Fishta: “Gja ma e lehtë nuk asht se me ia njitë vedit atdhetar e tjerët me i mbajtë se s’janë atdhetar”.

Një replikë me Prof. Nasho Jorgaqin/

Nga Kolec Cefa/

Per fat të mirë, dyert e replikës janë hapur, pakashumë, dhe ne mund të hyjmë nëpërmjet tyre në replika konstruktive,  objektive, etike: pa indoktrinim m-l, pa mllefe latente, pa degraduar në vulgaritet, duke i dhënë hapësirë jetësore dokumenteve të shpëtuara e fakteve të jetuara e jo fjalëve pa baza, të hjedhura në erë, për të krijuar një atmosferë virulente, për të ftohur e shuar atë ngrohtësi të madhe zemre që nderonte prestigjin e poetit kombëtar.

Lexova me andje artikullin emotiv të Z. Frano Kullit, artikullin plot buon sens të Mustafa Nanos, si edhe artikullin me mbështetje historike të Romeo Gurakuqit. Mendova të shkruaj edhe unë disa fjalë të vërteta e jo pa vend, për të qartësuar figurën madhore të kombit tonë.

“Për fat të keq, shkruan Prof. Dr. Nasho Jorgaqi në artikullin e tij…, kleri katolik nuk u gjend me ato forca që u hodhën në luftë kundër pushtuesve fashistë. Përkundrazi,  kleri katolik në një mënyrë a në një tjetër i hapi rrugën pushtimit italian, e mirëpriti ushtrinë agresore duke cilësuar legjionet e saj “Pëllumba të Krishtit”…”.

Fjalët e “mirëpriti”…,e “Fishta  si prelat i lartë…nuk mundi t’i shpëtojë “tundimit”që i bëri fashizmi”… janë fjalë me nëntekst pejorativ, fjalë pa shije, pa vërtetësi, pa prudencë, fjalë të mbërthyera në pranga indoktrinimi. Një lajthitje: Shkruhet: “Fishta, prelat i lartë”,  jo: Fishta nuk ka qenë prelat i lartë, por ka fituar autoritet të madh në saje të veprimtarisë së tij e dëgjohej me respekt. (më gjatë shif veprën time: “Nëpër gjurmët e Fishtës”).

Në fakt, në Shkodër edhe gjetkë dëshirohej e mirëpritej ndihmë italiane për rrëzimin e Zogut për të cilin kishin shumë dyshime, jo pushtimi italian. Kemi të drejtë të pyesim: Ku mbështetet autori që pohon një gënjeshtër? Pushtimi fashist u bëri shumë presione klerit katolik: fashistët ngulmonin të hiqej provinciali, Pader Ciperian Nikaj (më vonë i torturuar e i pushkatuar nga diktatura); të merren masa ndaj klerikëve antifashistë; kërkonin të zhvillohej lënda mësimore për fashizmin; ( u shënjua lënda në orar të mësimeve, u caktua profesori dhe dita, në fakt nuk u zhvillua asnjë orë mësimi, sipas bisedave gojore me gjuhëtarin P. Justin Rrota; ndersa Karl Gurakuqi shkruan: “Gjatë vjetëve 1939-1943 nuk asht vu si landë mësimi gjuha italiane” ); synonin të mbyllnin gjimnazin-lice  Illyricum; të pezullonin revistën “Hylli i Dritës”, etj. Fashistët bënin çmos të trembnin françeskanët. Parini, përfaqësuesi i  Musolinit, mbërriti me i thanë një ditë Pader Anton Harapit: “In somma, voi altri volete essere stato dentro lo stato”(Pra, ju doni të jeni shtet mbrenda shtetit”). Shkollës ia hoqën subvencionin. Po, mbi të gjitha mungonin mësuesit. Atëherë, Pader Donati, drejtori, shkoi te ministri i arsimit për të kërkuar mësues. Ministri iu përgjigj: “Ju e keni krye misionin tuej. Tash ka ardhë koha me vu nji rrasë perkujtimore në shkollën tuej e mos me e çue ma gjatë”. Ndërsa  Mëkambësi Meloni përsëriti fjalën: “Hiqni Provincialin e të gjitha ndreqën”.

