At Gjergj Fishta – Dielli

AT GJERGJ FISHTA, POETI KOMBËTAR

October 1, 2021 by s p

Me rastin e 150 vjetorit të Lindjes

Nikë Gashaj

Me rastin e 150-vjetorit të lindjes të At Gjergj Fishtës, Akademia e Shkencave të Shqipërisë, për herë të parë, më 23 shtator 2021, mbajti konferencën shkencore “Nderimi, mbijetesa dhe rikthimi i Fishtës në tri kohët e letërsisë”.

Revista për kulturë, shkencë dhe çështje shoqërore “Malësia”, në Mal të Zi, të cilën e drejtoi, në numrin 14, në vitin 2019, ia kushtoi në mënyrë tematike At Gjergj Fishtës. Në këtë numër të revistës “Malësia, punimet e tyre i kanë publikuar emra të njohur intelektualësh nga mbarë trevat etnike shqiptare. Arsyet pse një numër të veçantë të revistës sonë ia kushtueme këtij shkrimtari, studiuesi dhe patrioti kombëtar janë të mëdha, ndërmjet të tjerash, në veçanti po i nënvizojmë:

Së pari, motivimi i nxitjes së botimit është studimi më i thelluar i jetës dhe veprës së Fishtës, i cili në periudhën e sistemit komunist, për arsye politike dhe ideologjike, u ndalua më se dyzet vjet nga mësimi në shkolla e në universitete, si dhe nga botimi dhe studimi në trojet shqiptare: Shqipëri, Kosovë, Maqedoni, Mal të Zi e Luginë të Preshevës. Kjo ndalesë bëri që disa gjenerata të mos kishin mundësi ta njohin këtë figure të madhe të kulturës shqiptare.

Së dyti, ka të bëjë me vlerën e madhe artistike të veprimtarisë letrare të Gjergj Fishtës, e, në veçanti, të kryeveprës “Lahuta e Malcis”.

Së treti, kontributi jashtëzakonisht i madh i Gjergj Fishtës si kryetar i Komisionit për hartimin e alfabetit të gjuhës shqipe në Kongresin e Manastirit (Bitoli i sotëm-Maqedonia e Veriut), më 1908.

Së katërti, rëndësia e madhe e tij si sekretar i përgjithshëm i delegacionit shqiptar në Konferencën e Paqës në Paris, më 1919-1920.

Së pesti, në zgjedhjet e qershorit të vitit 1921, Gjergj Fishta zgjedhet deputet i Shkodrës dhe nënkryetar i Parlamentit të Shqipërisë. Prandaj, është me rëndësi angazhimi i tij politik për mbrojtjen me dinjitet të interesave të popullit dhe të shtetit shqiptar.

Së gjashti, merita e madhe e Fishtës, për mbrojtjen cilësore të interesave të shtetit shqiptar dhe të mbrojtjes së drejtave njerëzore të vëllezëve shqiptar jashtë kufijve të Shqipërisë, si pjestar i delegacionit shqiptar në konferencat ballkanike: 1930 në Athinë, 1931 në Stamboll, 1932 në Bukuresht dhe më 1933 në Selanik.

Së shtati, kontribiti i madh i Fishtës si bashkë themelues dhe antar i Shoqërisë letrare “Bashkimi” në Shkodër (1899), qëllimi i së cilës ishte zgjimi i popullit me anë botimesh në gjuhën shqipe.

Së teti, Fishta u emrua në vitin 1902 drejtor i Shkollës Françeskane në Shkodër, e cila qysh prej themelimit të saj në vitin 1861 drejtohej nga të huajt. Me ardhjen për drejtor, Fishta në shkollë bëri shtiemen e gjuhës shqipe si gjuhë mësimi. Pra, zëvendësoi italishten me shqipen, për here të parë si gjuhë në shkollë.

Nën drejtimin e tij shkolla mori një hov të ri. Shkolla e P. Gjergjit – kështu e quajshin shkodranët. Ajo u bë qendra e atdhetarvet, ku në mbrëmje mbledhshin rinia e qytetit për të marrë këshilla e mësime nga goja e Mjeshtrit t’idesë kombëtare Gjerg Fishtës.

Së nënti, Fishta së bashku me patriotin Luigj Gurakuqin, formuan “Komisin Letrare” në Shkodër, më 1916, e cila kishte për qëllim me i vë themelet e një gjuhe të përbashkët letrare të shqipes.

Së dhjeti, Fishta duke iu mbajtë gjithnjë parimit të vet themelor se shtypi asht arma ma e mirë për të përhapë mendimet, e mjeti ma i përdorshëm për t’i çelë syt popullit, themeloi revistën letrare, filozofike dhe diturore “Hylli i Dritës”, më 1913. Po ashtu, më 1916, themeloi dhe drejtoi gazetën politike-letrare “Posta e Shqypnisë”. Përveç, këtyre, për një kohë të gjatë drejtoi dhe revistën “Zani i Shdout”.

