtë në numër, që nga bashkëpatriotët e ngushtë të Konicës që punuan me të për revistën “Albania’ dhe gazetën “Dielli”, tërë ajo Plejadë e Rilindjes shqiptare, e deri te autorë të njohur bashkëkohorë, që kanë ngritur në piedestal lavdinë koniciane, si erudit, gjeni, themelues i mjaft fushave të shkencave albanologjike, “Atë i kombit modern shqiptar”, apo siç e ka cilësuar me të drejtë poeti kombëtar francez Gijom Apoliner, Faik Konica, “kjo Enciklopedi e gjallë lëvizëse”, ky “Argus e Briare”, duke përdorur kështu figurat mitologjike të një qenie me 100 koka, 100 sy, nga te cilat 50 mbeteshin përherë hapur, apo ky gjigand me 100 krahë, “i frikshëm” në erudicion e njohje të gjuhëve”.
Është një fakt mëse domethënës: Faik Konica dhe Fan Noli – ky binom historik si themeluesit e “Vatrës” – kanë qenë, janë dhe do mbeten në epiqendër të studimeve albanologjike dhe, ashtu sdikurse janë shprehur mjaft sudiues del tanimë si e domosdoshme të botohet krejt korpusi i veprave të tyre të plota, gjë që do të kërkonte mbi të gjitha një ndermarrje të fuqishme institucionale.
Për të qenë më konkret, apo për t’u kthyer, siç thotë shprehja frënge “Te delet tona”, pra në thelb të çështjes, dëshiroj të theksoj para së gjithash se nuk ishte e lehtë përgatitja e kësaj antologjie, që unë do ta cilësoja si sumumin, apo shkallën më të lartë të mendimit dhe të estetikës koniciane, drejt lavdisë së tij të përjetshme.
Historikisht, kontakti im i parë me figurën e Faik Konicës daton që në vitet ‘70 të shekullit të kaluar, kur punoja si përkthyes në Shtëpinë Botuese “8 Nëntori” dhe njoha redaktor Dhimiter Fullanin që më fliste herë pas here për figurën e Faik Konicës, dhe që kishte përgatitur madje edhe një studim për të, por “me frymën kritike të kohës”, siç më shprehej ai me njëfarë rezerve për “Beun erudit të Konicës që njihte shumë gjuhë ”.
Vite më vonë, në dhjetëvjeçarin e fundit të shekullit të kaluar, në vitet 90, i intriguar pa masë për lidhjen epistolare Konica-Apoliner, shfaqur në librin e Luan Starovës “Një miqësi europiane”, fillova unë vetë të mbledh dokumente e materiale për t’i botuar te antologjia “Pena të arta franceze për shqiptarët” dhe u entuziazova edhe më shumë kur u takova drejtpërdrejt me akademik Starovën në Shkup.
Më 2005, përktheva dhe botova romanin historik “Hasan Jeniçeri – historia e nje shqiptari në vitin 1516”. Personazhi kryesor 20 vjeçar i këtij romani të orientalistit të shquar Leon Cahun është Thrank Spirobeg, emri i të cilit do të bëhej shumë shpejt pseudonimi kryesor i Faik Konicës te shkrimet e “Albanias” së tij.
Po hap një parantzë këtu për të theksuar se në vitet 1895-1897, në Paris, Faik Konica 20 vjeç dhe Leon Cahun, zv. Konservatori i Bibliotekës “Mazarine” rreth të 60-ave, do të lidhnin miqësi të ngushtë, dhe Konica do të njihte krejt familjen e Cahun-it, sidomos nipin e tij Marcel Schwob, simbolistin e shquar. Cahun ndihmoi drejtpërdrejt Konicën të botonte artikullin e tij të parë “Shqipëria dhe Turqit” me pseudonimin Tepeleni në gazetën parisiane “La libre Parole”, më 26 dhjetor 1895.
