Prof.as.dr. Arben Prendi/
Mbi romanin “Dielli më perëndon në Lindje” të autores Eralda Baze
Romani “Dielli më perëndon në Lindje” mund të konsiderohet një roman lirik për fatin e të resë në shoqërinë shqiptare të tranzicionit. Në qendër të romanit është fati i dy vajzave të reja, të diplomuara si përkthyese. Viola dhe Era janë dy vajza të diplomuara që përpiqen të mbijetojnë në kryeqytetin shqiptar të tranzicionit si përkthyese në një shtëpi botuese . Viola është nga Shkodra, Era nga një qytet jugor.
Romani ka në fokus mënyrën se si shoqëria e tranzicionit i sheh këto vajza si objekte për shfrytëzim, ato paguhen pak, trajtohen keq, dhe janë viktima të ngacmimeve seksuale, të joshjes për një vend pune, me qëllim shfrytëzimi. Ato jetojnë në një apartament me qera që mezi e përballojnë me pagat e tyre të varfra. Për të mbijetuar ose bien viktima të mjedisit ose mashtrohen prej tij. “Për të dalë nga kjo gjendje ka dy formula të thjeshta: ose të paketojmë rrobat dhe dështimet tona brenda valixheve e të kthehemi nga kemi ardhur, ose të zëmë ndonjë dashnor të pasur”. Pastaj diku tjetër shtohet edhe lotaria amerikane si mundësi për të lënë përfundimisht vendin me nder. Këto janë jo rrallë alternativat me të cilat përballen shumë vajza të reja e gra të ardhura nga periferia në kryeqytet, për të mbijetuar. Madje jo vetëm ato, por edhe këngëtare, artiste të reja të talentuara apo të patalentuara, që të etura për famë e luks janë gati të bëjnë gjithçka, të shesin trupin dhe dinjitetin e tyre për një makinë, apartament apo rroba më të shtrenjta, apo qoftë edhe për t’u fotografuar me një kostum banjoje në një pishinë në Dubai, nën shoqërinë e sheikëve të pasur dhe perversë.
Viola tenton të vetëvritet kur mbetet pa punë dhe pasi mbijeton i kërkohen favore seksuale për t’u punësuar nga Valter Bina, një gazetar i njohur me pushtet në qarqet qeveritare. Pasi gjen në këtë mënyrë një punë për vete, ajo mendon ta ndihmojë edhe shoqen e saj Erën përmes këtij personi pervers duke shfrytëzuar përvojën e saj, por siç del më pas, miku i saj i kërkon Erës të njëjtën gjë: favore të seksuale në këmbim të një pune të pagueshme mirë. Era nuk e pranon një gjë të tillë, madje e neverit atë. Duke shfrytëzuar lidhjen që Era ka me Miladin, egjiptiano-arabin, gazetari pervers Valter Bina për t’u hakmarrë bën publike lidhjen e dikurshme të saj me Klajdin dhe në këtë kuadër trillon historinë e rreme duke e paraqitur si lidhje me një agjent arab. Në fund të romanit edhe motra binjake e Erës, përfundon në urgjencë e rrahur nga bashkëshorti i saj.
Pra, janë mbitheksuar në këtë roman disa tipare karakteristike të shoqërisë shqiptare të tranzicionit, si: shfrytëzimi dhe keqpagesa e punës intelektuale; kërkimi i favoreve seksuale nga gratë e vajzat e reja në këmbim të një vendi pune në administratën publike apo private; apo kundrejt përfitimit në para; dhuna në forma të ndryshme ndaj tyre, dhunë psikologjike deri edhe dhunë fizike. Autorja i ka vëzhguar me mprehtësi këto dukuri të shëmtuara të një shoqërie në zhvillim, ku trashëgohen disa sjellje anadollake, me mungesa të theksuara të vlerave etike e morale. Ky mentalitet është i pranishëm edhe në Kajro, ku Miladi rrihet me disa burra arabë për të mbrojtur Erën, apo e shpëton nga linçimi i turmës, që nuk e pranon një femër bionde të pambuluar në rrugët e Kajros.
Puna intelektuale në shoqërinë e tranzicionit nënçmohet, ndërsa femra konsiderohet si ornament i meshkujve me poste qeveritare apo politike; apo edhe atyre që kanë vënë pasuri përrallore në mënyra të ndryshme. Autorja ka ndërthurur këtu dramën individuale të këtyre vajzave, dhe të shumë të tjerave si ato, me dramën sociale, me dramën e një shoqërie që edhe pse mbas shumë vitesh përpjekjesh për të ndërtuar një sistem të vlerave demokratike gjendet në një pikë krize dhe boshllëku vlerash.