U lajmërua Fishta që gjëndej në Romë, i cili ngulmoi në Vatikan e çoi përgjigje: “Për së shpejti keni me i çilë shkollat… e mos ta lëshojmë”. (Këto të dhëna, edhe më gjatë, i kam pasë prej gojës së Pader Donatit, drejtorit të shkollës dhe, kur erdhi koha e u hapen kishat, i kerkova provincialit, Pader Kavolinit, dorëshkrimin, e kompiuterizova me Z. Klajdi Kapinovën e redaktova dhe P. Kavolini e botoi).

“Pader, e pata pyetë njëherë Justinin: Pse keni botue në revistën tuej materiale fashiste, si p.sh. Statuti i Partisë Fashiste”? Më pati përgjigjur: “Na çuen materialin, na nuk e botuem. Na thirren e na thënë se do t’ ju mbyllim revistën (na e pezulluan). Na u mblodhem dhe vendosem ta mbajmë revistën”. Kështu u botuan ato materiale!

U zgjata në presionet e fashistëve në fushën shkollore, por presione tjera kanë rënduar edhe në fusha tjera, si: në kuadrin klerikal, në anën financiare, në diskritimin e klerit, françeskanët i paditnin në Vatikan, se merren me politikë, etj.

Kuptohet këtu nuk është vendi të sqarohet ana financiare, por nuk mund ta besojmë në asnjë mënyrë, sa shkruan një historian, si konkluzion: “Kisha katolike, e kushtëzuar dhe nga nevojat e mëdha financiare, përkrahu si partner të mundshem shtetin fashist”…Kisha katolike ka qenë kontigjenti i parë i flijimit. Pra, të flasin dokumentat, jo na. Që kanë marrë pare klerikët kryesorë të katër feve në formë subsidesh, kjo dihet. Këtu duhet vërtetuar çfarë trathtiet kanë bërë klerikët si shpërblim të pareve të marrura. Në jetën e vet, kleri katolik në Shqipëri është gjetur shumë herë ngusht, por nuk ka ceduar, si shkruan Fishta: “frangar non flectar”. Ndersa dokumenti që sjell Profesori është mirë, besohet më shumë duke u dhënë letra e plotë, e jo “ndër të tjera”, pa të ndyeme mizash, në origjinal e në përkthim, kuj i drejtohet e rrethana e udhëzime tjera, që të mos lihet hije dyshimi, sidomos kur je duke i marrë nderin tjetrit.

1. Nikollë Mazreku (Nikë Barcolla), autori i punimit “Skandali i Kordinjanos” më ka treguar:

Një ditë erdhi një personalitet ushtarak fashist e më hodhi në tavolinë një zarf.

-Më tha: Jepja famullitarit.

-Çka ka zarfi mbrenda, e pyeta.

-U pergjegj: C’të duhet ty, ti je sekretar, jepja famullitarit.

-Nuk marr zarfa të mbyllun dhe pa adresë të shkrueme dhe ia hodha në tavolinë zarfin në mënyrë jo fort të njerzishme.

E mori zarfin me pare dhe u largue tanë nerva.

Mbas pak kohe, Dom Nikollën (autorin e “Skandalit Kordiniano”) e transferuan në Kryezi të Pukës ku e arrestoi partia e bëri kështu afro 40 vjet burg e internim. Edhe një pasazh.

Kam lexuar korespondencën e shumë klerikëve katolikë (letrat janë të ruajtura në AQSH) e më ka çuditë fakti që shumë prej tyre dalin borxhlij. Kështu borxh janë P.P. Gjeçovi, Marlaskaj, Anton Harapi, Bernardi Palaj, Mati Prendushi etj. etj.

Pader, i drejtohet P. A. Harapi A. Marlaskajt, ti po shkon në Tiranë. Luigji (Gurakuqi) më ka do pare borxh. Ti mos ia përmend, por në t’i dhaftë, m’i nis shpejt se jam ngusht”.