Së njëmbëdhjeti, në vitin 1923 Shoqëria “Rozafa” organizoi në Shkodër një ekspozitë pikturash kombëtare. Në këtë Ekspozitë, Fishta paraqiti 24 copë piktura origjinale të tij të punuara me një mjeshtri aq të madhe sa disa prej tyre u miratuan nga Akademia e Vjenës.

Së dymbëdhjeti, nevoja për njohjen më të mirë të gjeneratave të reja me veprën e rëndësishme letrare-artistike të tij, si dhe me kontributin e madh të përgjithshëm të Fishtës për kulturën dhe çështjen kombëtare shqiptare.

Së trembëdhjeti, ndjenja e borxhit ndaj këtij vigani dhe personaliteti të madh të kulturës kombëtare, i cili është nderi dhe krenaria e shqiptarisë.

At Gjergj Fishta( 23 tetor 1871-30 dhjetor 1940) është poeti kombëtar, dramaturg, prozator, estet, publicist, pedagog, klerik dhe politikan. Lindi më 23 tetor 1871, në fshatin Fishtë të Zadrimës, në paralagje të Shkodrës. Ndoqi shkollat françeskane në Troshan dhe Shkodër. Më 1886 u dërgua nga françeskanët në Bosnjë – Sutjeskë, Livno dhe Kreshevë, ku studioi telogji, filozofi dhe gjuhë të huaja, sidomos latinishten, italishten dhe kroatishten.

Më 1894 u shugurua prift dhe u pranua në Urdhërin françeskan. Po atë vit u kthye në Shqipëri dhe filloi punën si mësues në Kolegjin françeskan në Troshan e më pas si famulltar në fshatin Gomsiqe.

Zotësia e Fishtës si poet i cili ka lënë emër pothuaj në të gjitha gjinitë dhe zhanret e krijimtarisë letrare shprehet sidomos në kryeveprën “Lahuta e Malcisë”, në të tridhjetë këngët e së cilës poetizohet historia e popullit shqiptar nga Lidhja e Prizrenit 1878 e deri në pavarësinë e Shqipërisë më 1912. Në këtë vepër Fishta këndon luftën e popullit shqiptar për pavarësi të zhvilluar në dy drejtime: Kundër Perandorisë Osmane në periudhën e shthuerjes së saj, dhe luftës kundër coptimit të truallit etnik shqiptar nga fqinjët.

Gati e tërë lënda me të cilën Fishta ndërtoi këtë vepër, është nxjerrun nga jeta e pasuria shpirërore e popullit shqiptar(Martin Camaj). Kot mundohen Grekët e sotëm – thotë Faik Konica-të gjejnë në letërsinë e vet një vepër më të plotësueme se “Lahutën”.

Eqrem Çabej thekson: “Vepra e Fishtës i ka rrënjët në tokën e në jetën popullore të Shqipënisë, ajo nuk do t’ishte çka është pa njohjen e thellë të vendit nga ana e poetit, dhe nuk mund të kuptohet pa njohur vëndin dhe njerëzit e Shqipërisë. Veçse ç’i fali vendi poetit, ky ia përligji në trajtë të fisnikruar të artit. Sepse vepra e tij u bë pasqyra besnike, fytyra e kthjelltë e gjithë vërtetësisë etnike, trimërisë së ashpër, burrërisë luftarake, krenarisë raciale që ka mundur të ruaj gjer sot jeta shqiptare”.

Lasgush Poradeci thotë: “Fishta është shkëmb i tokës dhe shkemb i shpirtit shqiptar”.

Fishta nihet si poeti më popullor i shqiptarëve, si poeti më i përzëmrt i këtij populli. Ai ka qenë figura emblematike e gjuhës dhe kulturës shqipe dhe apostulli i Atdheut të vet. Prandaj, ai është nderi dhe krenaria e shqiptarisë.Ai e meriton këtë ndrim dhe vlerësim. Është një botë e tërë që e ka nderuar si të tillë, që e ka cilësuar si poetin më tëmadh të kombit shqiptar.

Poezitë e tij epike, lirike e satirike, jo vetëm u njoftën, u studiuen dhe u çmuan në tërë botën shqiptare, duke lënë vragë të pashlyeshme, por jehuan edhe në botën letrare të jashtme, duke e bë të njohur emrin shqiptar ndër rrethet intelektuale të botës së qytetëruar.

