Dr. Nikollë Loka/
Zhvillimi i arsimit shqip në Shqipërinë e Jugut nuk mund të kuptohet jashtë kontekstit historik, juridik e kulturor të Perandorisë Osmane dhe ndikimeve të saj ndërfetare e ndëretnike në Ballkan. Në këtë hapësirë ku përkatësia fetare prevalonte mbi atë etnike, sidomos nën juridiksionin e miletit ortodoks (rum millet), gjuha greke u imponua si gjuhë liturgjike dhe arsimore. Megjithatë, në mjediset shqiptare të jugut, ku ortodoksia nuk përkonte domosdoshmërisht greqishten dhe ku ndjenja e përkatësisë gjuhësore e kombëtare filloi të zgjohej, lindën përpjekjet për përdorimin e shqipes në jetën kulturore, fetare dhe arsimore. Kjo periudhë e shekujve XVIII-XIX përfaqëson një fazë të rëndësishme të etnogjenezës moderne shqiptare dhe të zgjimit kombëtar nëpërmjet shkollimit dhe liturgjisë në gjuhën amtare.
Mileti ortodoks dhe statusi i gjuhës greke në Perandorinë Osmane
Në sistemin juridik të Perandorisë Osmane, mileti ortodoks ishte komuniteti i parë që u njoh zyrtarisht si njësi fetaro-administrative, nën autoritetin e Patriarkanës Ekumenike të Kostandinopojës. Ky milet nuk ishte ndërtuar mbi kritere etnike, por fetare, duke bërë që përkatësia ortodokse të përthithej si formë primare e identitetit. Brenda këtij sistemi, gjuha greke u institucionalizua si gjuhë e kishës, arsimit dhe e administratës fetare, duke zënë një pozitë mbizotëruese ndaj gjuhëve të tjera të komuniteteve jo-greke, përfshirë shqipen (Hupchick, 2002: 206). Kjo epërsi e gjuhës greke u forcua nga fanariotët, të cilët dominonin strukturat e miletit dhe mbanin pozitat kyçe në administratën kishtare e civile. Rrjedhimisht, gjuha greke u shndërrua jo vetëm në mjet fetar, por edhe në instrument kulturor e politik për ruajtjen e status quo-së osmane. Në kuadër të sistemit osman të miletit, të gjithë të krishterët ortodoksë përfshiheshin nën etiketën “rum” (grekë), gjë që ndikonte në turbullimin e identitetit të vërtetë etnik të ortodoksëve. Kjo do të thoshte se një shqiptar ortodoks konsiderohej pjesë e “miletit grek” (Falcetta, 2014: 51–52), pasi Kisha Ortodokse drejtohej nga klerikë grekë dhe liturgjia zhvillohej në gjuhën greke.
Prandaj, kasha ortodokse e asaj periudhe ndikoi ndjeshëm në formimin e një identiteti të dyfishtë për shumë shqiptarë ortodoksë, duke kontribuar në lindjen e asaj dukurie që më vonë u quajt të formosh “grekë të rremë”, në fakt shqiptarë etnikë që u identifikuan ose u vetëidentifikuan si grekë për arsye fetare, administrative apo për përfitime të tjera. Në lidhje me ta Mackridge shkruan “Ka gjasa që edhe ajo pjesë e vogël që ishte vetidentifikuar si greke, mos të jetë prej “grekësh të vërtetë”. Procesi i “helenizimit” kulturor dhe gjuhësor, si edhe aderimi pasues i shumë të krishterëve ortodoksë shqipfolës në “projektin kombëtar grek”, u lehtësuan nga statusi i Kishës Ortodokse e lidhur ngushtësisht me gjuhën dhe kulturën greke; mungesën e institucioneve arsimore dhe kulturore në gjuhën shqipe, por edhe nga përfytyrimi i helenizmit si rrugë drejt qytetërimit dhe përkatësisë evropiane(Falcetta, 2014: 428).