Por, po kthehemi te klerikët “fashistë”

Lexoni“ Përkujtesën” (promemorien)( botohet per here të parë), për të parë si e “mirëpriten” françeskanët fashizmin.

 

Promemorje

 

Së pari, Per autoritetet civile e ushtarake, në rrethana jo të zakonshme, ose në rrethana të tensioneve politike nderkombtare, dyshimi asht një detyrë.

Së dyti, Per detyrë mirësie, klerikët janë mbajtë në kufijt e drejtësisë e mbrenda fushës së natyrës të gjendjes së tyne, me ndihmue autoritetet në fuqinë krejt atë që mund të nxisin të mirën e vërtetë morale e material të shtetit.

Kjo premtue edhe në lidhje me propozimet të bame prej Kom. Melonit Provincialatit Françeskan të Shqipnisë lidhun me vendosjen e disa fretenve tanë në liceun françeskan të Shkodres, pra: Dr. Atanas Gegaj, Dr. Gjon Shllaku, P. Lekë Luli e P. Antonin Fishta dhe Pader Anton Harapi, të gjithë mësues në gjimnazin – lice të Shkodres, Provincialati ka marrë masat që vazhdojnë: (nenvizimi im, K.C.).

1. Pader Atanas Gegaj e Pader Gjon Shllaku do të mbahen jashtë Provincës per një kohë të pacaktueme.
2. Pader Lekë Luli prej Shkodre do të vendoset në një prej famullive tona të Malsisë, mbas gjaset, në dioqezën e Pultit.
3. Pader Antonin Fishtës, pjesëtar I Këshillit, do t’ikerkohet rregull .
4. Persa i takon P. Anton Harapit, provincialati nuk e mendon të nevojshme me marrë masa speciale, e kjo, per këto arsye:

Së pari, provincialati ka bindjen e plotë që P. Anton Harapi, as me fjalë, as me vepra nuk ka dhanë kurr rasë me dyshue në sinqeritetin e besnikërinë ndaj regjimit të ri në Shqipni.

Së dyti, komisioni perfaqësues shkodran shkoi në asamblenë kombtare me mandatin t’i ofrojë kunorën shqiptare një anëtari të dinastisë së lavdishme të Savojës e jo Madhnisë së Tij aktual mbretit e perandorit tonë. Qe Pader Antoni që, me fjalën e tij të meçme, i paraqiti idenë e bashkimit personal.

Në fund, provincialati mban pozitivisht të sigurtë, se dyshimet mbi sinqeritetin e besnikërinë e Pader Anton Harapit dhe të motrave të nderueme stigmatine kanë qenë krijue nga insinuacionet malinje e të interesueme ndonjë të treti që, ma pak se kushdo tjeter, do ta kishte dashtë me e ba.

Nga e gjitha kjo (sa thamë ma nalt) arrijmë te fakti që P. Anton Harapi asht një personalitet i njohun, mundet me u thanë në tanë Shqipninë, e per ma teper një meshtar rregulltar që nuk të jep shkas me e qortue.

Për këtë, Provincialati e mbanë se çdo masë e improvizueme, marrë në ngarkim të P. Harapit, në kuptimin e propozimeve të Kom. Melonit do të ishte një padrejtësi e besoj mjaft në politikë.

 

P.G. Fishta ofm

 

Shënoj: Pader Antoni ka qenë kundërshtar i Italisë, ka pasë probleme, madje i internuar (me forma të ndryshme) nga Italia, prandej të mbrohej ai, ishte si të vepronte kunder politikës italiane. Më thonte Pader Justini: “Pader Antoni ka qenë regjent në kohën e gjermanëve e na thonte: “Luftën e fitojnë anglezët”. Pra, asht mbajtë si filoanglez! Me rastin e 12 prillit, Dergata shkodrane paraqiti kërkesat që të çojshin tek ruajtja e Pavarësisë.( ma gjatë, lexo Prof. Dr. A. Plasari, “Anton Harapi redimensus”. Këto kerkesa i nenshkrou edhe Fishta.