Gjergj Fishtën e nderoi dhe ngriti bota shqiptare, por dhe bota e jashtme duke i dhënë atij dekorata e tituj nderimi. E dekoroj Mbreti i Austro-Hungarisë me Ritterkreuz (1912), Paria e Përgj. E Urdhnit Françeskan me titullin Lector Jubilatus(1929), mbreti i Turqisë me dekoratën Mearij, kl.II (1912) dhe Greqia me dekoratën Foenix (1931).

Në mesin e vitit 1939 Fishta u emërua anëtar i Akademisë së Shkencave Mbretërore të Italisë, që sot njihet si Accademia Nazionale dei Lincei.

Karl Gurakuqi, thotë: “Në qoftë se sot mburret Italia për një Dante Alighieri dhe Francesco Petrarca, në qofttë se krenohet Albiona plakë për një Milton e Schakespeare, Gjemanët për një Goethe e Schiller, Francezët për Corncille e Racine; atëherë Fishta është krenaria e Kombit tonë, është gjenia më e naltë e fisit arbnuer, është pjella më fisnike e më e bukur e tokës së parëvt tonë… Fëtyra e tij rrall përsëritet në historinë e qytetërimit, emni i tij do të shkruhet me germa ari në historinë e Rilindjes sonë, vepra e tij është monument i shekujvet të historisë kombëtare…”.

Pas rënjes së komunizmit në Shqipëri, Fishta përsëri këthehet në institucione arsimore, kulturore dhe shkencore pët t’u mësuar dhe studiuar, por jo dhe sa duhet. Prandaj, ekziston nevoja për njohjen më të mirë të gjeneratave të reja me veprën e rëndësishme letrare-artistike të tij, si dhe me kontributin e madh të përgjithshëm të Fishtës për kulturën dhe çështjen kombëtare shqiptare.

Prandaj,është çështje kurajuese që, At Gjergj Fishta kthehet në Akademinë e Shkencave të Shqipërisë i vlerësuar për të gjitha kontributet e tij në fushën e albanologjisë, si poet, orator, estet, studiues, publicist, mendimtar dhe botues.

AT GJERGJ FISHTA DHE AKADEMIA E SHKENCAVE E SHQIPËRISË – NJË HAP PËRPARA, DY MBRAPA

September 26, 2021 by s p

Frank Shkreli

Ka disa vite që me penën time të pavarur e tepër modeste – pa pasur nevojë t’i them kujt tungjatjeta do të thoshte Fishta — kam bërë thirrje dhe kam kërkuar rivlersimin e veprës, jetës dhe të figurës së madhe të At Gjergj Fishtës nga entet zyrtare të Republikës së Shqipërisë dhe të Republikës së Kosovës, me besimin se pa vlerat e At Gjergj Fishtës, po varfërohet kultura dhe po de-shqiptarizohen trojet shqiptare. Fatkeqsisht, gjatë 30-viteve të tranzicionit të ashtuquajtur “post-komunist” në Shqipëri – ndonëse librat e At Gjergj Fishtës botohen dhe mund të blihen dhe të lexohen nga kushdo që dëshiron, një përmirsim nga ç’ndodhte në regjimin komunist kur veprat e tija ishin rreptësisht të ndaluara – këto tre dekadat e fundit, trajtimi zyrtar nga nivelet më të larta qeveritaro-shtetërore dhe akademike, s’ishte gjë tjetër veçse një vazhdim i trajtimit të egër anti-kombëtar ndaj Poetit të Madh të Kombit, nga ana e ish-regjimit komunist të Enver Hoxhës, i dënuar, i dëbuar dhe i përjashtuar, ç’prej vitit 1940 kur edhe ndërroi jetë Gjergj Fishta.

Por ja, thonë se shpresa vdes e fundit dhe në këtë moment të fundit, pas 3 dekadave “post-komunizëm”, më në fund, me kënaqësinë më të madhe mësova për mbajtjen e një konference në Tiranë, të organizuar nga Akademia e Shkencave e Shqipërisë (ASHSH), kushtuar 150-vjetorit të lindjes së At Gjergj Fishtës. A mund të jetë ky fillimi i një rehabilitimi zyrtar i kësaj figure të madhe të Kombit, një hap i parë i rivlerësimit të veprave dhe kontributit të tij — të përjashtuar dhe të harruar — në shumë fusha të kulturës dhe historisë kombëtare. Mbetet për tu parë, por me thënë të drejtën u emocionova prej gëzimit duke mos u besuar syve ndërsa lexova çdo fjalë e fjali nga njoftimi dhe nga përmbledhjet e kumtesave që u mbajtën me këtë rast, të botuara në faqën e internetit të (ASHSH), përfshir fjalën e Kryetarit të Akademisë, Z. Skender Gjinushit dhe ekspertëve të tjerë pjesëmarrës kushtuar Fishtës dhe veprave të tija, në këtë 150-vjetor të lindjes.