Ky mbizotërim gjuhësor dhe institucional nuk mbeti pa kundërveprim. Një pjesë e klerikëve ortodoksë shqiptarë, sidomos në Shqipërinë e Poshtme, sfiduan autoritetin e Patriarkanës së Stambollit. Disa prej tyre, si Athanasi i Ohrit dhe Dionisi i Paramithisë, u akuzuan si apostatë për afrimin e tyre me Kishën Katolike dhe me kishat protestante. Rasti i Joasafit nga Voskopoja, i cili mbështeti reforma fetare dhe kulturore në vitet 1719-1745, është tregues i tendencës për afirmimin e një identiteti fetar e kulturor të pavarur nga qendra greke (Xhufi, 2016: 75). Kjo lëvizje përkonte me rritjen e vetëdijes gjuhësore dhe me përpjekjet për të përdorur shqipen në sferën liturgjike dhe arsimore, si pjesë e një procesi më të gjerë kombëtarizimi.
Përpjekjet për përdorimin e shqipes në arsimin dhe liturgjinë ortodokse janë të dokumentuara që nga fundi i shekullit XVII dhe më tej gjatë shekullit XVIII, në qendra si Voskopoja, Elbasani dhe Berati. Shkrimtarë si: Theodor Kavalioti, Danil Haxhiu, Kostë Berati dhe Vangjel Meksi përdorën një variant të modifikuar të alfabetit grek, të ashtuquajtur “alfabet arvanitik”, për të shkruar shqip (Xhufi, 2016; Kitromilides, 1989). Megjithatë, përdorimi i këtij alfabeti nuk u institucionalizua në shkallë të gjerë për arsye të lidhjes së tij me kishën greqishtfolëse, mungesën e një politike kombëtare për gjuhën, të një konsensusi për standardizimin e shkrimit.
Pas Revolucionit Grek të vitit 1821, ideologjia e “Megali Idea” dhe bashkëpunimi i shtetit grek me Patriarkanën greke intensifikuan përpjekjet për asimilimin e ortodoksëve shqiptarë. Kjo u shoqërua me ndalimin e gjuhës shqipe në shkollat kishtare dhe me stigmatizimin e çfarëdo përpjekjeje për hapjen e shkollave në shqip (Xhufi, 2016: 78-79). Ndërkohë, Porta e Lartë, nga ana tjetër, e ndaloi përdorimin e shqipes në shkollat shtetërore osmane, duke preferuar turqishten si gjuhë zyrtare.
Fillesa e arsimit kombëtar shqiptar
Edhe zgjimi kombëtar në Shqipërinë e Jugut na vjen nga arbëreshët. Nevoja për t’u dalluar nga grekët i shtyu klerikët dhe intelektualët arbëreshë të theksonin veçoritë gjuhësore, fetare dhe kulturore të etnisë së tyre, duke i hapur kështu rrugë zhvillimit të çështjes kombëtare, e cila do të merrte formë më të qartë në dekadat pasuese (Historia e arsimit, 2003: 98; Tare, 2021: 78–79). Në mënyrë të ngjashme, misionet baziliane në Shqipëri u kryen nga murgj që e njihnin gjuhën shqipe. Numri i përkthimeve anonime dhe botimeve origjinale në gjuhën shqipe, në vitet që pasuan, dëshmon një proces natyral kulturor të dallimit nga bota greke dhe të identifikimit me kulturën shqipfolëse (Doja, 2023: 98).
Ndërhyrja e Selisë së Shenjtë, përkrahja e kolegjeve kishtare në Itali dhe veçanërisht veprimi i misionarëve italo-shqiptarë krijoi një rrjet të qëndrueshëm shkollash dhe futi në kishat ortodokse në jug predikimin shqip. Këto përpjekje, që shpesh zhvilloheshin në kundërshtim me presionet e kishës ortodokse greke dhe pushtetit osman, dëshmojnë jo vetëm një rezistencë shpirtërore e kulturore, por edhe një ndërgjegje të hershme etnike shqiptare. Në këtë dritë, përdorimi i shqipes në liturgji dhe shkolla nuk ishte thjesht një akt fetar apo edukativ, por një akt vetëdije kombëtare.
