Artan Nati/
Ne kemi nevojë për diçka për të besuar. Nuk ka rëndësi se çfarë. Zoti, Buda, Zeusi ose larg qoftë lideri partiak, qeveria etj. Të gjithë kemi nevojë për besim. Kjo është ajo që na jep shpresë, të shpresojmë se ka diçka më të mirë atje, diçka për të cilën të përpiqemi. Shpresa është ajo që na shtyn të ngrihemi nga shtrati, duke shpresuar se do të realizojmë atë projekt të madh apo shpresa të bësh krenar familjen me arritjet personale etj.
Kur mendojmë për fenë, shpesh mendimi i parë është për një qenie hyjnore ose një thelb shpirtëror që na lidh me diçka më të madhe se ne. Megjithatë, me një shqyrtim më të thellë, feja mund të shihet edhe nga një këndvështrim tjetër: si një mekanizëm kontrolli dhe manipulimi ( gjithashtu religjoni politik ose partiak). Ky koncept merr kuptim në se feja shihet e ndarë nga koncepti i një perëndie ose perëndish, mund të përdoret si një mjet për pushtet dhe kontroll.
Feja, gjatë historisë, është përdorur si mjet për të ushtruar kontroll mbi popullsinë. Ky kontroll nuk është në thelb i lidhur me besimin në një zot, por më tepër me strukturat dhe hierarkitë që krijojnë organizatat fetare. Duke vendosur një sërë besimesh dhe praktikash si ‘të vërteta absolute’, këto institucione kërkojnë respektim të palëkundur, shpesh dekurajues ose ndalues të plotë të pyetjeve ose mospajtimit me praktikat e ndjekura. Nga një këndvështrim anarkist apo më saktë humanist, vetëkontrolli dhe individualizmi janë vendimtare. Megjithatë, shumë mësime fetare promovojnë të kundërtën: nënshtrimin dhe konformitetin. Duke indoktrinuar individë që në moshë të re, fetë shpesh zbatojnë një botëkuptim që e vendos autoritetin fetar si arbitrin përfundimtar të së vërtetës dhe moralit. Ky proces ndrydh mendimin kritik dhe autonominë individuale, të cilat janë thelbësore për një shoqëri të lirë dhe vetëqeverisëse. Fetë shpesh pretendojnë një monopol mbi moralin, duke diktuar atë që është e drejtë dhe e gabuar bazuar në doktrinat e tyre. Ky monopolizim mund të çojë në një mentalitet shoqëror ku udhëzimi moral nuk kërkohet brenda arsyetimit dhe ndjeshmërisë së individit, por nga një autoritet i jashtëm. Një kornizë e tillë është në kundërshtim me parimin humanist të vetëkontrollit, ku individët janë përgjegjës për gjykimet e tyre morale. Disa fe pohojnë nocionin e ‘të drejtës hyjnore’, veçanërisht në kontekstin e udhëheqësve dhe sundimtarëve. Ky koncept është përdorur historikisht për të justifikuar pushtetin absolut të monarkëve dhe liderëve të tjerë, duke sugjeruar se autoriteti i tyre sanksionohet nga një fuqi më e lartë. Ky besim minon parimet e vetëqeverisjes dhe barazisë, parimet qendrore të humanizmit dhe iluminizmit. Ndërsa besimi në një zot ose perëndi është një çështje personale e spiritualitetit, struktura e fesë si institucion shpesh largohet nga këto rrënjë shpirtërore. Në rolin e saj si një mjet për kontroll dhe manipulim, feja mund të bëhet një pengesë për mendimin e lirë, vetëpronësinë dhe autonominë individuale. Njohja dhe sfidimi i strukturave të pushtetit brenda institucioneve fetare është thelbësore për ata që mbrojnë idenë e një shoqërie të bazuar në parimet humaniste demokratike.
Por nëse do të braktisnim të gjithë fenë tradicionale përgjithmonë, mendoj se do të kishim akoma një lloj besimi, ndonëse të çuditshëm dhe ndoshta të papërshtatshëm dhe eksperienca botërore tregon se mund të jetë tragike. Ne shqiptarët e provuam në mënyrë tragjike këtë eksperiment çnjerëzor. Karl Marksi, duke folur për fenë si opium për popullin, arriti të krijojë një fe të re me emrin komunizëm, dogmë, e cila u zbatua dhe u përpunua nga diktatori Lenin dhe pasuesi tij, përfaqësuesi i vetë djallit në tokë, Stalini. Enver Hoxha, si dishepull i djallit në Shqipëri, mbolli terror, persekutim e varfëri në Shqipëri. Të njëjtën gjë mund të themi edhe për fashizmin. Kjo vlen të thuhet edhe për diktaturat teologjike në lindjen e mesme si në Iran, Arabinë Saudite etj.