Viola mashtrohet disa herë, madje për të gjetur një punë ajo i jepet një gazetari të njohur i cili kërkon të bëjë të njëjtën gjë edhe me Erën. Ato janë vajza të brishta në një mjedis të ashpër, shfrytëzues dhe paragjykues. Përmes tyre është ndërtuar fati i sa e sa vajzave të reja që i drejtohen kryeqytetit me shpresën për një jetë më të mirë dhe përfundojnë duke bërë gjithçka për të mbijetuar, edhe duke shkelur mbi dinjitetin e tyre. Për të gjetur një vend pune, për ca para më shumë apo në raste të tjera për pak luks. “…të vetmet gra shqiptare të padhunuara rezultojmë ne beqaret e shkuara në moshë dhe një grusht spitullaqesh që rrojnë brenda unazës së vogël. Ndërsa jashtë këtij rrethi… vetëm “nëna Shqipëri” ndoshta…. Femrat shpesh janë viktima të keqtrajtimit në punë, në rrugë, në familje. Era dhe Viola paguhen keq dhe shfrytëzohen madje edhe bezdisen seksualisht nga njerëz të pushtetshëm të politikës dhe medias.
Në roman përshkruhet me detaje të jetuarit në Tiranën e viteve dymijë e njëmbëdhjetë, në Tiranën e tranzicionit me tollovinë e saj, pisllëkun e Lanës, me grataçielat që ndalojnë edhe dritën e diellit, pastaj me politikanët demagogë dhe seksistë; që nuk lë vend për të rejat e brishta, për më tepër të diplomuara dhe me kulturë, që duan të jetojnë me dinjitet dhe me një punë të ndershme. Tirana i gëlltit vajzat dhe gratë e reja që ëndërrojnë një të ardhme më dinjitoze, në mizerjen e saj të pashpresë, duke u marrë edhe të vetmen gjë që kanë, dinjitetin.
Peripecitë e personazheve për të ndërtuar një jetë me dinjitet në kryeqytet sjellin skena të jetës së shoqërisë shqiptare të tranzicionit dhe përshkrimi i tyre përbën një nga veçoritë e romanit. Këto përshkrime ndihmojnë në krijimin e “iluzionit” artistik të realitetit dhe përbëjnë një nga pikat e forta të romanit, si në këtë shembull: “Vetëdija e të qenurit popull i vogël në numër na ka bërë historikisht të bindur, të përulur, të kënaqur me pak. I kemi nxjerrë kthetrat vetëm për mbijetesë, përtej kësaj asgjë. Standard jetese, të drejta njeriu, liri fjale, mendimi, na kanë tingëlluar gjithmonë si legjenda urbane të importuara nga Evropa vitet e fundit bashkë me barcaletat për biondet. Rinia jonë, e lyer, e ngjyer deri në thua, është shumë më e ndjeshme ndaj këtyre të fundit në fakt. Ehh, shpesh herë e vras mendjen se si mund të katandiseshin aventurat e Lizës nëse Lewis Karrol do të ishte fqinji im dhe, që të dy bashkë, për shkak të katit të ulët e ballkonit të gjerë, do të pastronim përditë plehrat që na hedhin ata sipër; pastaj, për të shfryrë ca, mund të përplasësh derën e jashtme dhe të turresh drejt barit poshtë pallatit, ku më shpesh ndizen sherre të zhurmshme sesa ekspresi i i kafesë; për t’ia mbathur që aty mund t’i hipësh një autobusi urban, por hap sytë mirë mos të të vjedhin çantën, ndërsa po të marrësh taksi, përveçse do të të kushtojë katërmbëdhjetë herë më shumë, do të përballesh me fytyrat e uritura të lypësve të vegjël që, sipas rastit, herë i puthin xhamat e makinës e herë bëjnë sikur i pastrojnë”. Në libraritë eTiranës të shndërruara në kafene gjen plot njerëz që tymosin në sallën e kafenesë dhe asnjë në sallën e leximit, madje edhe libraret nuk e njohin emrin e shkrimtares franceze Simonë de Bovuar: “Ndërsa salla e librave në katin e nëndheshëm ishte e pastër, e qetë, e zbrazur, fiks ashtu siç i ka hije një kombi që ka nisur të zbehet i sëmurë nga puthja helmuese e analfabetizmit funksional. Dhe Steven Johnson ka paturpësinë të thotë se nëpër kafene kanë lindur idetë e mëdha! Madje vetë Iluminizmi anglez na qenka zhvilluar falë futjes së kafes dhe çajit në jetën e tyre. Këtu tek ne, përveç himnit kombëtar “Ky vend s’bëhet”, nuk dëgjohet asnjë gëk tjetër të dalë nga goja e këtyre njerëzve të topitur, që sa më shumë kafe pinë aq më të përgjumur duken…”.