Ka gjurmë në letërkëmbim që Fishta u del zot fretenve të perfolun më lart. Po e ilustrojmë me një shembull: Ndonëse P.Gjon Shllaku pati debate politike, herë edhe kundërshtare me Fishten, Pader Gjergji i dha lejen e nderhyri të shkonte në Perëndim për specializim, i propozoi provincialatit që “Hyllin e Dritë ta drejtonte P. Gjon Shllaku.

 

Dela Roka nuk e paraqet si duhet P. Anton Harapin:

asnjë fjalë per perpjekjet e tij në dobi të ruajtjes së tërësisë territoriale të atdheut, asnjë fjalë për bashkëpunimin me Fishten e Gurakuqin për memorandumin dhënë konsullit francez në Shkodër të përpiluar nga ai e firmosur nga malsorët tanë të Veriut, përkthyer nga Gurakuqi e dërguar Konferencës së Paqes në Paris, asnjë fjalë për qëndrimin opozitar ndaj zullumeve të qeverisë së kohës, as për përpjekjet për një arsim kombëtar, asnjë fjalë per veprimtarinë e tij shoqërore, letrare, për veprat e tij. etj.

Kleri katolik e ka nderuar, e ka dashur Pader Antonin, i ka besuar në çdo kohë detyra të rëndësishme.

Kryeipeshkvi zgjodhi At Antonin të merrte pjesë në Dergatën e 12 prillit, ndonëse ishte i njohur si antiitalian, apostafat per t’u thanë italianëve se qëndrimi i Pader Antonit asht qëndrimi i klerit katolik. Dela Roka nuk tregon, pse u zgjodh Pader Antoni e ç’qendrim mbajti ai në këtë Dergatë.

Po japim një dokument që flet për besimin e nderimin e klerit ndaj P. Anton Harapit edhe më vonë.

Shkoder, 24. VIII. 42

Shkelqesë

Me rasën e ardhjes së P. A.Harapit në Tiranë, Ju paraqesim nderimet e përshëndetjet t’ona të përzemërta.

Shka ka me folë P. Antoni me Shkelqesën t’Uej, asht edhe fjalë e jona, posaçe per shka u perket shkollave katholike, sistemit të dhetave e kerkesës të taksave të enteve kishtare.

Jena të sigurtë se keni me i marrë para sysh me kujdes të veçantë.

Gasper Thaçi A.M.  d.v.

Luigj Bumçi, Ip. i Lezhës d.v.

 

 

Po nxjerri nga dorëshkrimet e Fishtes edhe letrën e mëposhtme, shumë sqaruese):

 

E ejte, 24 gusht 19…

Fort i nderti At Provincial,

 

Mbasi më duhet me shkue në Luogotenencë e neser kam në mendë me u nisë per Tiranë, po deshe, interesohem pranë Ekselencës së Tij Jakomonit per çeshtjen e Pader Antonit (Harapi) e të Pader Lekës (Luli), si kemi pasë rasë me folë goja-gojas.

Ju lutem me më autorizue me shkrim per këte punë, tue më diftue njiheri, në e pranoni, mbas gjithë hallit, që Pader Antoni të largohet per do kohë jashtë Shkodret e Pader Leka të dalë, edhe ky per do kohë prej Shqypnie, pse mundet me ndodhë, që s’më del me ia mbushë menden Luogotenentit mos me e tjerrë çashtjen ma gjatë.

Nderkaq, Ju puthi dorën e Ju lypi bekimin,

1. Gjergj Fishta OFM

 

Besoj, se vetem këto fjalë që shkrova e që janë të dokumentuara me shkrim, mjaftojnë t’u përgjigjën fjalëve të profesorit se kleri katolik e “mirëpriti” pushtimin fashist e se Fishta“nuk mundi t’i shpëtojë tundimit që i bëri fashizmi”.