Thelbi i këtij romani historik me simbolikë të fuqishme: Hasan Jeniçeri që të merrte gjak në vetull – sipas shprehjes së bukur shqipe – lëron nga skllavëria një vashe të bukur venedikase, e cila e tradhëton poshtërisht – është i njëjti qëndrim tradhtar që ka mbajtur Republika venedikase ndaj luftërave të Skënderbeut që mbronin drejtpërdrejt Republikën e Laguneve.
Në vitet 2010-2012, intensifikova punën hulumtuese e studimore per Faik Konicën, fillova tanimë të qëmtoj dokumente nëpër arkiva, sidomos ato të Parisit, kur rashë drejtpërdrejt në gjurmë të lidhjeve Konica-Apoliner, dhe sidomos të dy romaneve të panjohura të Konicës “Martesa e Lejlës” dhe “ Sotiri e Mitka”.
Po në atë kohë, mbarova së përkthyeri krejt korpusin në frëngjisht të revistës “Albania” . Por, ishte e pamundur ta botoja sepse më lindën probleme me të drejtën e autorit, kopiright, që e kishte në posedim një mbesë e Faik Konicës. Tërë ky korpus shkrimesh të përkthyera nga “Albania” më 2012 mbeti në sirtare deri me sot, dhe ja tani i botuar në këtë libër, që përbën kockën e fortë të antologjisë “Faik Konica – Për një Shqipëri Europiane”.
Viti 2016, i shpallur nga “Vatra” “Viti Konica”, bëri të mundur që unë të përktheja e botoja me ndihmën po të “Vatrës” dy romanet e tij të panjohura dhe librin tim studimor “Faik Konica – Përlindësi modern”. Më pas, do botoja libërthin “Ju flet Konica” (2016) , si dhe dy libra të rëndësishëm të Konicës “Ese për gjuhët e natyrale e artificiale” (2019) dhe Letërkëmbimin e Konicës me baronin austriak Zwiedinek (2020). Dhe sot, ja ku jemi falë ndihmës suaj bujare te Antologjia “Për një Shqipëri Europiane”.
Siç dihet, në prill 2019, me rastin e 110 Vjetorit të gazetës “Dielli’, u shpall Konkurs i posaçëm organizuar nga “Vatra” dhe redaksia e “Diellit” për veprat më të mira me ese, artikuj, reportazhe e libra. Çmimin Gazetës “Dielli” e fitoi, nbdër të tjera edhe libri “Faik Konica – për një Shqipëri Europiane” . Veçse me një dallim esencial midis atij libri të konkursit me të njjtin titull dhe këtij të sotmit.
Në fakt, me sugjerimin konstruktiv të prof. Gjikës, pjesa e dytë dhe e tretë e antologjisë së konkursit, që përbëhej fillimisht nga përkthime drejtpërdrejt nga origjinali frëngjisht i Konicës, u zëvendësuan në pjesën më të madhe të tyre me shkrime dhe letra që përbënin, të themi, ajkën e e krejt shkrimeve të Faik Konicës, duke reflektuar më në thellësi mendimin e tij përparimtar për një Shqipëri të pavarur, properëndimore e europiane, drejt progresit.
Në këtë mënyrë, ndryshimi i lëndës në masën mbi 50 përqind të vëllimit të mëparshëm, ishte në fakt për mua si të nisja një punë nga e para, sepse ky ndryshim i lëndës paraqiste mbi të gjitha një punë të vështirë qëmtuese e selektive.
Në ethet e kësaj pune intensive prej gati 4 muajsh nuk do ngurroja “t’i protestoja” Thanasit , duke i thënë madje se nga lodhja e tepërt më dukej sikur “po ia falja shpirtin shejtanit”, dhe kur Thanasi me qetësi ma kthente “shpirtin mos e fal , por falju Konicës”. Kësisoj, këmbëngulja, dashuria për Veprën e shkruar të Konicës, kur i thoja në fakt prof. Thanasit se të gjitha shkrimet e Konicës janë monumente më vete, bënë që puna drejtuese, plot kujdes e prof. Gjikës për këtë vepër të jepte frytet e veta, të jepte pikërisht këtë vëllim që kemi sot në duar.