Madje në roman janë prekur me guxim disa tema të nxehta të lidhura posaçërisht me tranzicionin dhe gati tabu në letërsinë e këtyre viteve si: tema fetare, kulturore e politike; krishterimi/islami; Perëndimi/ Lindja; abuzimi me pushtetin; kriza morale dhe shpirtërore e shoqërisë shqiptare; dhuna ndaj femrave, deri tek ndërhyrjet politike dhe fetare të shteteve të tjera në Shqipëri; gjendja e medias e cila fabrikon sipas interesave të politikës apo të atyre që kontrollojnë atë, lajme të rreme dhe mashtrime që cënojnë jetën e individëve në mënyrë të paripariparueshme
Personazhi kryesor, Era vjen nga një lidhje e dështuar me Klajdin, një funksionar i lartë i një ministrie/ burrë i martuar; dhe detyrohet të abortojë për ta kaluar pjesën tjetër të jetës me pengun e këtij veprimi. Ai, duke qenë funksionar i lartë në Ministrinë e Kulturës, është i përfshirë në një aferë të fshehtë me mbulesë kulturore por që në fakt ka si qëllim ndërtimin e sa më shumë xhamive në Shqipëri dhe sigurisht për këtë shërbim ai përfiton fonde të majme. Personazhi shigjeton kështu marrëdhëniet vëllazërore me Turqinë gjatë viteve të fundit pas të cilave qëndrojnë interesa politike më afatgjata. Era nuk nguron të hyjë në reflektime të natyrës fetare dhe politike kur shprehet lidhur përfshirjen e politikës në çështje fetare. Ajo shpreh nevojën për komunikime me kulturat tjera, por pa humbur identitetin kombëtar dhe kulturor përballë ndërhyrjeve nga kulturat e tjera në realitetin politik dhe kulturor të viteve të fundit: “Këta nuk janë të parët as të fundit që po tundin flamurin e islamit politik në rajonin tonë. […] E ke parasysh shprehjen “Streha e fundit e maskarenjve është nacionalizmi”?Unë do të shtoja “…edhe feja”. Të përziesh fenë me politikën, të manipulosh besimin e një populli, për t’i qëndruar mbi shpinë sa më gjatë, është kriminale, katastrofë e garantuar”.
Siç shihet synimet e autores nuk janë thjeshtë për të trilluar një romancë apo një histori rozë për lexuesin, por për të sjellë në vëmendje probleme të mprehta për shoqërinë e tranzicionit, njëri nga të cilët është edhe ai i humbjes së identitetit kulturor si nënçmim i identitetit kombëtar, por edhe si ndërhyrje e planifikuar e kulturave të tjera më të mëdha dhe më agresive; apo roli i medias në këtë shoqëri. Era qesendis me këtë rast një prirje të kinemasë, por edhe letërsisë sonë për ta paraqitur popullin shqiptar si popull tejet të prapambetur, ekzotik, për të zgjuar kureshtjen e publikut të huaj duke trajtuar disa tema skematike si gjakmarrja, burrneshat, prostitucioni, bandat shqiptare apo mjerimi i skajshëm i zonave të caktuara të vendit.
Tema e marrëdhënieve mes kulturave të ndryshme
Në fokus të romanit vendoset shumë shpejt, përmes udhëtimit dhe qëndrimit disaditor me pushime, të Erës në Kajro, në Egjipt, një pranëvënie dhe një marrëdhënie mes kulturave; kryesisht asaj evropiane perëndimore me atë orientale lindore të përfaqësuar nga qyteti i Kajros. Krijimi i idilit ndërmjet vajzës shqiptare Era dhe Miladit/Asmaranit, mashkullit arab të krishterë, sikur i shërben kësaj domosdoje për një këmbim mes këtyre kulturave, këmbim madje që nuk mbetet vetëm në rrafshin e kulturave të përgjithshme, por zbret deri në nivelin e komunikimeve intime ndërmjet individëve që janë pjesë e këtyre kulturave.