Në këtë klimë shtypjeje, përpjekjet për përdorimin e shqipes në arsimin filluan të marrin karakter më të organizuar. Botimi i fjalorëve shumëgjuhësh, përkthimi i Dhiatës së Re, dhe mbështetja nga figura klerikale për shtypjen e librave shqip (si në rastin e Gjirokastrës në vitin 1833) tregojnë për një fillim të heshtur të institucionalizimit të shqipes si gjuhë mësimore dhe liturgjike.
Në fund të shekullit XVIII dhe fillim të shekullit XIX, me depërtimin e ideve iluministe dhe romantike në Ballkan, shqiptarët, në vijim të shembullit të bullgarëve, serbëve dhe vllehëve, filluan të afirmojnë identitetin e tyre gjuhësor dhe kombëtar përmes arsimit në gjuhën amtare (Lloshi, 2016: 51; Kitromilides, 2006: 46).
Kësaj prirje iu kundërvu me të gjitha forcat Patriarkana. Në vitin 1886, Patriarku Ekumenik i Stambollit kërcënoi se do të shkishëronte këdo që gjendej duke lexuar ose shkruar shqip, dhe priftërinjtë u mësonin besimtarëve se “Zoti nuk do t’i kuptonte lutjet e shqiptuara në shqip”(Zickel &Iwaskiw,1992: 19). Përpjekjet agresive të Kishës ortodokse të Stambollit për të hapur kudo ku mundej shkolla greke në Perandori, pas viteve 1870, pasqyrojnë më së miri motivet si të Patriarkanës, ashtu edhe të shtetit osman. Paradoksalisht, për shkak të frikës së separatizmit shqiptar, Porta e Lartë e mbështeti luftën e Patriarkanës ortodokse kundër kërkesave të të krishterëve ortodoksë shqiptarë për krijimin e një kishe autoçefale shqiptare(Zickel & Iwaskiw, 1992:15).
Zhvillimi i arsimit në gjuhën shqipe në Shqipërinë e Jugut lidhet ngushtë me procesin e kombëtarizimit të fesë ortodokse. Ky proces përfshinte përdorimin e gjuhës shqipe në liturgji dhe krijimin e një kleri të formuar në gjuhën shqipe, që mund të lexonte e shkruante në gjuhën amtare. Nën ndikimin e zhvillimeve nacionaliste në Europë, ky process u zhvillua fillimisht në diasporën shqiptare në Itali, ku kishte ngulmime ortodokse që nga periudha paraosmane.
Falë përpjekjeve të misionarëve bazilianë, në të gjitha fshatrat e Rivierës u hapën shkolla fetare: në Himarë kishte një numër të madh nxënësish; në Palasë, shkolla ishte në shtëpinë e Kapedan Lekës; në Vuno dhe më pas në Dhërmi, ku misionarët bazilianë gjetën mbrojtje dhe strehim për shkollën e tyre në banesën e kalorësit Nina. Këto shkolla i frekuentonin nxënës të krishterë, por edhe myslimanë nga fshatrat fqinjë si Piluri, Kudhësi, Tërbaci, Kuçi dhe Nivica, si dhe nga vende më të largëta si Vithkuqi dhe Voskopoja(Xhufi, 2018:88).