Në themel të kësaj vepre, që e shfaq Faik Konicën me madhështinë e një gjeniu rilindës, vendosëm pikërisht këtë thënie profetike të tij te “Albania” e vitit 1898:
“Parandjej, në agimin e së nesërmes, një Shqipëri të lulëzuar dhe intelektuale, ku do vibrojë një rini kureshtare, e dhënë pas artit, bukurisë, punës. Ata shqiptarë të rinj do dinë t’i gjykojnë
me drejtësi e zemërgjerësi përpjekjet tona. Do të shqyrtojnë me krejt burimet e dokumentacionit dhe të kritikës çka ishte gjuha jonë dje dhe çka do të jetë gjuha e tyre nesër, gjuha ku do përmbledhin mendimet apo ëndrrat e tyre; dhe asaj gjuhe – sa muskuloze aq edhe të brishtë – do t’i kërkojnë datën e lindjes dhe do dinë ta përcaktojnë.” Faik Konica, Albania, viti II, 1898.
Është pikërisht citimi i famshëm vendosur në kopertinë të pasme të librit që po promovojmë.
Në mbyllje, dëshiroj të vë në dukje, në rrafsh ndërkombëtar, tre momente kyçe të jetës së Faikut – krahas përkushtimit të tij të pandalshëm, për 47 vite me radhë për ringjalljen dhe fuqizimin e Kombit Shqiptar të lirë e të pavarur:
1. Është Faik Konica i cili, që në moshë të re, si njohës i 16 gjuhëve të huaja, nxiti i pari në rrafsh europian e botëror debatin shkencor mbi gjuhët e gjalla natyrale dhe gjuhët artificiale (më 1904) dhe që parashikoi se anglishtja do të jetë në të ardhmen gjuhë botërore komunikuese.
2. Është Faik Konica i cili, që në moshë të re, (1898) shkroi Esenë mbi Edukimin, me rëndësi europiane e tej europiane, duke mbushur një boshllëk të kohës për edukimin e fëmijës dhe duke i çelur udhën edukimlit të lirë të fëmijës, që do të përbënte bazën e Summerhill School më 1921 në Londër.
3. Është Faik Konica i cili që, në vitet 1910-1911, në vitet e tij të Harvardit, do të ishte ndër pionerët e parë të lidhjeve artistike, letrare e kulturore të dy kontinenteve Europë-Amerikë. I lidhur ngushtë me shkrimtarin amerikano-hebre Denjamin Decasseres dhe me Apolinerin me shoke, Faik Konica do të ishte kështu ndër përçuesit e parë të vlerave të përparuara artistiko-letrare të Europës drejt Amerikës konservatore të kohës.
Të tre këta kapituj të jetës dhe veprës së tij e vendosin shqiptarin erudit Faik Konica mes intelektualitetit më të përparuar europian të kohës së tij.
Më në fund, më lejoni t’i drejtoj falënderim bashkëpunëtorëve të mi të drejtpërdrejtë Ilir Ikonomi e Bejtullah Destani, si dhe botuesve Krenar Zejno, Jahir Ahmeti e Aurel Kaçulini.
Po ashtu, shpreh mirënjohje për studjues me emër që kanë ngritur lart figurën e Faik Konicës me punimet e tyre shkencore, si Frank Shkreli, Rafael Floqi, Idriz Lamaj, Anton Çefa, Jup Kastrati, Agron Alibali, Lefter Dilo, Safet Kryemadhi, dhe shumë e shumë të tjerë, si dhe për të ndjerët Nasho Jorgaqi, Ismail Kadare, Robert Elsie, Dalip Greca, Astrit Lulushi, etj. që kanë lënë gjurmë me punimet e tyre shkencore për Konicën.
I përjetshëm qoftë kujtimi i Faik Konicës, vizionarit të Shqipërisë europiane.
*Fjala në ceremoninë e promovimit të Antologjisë “Faik Konica – Për një Shqiopëri Europiane” – Boston, 15 Mars 2025.