Era është shqiptare, por në sytë e një egjiptiani një vajzë bionde dhe e bukur si ajo që vjen nga një vend që gjeografikisht është pjesë e Evropës, ajo është simboli i evropianes, aq më tepër që është edhe njohëse e disa gjuhëve të huaja. Ndërsa në vështrimin e parë të saj është frika dhe paragjykimi evropian për arabët dhe islamikët si terroristë me bomba që mund të shpërthejnë nga çasti në çast. Në avion, një grua shtatzanë e mbuluar me niqab dhe e shoqëruar nga bashkëshorti, janë të dyshimtë dhe bëhen akoma më shumë të tillë pas një zënke që kanë me personelin e avionit, që në fakt është thjeshtë një bisedë në gjuhën arabe: “Në sfond shpërthejnë papritmas dy zëra burrash që zihen në gjuhën më të pakuptueshme e njëkohësisht më muzikale, më eterike, më zanore që kam dëgjuar ndonjëherë. “Era, mblidh mendjen, në bord ka mbirë nga hiçi edhe një arab tjetër! Nga mënyra se si bërtasin, me siguri po zihen për çastin kur do shtypin atë dreq butoni, të asaj dreq bombe, që ajo dreq femre mban mbi atë dreq barku, ndërsa ti ke nge të mahnitesh pas bukurisë së gjuhës së tyre?!”. Ndërsa anasjelltas është paragjykimi arab/oriental për Evropën e degjeneruar dhe të lirshme. Një bionde evropiane e pambuluar në mes të Kajros shihet me çudi dhe me urrejtje, madje ndiqet me ofendime nga pas: “Pleqtë do të tundnin në ajër bastunët e tyre duke të sharë me ato dhëmbët e rëna; plakat do të gërvishtnin faqet në shenjë turpi; vajzat do të shikonin me zili; djemtë do mbanin radhën për të fotografuar me celularë […] Vetëm, aman, andej nga Tahriri mos kalo! Me siguri do ta merrnin si shenjë për një revolucion të dytë”. Përtej paragjykimeve të ndërsjellta vajza shqiptare gjen një vatër familjare të ngrohtë tek miku i saj egjiptian Miladi, ngrohtësi që i ngjan me familjen e saj. Pra, në nivelin individual njerëz të kulturave të ndryshme e gjejnë rrugën e komunikimit dhe ndërveprimit njerëzor përkundër ideologjive, feve apo paragjykimeve që ushqehen në sfera politike apo shtetërore. Arabi është binjak dhe dystaban, vajza shqiptare është binjake dhe dystabane. Njerëzit janë kudo të njëjtit, me ndjenjat e tyre, me cenet, apo me individualitetin e tyre. Arabi dashurohet me shqiptaren në shikimin e parë dhe në mënyrë të mrekullishme. Të dy janë binjakë dhe dystabanë, të dy kanë ndjenja. Antropologjikisht njerëzit pavarësisht, nga ngjyra, besimi, raca, bindjet politike, zona gjeografike ku banojnë, seksi etj. kanë shumë të përbashkëta. Ata pasi janë ndarë nga gjysmat e tyre biologjike, kërkojnë gjysmën që u mungon. Ata janë në fakt binjakët e njerëzimit. Kulturat e oksidentit është binjake me kulturën e Orientit, njeriu i Perendimit është binjak me njeriun e Orientit. Intuitivisht apo qëllimisht këta personazhe bashkojnë Lindjen me Perëndimin. I duhet botës së sotme ky bashkim, kjo dashuri, qoftë edhe në një vepër letrare. Arabi këtë e kupton që në takimin e parë, ndërsa shqiptarja evropiane e kupton me kalimin e kohës: “You’re my soul mate/but/ You just don’t know it yet” (Ti je shpirti im binjak, por thjesht nuk e di akoma…). “Unë, 30 vjeçarja e zhgënjyer në dashuri, e frustuar në punë, e tërhequr qëllimisht larg familjarëve për të fshehur prej tyre dështimet e mia; që po më shkon rinia duke komentuar me një tjetër fatkeqe si vetja, libra filozofësh, ateistësh, feministesh, po kuptoj këtu, mes këtyre të huaj, se çfarë më paskësh munguar vërtetë:”. Megjithëse kjo rezulton e pamundur sepse një shpërthim bombe në katedralen e koptëve në Kajro ndër të tjerë vret edhe Miladin, të dashurin e Erës, është një ëndërr e bukur që bashkon Perëndimin dhe Lindjen.