Pastaj, nuk na duket e drejtë të përgjithësohet qëndrimi i tërë klerit katolik me qëndrimin e ndonjë rregulltari a kleriku të veçuar që shkruan për “Pëllumbat e Krishtit”. Po t’i kishte shkruar këto fjalë kryeipeshkvi metropolitan, që perfaqësonte klerin katolik, katolikëve u duhet ta ulin zërin në këtë rasë.

Në periudhën e Luftës Nacionalçlirimtare, pa ndonjë angazhim direkt, pergjithësisht, kleri u afrua, në parim, me Ballin Kombëtar që përfaqësonte idenë kombëtare, Shqipërinë Etnike, por nuk hyni në partinë e Ballit.

Edhe gjindet ndonjë rast i rrallë, si: Dom Zef Shestani që punonte me rininë balliste. Kleri katolik shqiptar e dinte çfarë do ta gjente nën komunizmin ateist, se e kishte parë në Bashkimin Sovjetik.

Kleri katolik përfaqësoi elementin më kundërshtar ndaj fashizmit në vendin tonë, duke perjashtuar ndonjë klerik , si: D. Lazer Shantoja e P. Bernardin Palaj që kishin bindjen se ideja fashiste do ta përballësojë idenë bolshevike: kruente e ateiste që në 1939 kishte zhdukur, pothuaj, tërë klerin e vet të krishterë. Sa per pader Bernardinin, dimë që është kritikuar nga provincialati per përzierje në çështje politike, më 1925, madje deri në kërcnim për ndeshkim brenda Urdhërit.

Unë që kam listën e klerit katolik në tryezë, shoh se shumë më tepër janë klerikë antifashistë se klerikë “profashistë”. Kujtojmë këtu klerikët e internuar a të arratisur, si: Pader Anton Harapi, P. Lekë Luli, P. Gjon Shllaku, P.  Atanas Gegaj, si edhe klerikë tjerë, si: P. Frano Kiri, P. Donat Kurti, P. Justin Rrota, Dom Nikollë Mazrreku, D. Ndre Zadeja, P. Pjeter Meshkalla, P. Aleks Baqli, P. Zef Pllumi etj., etj. antifashistë të thekur.

Politikisht, Fishta akuzohet, se 1) “Ka përgatitur pushtimin fashist”, (Në asnjë dokument të derisotëm nuk del ndonjë firmë nga Fishta (veç ndonjë artikull), as nga kleri katolik që të kenë thirrë a përgatitë pushtimin fashist. (Pastaj edhe nga kleri katolik pati të internuar, e të arratisur nga fashizmi).

Më tregonte P. Frano Kiri, atëherë drejtor i shkollës françeskane: “Unë nuk i kam xjerrë nxanësit me përshëndetë fashistat. Ndersa shkolla shtetnore i ka xjerrë”. Kanë ardhë e më kanë ba presion. E pra, drejtori i përgjithshem i shkollave françeskane ka qenë Fishta!

2) Eshtë përpjekur të fashistizojë popullin tonë; 3)“Ka përshëndetur pushtimin fashist”; pohime të  hjedhura në erë, pa kurrfarëvërtetësie.

Fishta ka kenë ksenofob, më thonte P. Viktori, komentuesi më i sakti, më i vërteti e më i besueshmi i Fishtës,  e ka shkruar Valentini dhe e dokumenton “Lahuta… Për të huajt në Shqipëri (italianët) Fishta shkruante: në satirën “Barabba” (1898)

“Kot me rrahun uj n’havan:

Se ktu i hueji s’ka çka ban.

Barni rraqet, pra, edhe shkoni…”.

Ndërsa për të huajt që vinin si miq, shkruante: “… bukën para por t’ia shtroni… me i besue mos u besoni”.

Fishta pranoi që Shqipnia të jetë nën udhëheqjen e Princit të Savojës, per të ruajtur kufijtë etnikë të atdheut, sikur me 1911 pranoi që Shqipëria të rrinte në çadrën e sulltanit per të ruajtur kufijtë etnikë të atdheut. (“… do të kishte kenë dam fort ma i vogël me vuejtë nën zgjedhë të turkut, se me kenë gri prej kristianëve” (Proza 1, f.324). Njashtu si pranoi të rrinte nën Princ Vidin, pikërisht për të ruajtur kufijtë, e atdheut.