Ne duhet të kujtojmë gjithmonë se të menduarit racional dhe besimi kanë gjëra të rëndësishme për të thënë për mënyrën se si jetojnë njerëzit, sepse të dyja u zhvilluan përmes mençurisë së shumë brezave. Duke i bashkuar këto këndvështrime të ndryshme duke i mbajtur ato nën kontroll me logjikë dhe mirësi, ne mund të fillojmë të planifikojmë për një të ardhme më të mirë.
Rilindasit shqiptarë e kuptuan mundësinë e përçarjes së vendit dhe ishte pikërisht Vaso Pasha që thoshte se “Feja e shqiptarit osht shiptaria”. Duke përdorur këtë metaforë, sepse Shqiptaria nuk është fe, ai bëri thirrje për bashkim. Vaso Pasha me kete poezi beri thirrje për bashkim sepse Perandoria Osmane nuk i njihte etnitë dhe përdorte sistemin e miletit duke i ndarë shqiptaret mysliman në turq, ata ortodoks në serb e greke e ata katolik ne romak. Pra shqiptarët do të ishin tre përbërës të një identiteti dhe jo një identitet i ndarë më tresh. Kjo gjithashtu shërbeu si nxitje dhe ndërgjegjësim për popullin por edhe për autoritetet fetare se feja dhe autoritetet duhet të bashkërendonin mendimin kritik e atë fetar në funksion të Shqipërisë dhe shqiptarizmës. Rilindasit tanë gjithashtu duke evokuar figurën e Skënderbeut, të cilën autoritetet otomane dhe me mbështetje të autoriteteve fetare në vend e kishin ndaluar, bënë të mundur përdorimin e arësyes dhe të mendimit kritik në funksion të çështjes kombëtare. Gjithashtu mbreti Zog dhe komuniteti mysliman, në nderim të traditës shqiptare, por edhe në respekt të përkatësisë europiane të Shqipërisë, ndaloi ferexhenë dhe faljen në gjunjë, duke respektuar traditën tonë, sepse ulja në gjunj konsiderohet si vdekje morale për Shqiptarin. Mbreti Zog në bashkëpunim me komunitetin mysliman ndaluan gjithashtu qylafin turk për burrat, duke treguar se humanizmi dhe përkatësia perëndimore e Shqipërisë ishin prioritare dhe mundësuan triumfin e kombinimit të besimit fetar me humanizmin dhe iluminizmit europian. Ne mund të krijojmë një shoqëri që vlerëson përvojat e ndryshme njerëzore duke i qëndruar ende ideve të arësyes, empirizmit dhe kërkimit të së vërtetës, nëse pranojmë se çdo person ka vlerë më vete dhe pranojmë besimet e tij të ndryshme. Mendoj se anëtarësimi i Shqipërisë në Konferencën Islamike, apo involvimi dhe favoreve që u bëhen disa vendeve islamike me rregjime diktatoriale apo tendenca të theksuara diktatoriale, nuk e ndihmojnë çështjen shqiptare dhe europianizimin e vendit. Politikanët, tanë për interesa të ngushta personale dhe partiake, kanë shitur interesat e vendit dhe kanë lejuar që Shqipëria të shkasë në korrupsion galopant dhe krimi i organizuar i ka dhënë damkën më të errët shtetit tonë si “narkoshtet”. Bashkëpunimi i shtetit, intelektualëve dhe komunitetit fetar nën frymën e humanizmit dhe përkatësisë europiane shqiptare është e vetmja garanci për integrimin e Shqipërisë në Komunitetin Europian.
Mendoj se për shumë nga ne ka çudi, frikë dhe shpesh marrëzi të shohim Krijuesin brenda Krijimit. Ne mund të shohim se ne vetë i krijojmë gjërat. Ne zbulojmë. Ne shpikim. Ne krijojmë. Ne krijuam shkrim, art dhe muzikë. Nuk është aspak një çudi për të parë se krijimet mund të jenë rezultat i një krijuesi, dhe se krijimi (ne në këtë rast ne) gjithashtu fillojmë të krijojmë.
Shumica prej nesh janë të aftë të kuptojnë se është normale të jemi mjaft të përulur për të thënë se misteri më i madh nga të gjithë është aktualisht përtej njohurive tona.
A e krijuam ne Zotin? Askush nuk mund ta thojë sepse është përtej kapacitetit njerëzor . Por në mënyrë të qartë, ne krijuam fetë si një mënyrë për të eksploruar dhe zgjeruar përfshirjen tonë në një univers të fuqishëm mahnitës.