Shkrimtarët vendas përdornin një formë të modifikuar të alfabetit grek, të quajtur shpesh “alfabeti arvanitik”, ku, për të pasqyruar tingujt specifikë të shqipes, shtoheshin disa shkronja të reja ose krijoheshin digrafe. Figura të njohura që përdorën këtë alfabet në shkrimet e tyre ishin Theodor Kavalioti, autor i një fjalori shumëgjuhësh; Theodor Haxhifilipi; Dhanil Haxhiu; Konstantin (Kostë) Berati; Vangjel Meksi, që përktheu pjesë nga Dhiata e Re në shqip; si dhe Marko Boçari, i njohur më shumë si luftëtar, por që gjithashtu përdori shqipen në shkrime private. Botimi më pas i fjalorëve me 2, 3 dhe 4 gjuhë nga Kosta Berati, Teodor Kavaljoti dhe Danil Voskopoja, përpjekjet e para për përkthimin e Biblës dhe krijimin e alfabetëve origjinalë për gjuhën shqipe, janë pa dyshim një dëshmi e fshehtë e institucionalizimit të shqipes si gjuhë mësimore dhe si gjuhë liturgjike. Teodor Kavalioti pati meritën e veçantë sepse ishte i pari që gjuhën shqipe e inkuadroi në praktikën shkollore dhe në tekstet e tij mësimorë. “Vepra e tij “Protopiria” (Mësimet e para), botuar në Venedik, më 1770, është edhe manuali i parë shkollor fillestar i botuar, që njohim”. Edhe në një dorëshkrim të Kostë Beratasit gjejmë të shkruar tekste në gjuhën shqipe, paralelisht me greqishten letrare dhe atë popullore, ndonëse kjo bëhej në dobi të greqishtes(Kazazi, 2016). Këtë lëvizje kulturore në ndonjë rast e mbështeti kleri lokal. Në vitin 1833, Kryepeshkopi i Gjirokastrës urdhëroi shtypjen e gjashtëdhjetë kopjeve të Testamentit të Ri në shqip. Nëse është e vërtetë që këto fakte tregojnë ekzistencën e një ndërgjegjeje gjuhësore mes shqiptarëve në përgjithësi, fakti tjetër se pikërisht në trekëndëshin Elbasan – Voskopojë – Berat, në shekullin XVIII, u bënë përpjekje intensive për krijimin e një shkrimi origjinal të gjuhës shqipe, tregon edhe më shumë për ekzistencën e një ndërgjegjeje kombëtare.
Në fund të shek. XVIII dhe në fillim të shek. XIX në viset shqiptare depërtuan idetë e iluminizmit europian, jehona e parimeve dhe e ngjarjeve të përftuara nga Revolucioni Francez e më pas nga romantizmi, si dhe më nga afër, shembulli i përpjekjeve në mes popujve të tjerë të Ballkanit për t’u shkëputur si nga sundimi i huaj e prapambetja, ashtu edhe për të ecur në rrugën e qytetërimit, pjesëmarrës të të cilit kishin qenë edhe viset shqiptare si vise europiane(Lloshi, 2016:51). Në rrjedhën e shekullit të nëntëmbëdhjetë, autorët ballkanikë, të cilët kishin mësuar në shkollat greke, shkruanin në bullgarisht ose shqip dhe kështu ata zbuluan dhe lartësuan individualitetin e popujve të tyre, nëpërmjet kultivimit të identitetit të tyre të veçantë gjuhësor(Kitromilides, 2006: 46).
Në shek.XIX, Kisha Ortodokse Greke bëri përpjekje të pabesueshme për të shtypur të gjitha shenjat e veprimtarisë kulturore shqiptare. Një akt aq i padëmshëm sa mbështetja për hapjen e një shkolle në gjuhën shqipe mund të çonte në shkishërim. Zgjimi kombëtar shqiptar dhe rritja e njëkohshme e ndërgjegjësimit kombëtar do të binte në konflikt me interesat greke(Elsie, 2006: 290). Si qeveria osmane, ashtu edhe Patriarkana Eukumenike e Stambollit ishin të vetëdijshme për rrezikun që etnonacionalizmi i bazuar në gjuhë i shkaktonte autoritetit të tyre. Ndërkohë që osmanët mandatuan turqishten si gjuhë mësimi në shkollat e tyre shtetërore në trevat shqiptare dhe ndaluan botimin e librave në gjuhën shqipe, Patriarkana përdori shkollat e saj kishtare për të nxitur simpatitë pro-greke në mesin e nxënësve shqiptarë të tyre (Hupchick, 2002: 303-304; Evered,2012: 54). Si reagim ndaj kësaj politike asimiluese, me ndihmën e mësuesve atdhetarë gjuha shqipe u mësua fshehurazi në shkollat greke, si nga Koto Hoxhi në Normalen e Qestoratit, Thanas Xega, Panajoth Dhima etj(Koliqi, 2002:146, 160). Të tjerë si Babë Dudë Karbunara mbanin fshehtas kurse të gjuhës shqipe etj.