Pranuan edhe një radhë politikanësh që Italia të dërgonte një princ nga shtëpia e Savojës per fronin e Shqipërisë. Përmendim: M.Kruja, M.Libohova, Mehdi Frasheri, Turhan Pasha, L.Gurakuqi (më i rezervuari) etj. As në telegramin drejtuar Duçes që ftojnë Italinë me kusht të na garantojë pavarësinë e integritetin…(shih, K. Cefa, “Nëpër gjurmët e Fishtës” f.86-87), nuk figuron asnjë firmë kleriku katolik, as në pohimin e Valentinit: “ Ernesti (Koliqi) me Mustafen (Kruja), me D. Lazrin (Shantoja), me Sheuqet Verlacin, Gjon Marka Gjonin, me Kolë Bibë Mirakaj, u zhgënjyen e u hidhëruan shpejt, kur nga ana italiane u ndërruan kartat në tavolinë e iu dha regjimit të ri një impostim jo komunuelth, siç ishte bashkëpajtuar, por një perandori. Por zarja e hedhur qëndronte e fiksuar në tavolinë e kush mundte ta terhiqte”? Në Dergatën e 12 prillit Fishta qe pjesëtar, por pa të drejtë fjale. Kleri katolik ngarkoi të flasë Pader A. Harapin e jo Fishten. Mendojmë se Fishta ka qenë dakord me çka do të thojë Pader Antoni, ndryshe nuk do të kishte shkuar, aq më tepër, për të firmosur. Antoni njihej si antiitalian, madje kishte pasë përndjekje nga Italia. Me këtë, kleri donte t’i thonte Italisë, se qëndrimi i P. A. Harapit, është njëkohësisht qëndrimi i mbarë klerit katolik.

Nji ditë pyeta Pader Justinin: Pader, pse ka kryesuar në Dergatë një françeskan, kur dihet që klerin katolik e përfaqëson kleri dioqezan, Kryeipeshkvi metropolitan, ipeshkvi etj., dhe pse nuk qe kryesor Fishta, poeti kombëtar. M’u pergjigj: Kryeipeshkvi ka diskutuar me P. Antonin e kanë përgatitur çfarë do të flasë P. Antoni në mbledhje. Fishta ishte afruar me Italinë, se nuk shihte alternativë tjetër, Pader Antoni njihej si kundërshtari më i fortë.

(Sa shkrova, ma kanë dëshmuar gojarisht P. Justin Rrota para 1964, e Dom Mikel Koliqi, Kardinali, anëtar i kësaj  Dergate ku perfaqësonte klerin dioqezan, mbas 1992). Një herë tjetër, më bisedonte  P. Justini,”na mblodhi Fishta në rafretorium e na tha: “Sot do të vijë e do të na flasë një personalitet fashist. Të mos mungojë kush”. U mblodhem. Kur hyri Fishta me personalitetin fashist, u ngritën dhe dolën jashtë P. Gjon Shllaku (i torturuar e i pushkatuar më vonë nga diktatura), P. Lekë Luli ( i torturuar e i pushkatuar nga diktatura), P. A. Harapi (i torturuar e i pushkatuar), P. Atanas Gega, P. Antonin Fishta e ndonjë tjetër që s’po më kujtohet.

Edhe një indikacion i besueshem:

“Sot asht zhvillue takimi me Cianon në Legatën Italiane në Tiranë… Nga pala shqiptare ishin: Gjon Marka Gjoni, Pater Anton Harapi, Ndoc Pistulli, Zenel Broja e të tjerë. Arsyetimeve të Cianos për rendin e ri që do të sillte… Gjon Marka Gjoni iu pergjigj shkurt: “Nuk i kemi pasë fjalët kështu. Na e kemi kërkue ndihmën italiane për rrëzimin e Zogut, por jo per ta zevendsue me pushtimin italian, as me bashkimin e kunorave”… Por Pater Antoni, gjoja tue perkthye fjalët e Gjonit, iu pergjigj Cianos se populli shqiptar pikësëpari mendonte per pavarsinë e vet politike e se nuk do të pranonte asnji “rend”, sado i mirë t’ishte, po të mos respektonte pavarsinë e sovranitetin e shtetit dhe të popullit shqiptar…Ndoc Pistulli në emër të asamblistave shkodranë lexoi deklaratën e perpiluar prej Pater Anton Harapit…”.(Ejell Coba, “Jetë e humbun”, T.2012, 126-7).

 

Fishta ka qenë i bindur se Shqipëria mund të ruajë kufijtë e të zhvillohej vetëm me mbështetjen e një shteti të madh. Austro-Hungaria e, më vonë, Italia interesoheshin per Shqipërinë, per një Shqipëri jo të cunguar.  Astro-Hungaria ndiqte politikën e luftës kundër pansllavizmit. Për këtë, aspironte ose të pushtonte Shqipërinë që të mos lejonte sllavët të delshin në Durrës, të pushtonin Veriun shqiptar, ose të ringjallnin ndërgjegjën kombëtare nëpërmjet shkollave, a duke përgatitë kuadro etj. etj., që shqiptarët të ndërgjegjësoheshin e ta mbronin vetë atdhenë e tyre. Zgjodhi rrugën e dytë. Rivaliteti austro-italian mbante pezull fatin e Shqipërisë. Fishta shkruan: “Desh Austria e Italia, / prandej n’veti duel Shqipnia”.”Veprimeve austro-italiane u shoqëroheshin edhe manevrat dinake të qeverisë osmane, që nuk deshi të pranonte  as humbjen e Shqipërisë, as pavarësinë e saj”, shkruante Fishta në Letrën derguar V. Prendushit. Fishta kishte të rrënjosur bindjen se Shqipëria nuk i kishte elementet e nevojshme per t’u themeluar si shtet i pavarur. Fishta nuk njihte teorinë e mbështetjes në forcat e veta, sikurse nuk e njifnin as nacionalistët tjerë. Enver Hoxha e shpiku, populli e vuajti. Teza e Fishtës ishte: “ Shqipnia me Italinë”. “Unë nuk them që italianët do ta shpëtojnë, por them e pohoj se askush nuk mud ta humbasë Shqipërinë pa pelqimin e qeverisë italiane. Të ashtuquajturit nacionalistë shqiptarë e kanë hedhur poshtë formulën Shqipëria me ndihmën e Italisë, por ata nuk kanë mundur akoma të na percaktojnë një formulë tjeter politike…”.

Pra, deri më 1918 Fishta donte mbrojtjen austriake. Madje tallej me synimet italiane: “Orëpremja Itale\ Vlonen e Durrcin\Lakmon der n’Tale\. Pse i muer çikën\Kjo Malit t’ Zi\Don me i dhanë Shkoder\ Plavë e Guci.

Mandej erdhen ngjarjet që bënë jehonë:  Konferenca e Paqes (e Fishta kishte formulën “Shqipnia me ndihmën e Italisë”); Kongresi i Lushnjes, Lufta e Vlonës, (Në prozën, “Kufijt e Shqypnis” Fishta deklaroi“Pa Vlonë nuk ka Shqypni”! Edhe pse, për interesa kombëtare mund të pranonte alternativë), ngjarje që të ndërrojnë mendim, të ndërrojnë qëndrim, të ndërrojnë rrugë. Marrëdhëniet e reja me Italinë i shikonte me dyshim e mosbesim e i demaskonte  me bindje e energji. Fishta demaskoi qëndrimin antishqiptar të Italisë në çështjen e Shkodrës (në këmbim me Fiumen; në mbrojtjen ndaj Esat Toptanit, në çeshtjen e Princ Vidit)… Gjatë vjetëve 1913-1914 Italia komplotoi  kunder ekzistences së shtetit shqiptar. Kujtojmë pastaj Luftën e Vlonës, qëndrimin antiitalian tek poema “Palokë Cuca”(1922), ku tallë propaganden italiane ndër njerëzit e thjeshtë, predikuar nga shkollat e huaja që pa na shkimbin çdo ide kombëtare. Kam pasur bindje se Shqipëria nuk mund të formohej, veçse me ndihmën e një fuqie të madhe dhe se, pas zhdukjes së Austro-Hungarisë, vetem Italia ishte ajo që do të kishte pasur të gjithë interesin të formonte një Shqipëri, mundësisht sa më të madhe”.  (Lufta e pop.shqip. për çlirimin kombëtar 1918-1920, v.II, f.214-219}.