Në kushtet e rritjes kërcënuese të nacionalizmit grek, Sulltan Abdyl Hamiti II lejoi me pikatore, dhe për aq sa i duhej, një shoqatë kulturore në Stamboll dhe një shkollë shqipe në Korçë, që u hap me 7 mars 1877. Shqiptarët që kishin themeluar shoqerinë shqiptare në Stamboll arritën të marrin nga Ministri i Arsimit të Turqisë leje për të çelur një shkollë private “ortodokse” në gjuhën shqipe, në Korçë. Leja u dha në emrin e Pandeli Sotirit(Xhanari (Latifi), 2017:173), me kusht që në këtë shkollë të pranoheshin vetëm fëmijë që i përkisnin konfesionit jomysliman(Egro, 2017:94). Por shqiptarët nuk e morën parasysh kushëzimin. Regjistrimi i nxënësve për vitet e para ishte afër dyqind. Në vitin 1888, për shembull, shkolla kishte 160 nxënës, me një shpërndarje fetare prej rreth 60 myslimanë dhe 100 të krishterë(Gawrych, 2006:88). Por familjet u përballën me presione kundër dërgimit të fëmijëve të tyre në shkollë. Patriarkana Ekumenike e Rumit kundërshtoi themelimin e shkollës. Por nën shembullin e saj, pa ndonjë leje të veçantë u çelën shkolla të tjera në jug të vendit: në Pogradec, pastaj me radhë në Ohër, Ersekë, Leskovik, Polenë, Luaras etj(Historia e Arsimit 2003: 16) dhe prej atëhere arsimi shqip në jug mbijetoi në forma të ndryshme. Zhvillim të madh mori mësimi i leximit dhe shkrimit të shqipes në mënyrë individuale, mësuesve shëtitës, apo përmes shkollave e kurseve të themeluara në mënyrë të fshehtë e atyre pranë shoqërive atdhetare jashtë vendit. Në vitin 1845, Naum Veqiharxhi botoi “Faqe i ri Ëvetar shqip”, duke hapur kështu shtegun për dhjetëra autorë shqiptarë jo vetëm të ditur dhe besnikë të kombit, por edhe të nderuar si ai, që u mësuan shkrim-leximin shqip brezave të tërë.
Në këtë periudhë përpjekjesh në kërkim të identitetit të munguar të shqiptarëve, do të dalloheshin figura të tilla si Petro Nini Luarasi, Nuçi Naçi, Orhan Pojani, Koto Hoxhi, Mandi Tërpo, Gjerasim e Sevasti Qirjazi të cilët punuan në jug të vendit dhe shenjuan një periudhë të rëndësishme të zhvillimit të arsimit në Shqipëri.
Fillimet e arsimit shqip në Shqipërinë e Poshtme përfaqësojnë një kapitull të rëndësishëm në historinë e formimit të vetëdijes kombëtare shqiptare, ku gjuha shqipe nisi të fitonte terren përballë ndikimeve të huaja kulturore dhe fetare. Pavarësisht pengesave që buronin nga struktura osmane dhe nga mbizotërimi i greqishtes në jetën fetare dhe arsimore të ortodoksëve, shqiptarët e jugut nisën një proces të qëndrueshëm të afirmimit të identitetit të tyre etnolinguistik. Përpjekjet për futjen e shqipes në shkolla, në liturgji dhe në jetën publike nuk ishin thjesht akt arsimor, por edhe manifestim i një vetëdijeje të re kombëtare.