Për të mos u zgjatë, po citojmë konsullin jugosllav për klerikët katolikë:

“ Që janë antisllavë, e kam dijtë; që janë antiitalianë, nuk ma ka marrë mendja”. (Fjala është për qarqet politike agresive).

“Ditën kur u pushtue Shqipnia, takova Dom Ndre Zadejën, më thonte një plak, po shkonte me thanë meshën. I thashë: Dom Ndre, Italia po pushton Shqipninë. Iu mbushen sytë me lot e u largue tue thanë: “Eh, Shqipnia e shkretë, tesh po humbë””. (kalimthi po shënoj se poeti i “Letres së hapun” kundër Kordinianit u torturua e u u pushkatuamë 1945). Kardinal Koliqi më ka tregue: Dom Ndrenë e kanë mundue shumë. Kam pasë qelinë ngjitë me qelinë e Dom Ndreut. Pa pushim, ndigjojshe tanë dhimbje, eh, eh. E njofta se ishte zani i Dom Ndreut.

Sa herë që Italia kishte synime ekspansioniste ndaj Shqipërisë, Fishta ishte italofob.

Sa herë që e sillnin konjukturat pro Shqipërisë, Fishta bëhej italofil. Shumë politikanë nuk panë rrugë tjeter.

7 prilli permbysi mendime protektorati, asistence, komunuelthi e bashkimi. Qe vetem pushtim. Italia gënjeu sheshazi, se kishte premtuar se do të ruhej pavarësia e Shqipërisë, mashtroi haptazi qëndrimin e vet pushtues.

Fishta ishte per Shqipërinë me Italinë, jo nën Italinë;

për bashkëpunim, jo per nënshtrim;

per zhvillim paralel, jo të diferencuar;

për një Shqipëri të zhvilluar europiane, jo të privuar e të izoluar.

Fishta mbetet flamurtari më i madh i Shqipërisë europiane!

Një episod: Tek po bisedojshim një ditë, Pader Marini (Sirdani) më pyeti:

• Hee, Kolec, çka ke lexue?
• Iu përgjigja: Kam lexuar veprën tande, Pader, “Shqypnija e Shqyptarët”.
• A të ka pelqye?
• Po pader, veç pak faqeve, (atyne që flitshin per Italinë e Musolinin).
• U kuq e m’u drejtue: “Ndigjo, Kolec, mos i lexo librat me sytë e komunistavet. Më foli per klerin ortodokës e musliman. Mandej shtoi: “Kleri katolik ka kenë krejt patriotik, veç ndonjë rasti të veçantë, të cilin e ka dënue vetë kleri. I vetmi gabim që kemi ba, asht se jemi afrue me Italinë ma shumë se duhej”.
• Perfundoj: Fishtës iu ba një nderim i veçantë ditën e vorrimit. Homelinë e mbajti Imzot Thaçi, i cili, nder tjera tha: “Para dy-tri ditësh shkova me pa Fishtën në spital, më tha: “Po më vjen keq, se po ju la Shqypninë e pushtueme”.

Fishta:“Dersa t’mundem me ligjrue/E sa gjall’ me frymë un jam/ Kurr, Shqypni,s’kam me t’harrue/Edhe n’vorr me t’permend kam”.