Megjithë vonesën e pajustifikuar prej tre dekadash “pluralizëm” (por më mirë vonë se kurrë, thotë populli), për të bërë vlerësimin e nevojshëm të figurës dhe veprës së At Gjergj Fishtës, unë e vlerësoj dhe e përshëndes nismën ose hapin e parë në këtë drejtim nga një ent zyrtar prestigjoz i shtetit shqiptar, siç është Akademia e Shkencave e Shqipërisë, megjithëse nuk jam i qartë se si do shkohet përpara.

Sipas njoftimit të (ASHSH), Konferenca akademike “ad honorem”), me rastin e 150-vjetorit të lindjes, (1 tetor, 1871) “Nderimi, mbijetesa dhe rikthimi i Fishtës në tri kohët e letërsisë”, është hera e parë, ose “një hap” i parë, siç e cilësoi Akademiku Gjinushi. Siç duket, Z. Gjinushi i mati fjalët me kujdes – për të mos shkelur ndonjë vijë të kuqe në lidhje me trajtimin e Gjergj Fishtës — pasi ndoshta as ai nuk e di se si do të shkohet përpara në vlerësimin e Fishtës. Sepse, ashtu si këto 30-vjetë të kaluara të një tranzicioni të pafund për një demokraci të vërtetë, zyrtarisht, ashtu si në kohën e regjimit të Enver Hoxhës — Fishta gjithnjë konsiderohet si “reaksionar”, “tradhëtar”, “bashkpuntor i agjenturave të huaja”, e ku ta dijë unë se çfarë epitetesh të tjera fyese janë përdorur kundër Gjergj Fishtës që nga periudha enveriste, e që mbeten edhe sot pjesë e fjalorit të disave për të përshkruar Fishtën.

Por, megjithëse është hera e parë që Akademia e Shkencave e Shqipërisë ndërmerr një veprim të tillë, tre dekada pas shembjes së Murit të Berlinit, prapseprap, kjo është një ngjarje që duhet të mirëpritet dhe të përshëndetet nga të gjithë ata që admirojnë veprat dhe kontributet e shumta të At Gjergj Fishtës por edhe nga të gjithë ata që besojnë në liri, demokraci dhe në lirinë e fjalës në veçanti — që personaliteti i Gjergj Fishtës si “poet, orator, estet, studiues, publicist, mendimtar dhe botues”, trajtohet, më në fund, në një forum shkencor të Akademisë së Shkencave të Shqipërisë. Akademiku Skënder Gjinushi u shpreh me rastin e hapjes së konferencës se, “Akademia e Shkencave, me këtë konferencë, po hedh një hap për të inkurajuar mirësekthimin e Fishtës”, duke shtuar se ky, “Nuk është kthim i djalit plangprishës, por i poetit të dëbuar, i cili ka pritur dekada të tëra të na thoshte, ashtu siç shkroi njëri prej pasuesve të tij, Martin Camaj: Unë jam i jueji, ju jeni të mitë. Ose siç pati shkruar Naimi: Unë jam në shpirtin tuaj / Mos më merrni për të huaj”, ka thënë në fjalën e hapjes së konferencës, Kryetari i Akademisë së Shkencave, Akademik Skënder Gjinushi.

Kryetari i Akademisë së Shkencave u shpreh gjithashtu se konferenca e javës që kaloi ishte vetëm një hap, “për të inkurajuar mirësekëthimin e Fishtës”, duke lenë të nënkuptohet se dikush tjetër mban frenat që pengojnë, për të mos thenë që ndalojnë gjithnjë, rivlerësimin e plotë të At Gjergj Fishtës. Po kush mund të jenë këto forca të errëta, që për 30-vjetë ndalojnë “mirësekëthimin e plotë të Fishtës? A janë këta politikanët aktualë hipokritë të të gjitha ngjyrave që para botës euro-atlantike na paraqiten sot si pro-perëndimorë të flakët — a po janë nostalgjikët e Enverit, politikanë dhe akademikë — të cilët për 30-vjetë tani sillen si anadollakë dhe talebanë të anti-vlerave kulturore dhe kombëtare ndaj figurave më të nderuara, monumente të historisë dhe kulturës së Kombit shqiptar? Figura, si At Gjergj Fishta, njëri prej personaliteteve shqiptare më pro-perëndimore në historinë e Kombit, ç’prej kohës së Gjergj Kastriotit-Skenderbe.

Kujt i pengon ende sot, 30-vjet pas shembjes së komunizmit zyrtar në Shqipëri, figura dhe vepra e At Gjergj Fishtës dhe pse? Pse u deshën tri dekada që të mbahej një konferencë – “një hap i parë” për “mirësekëthimin e Fishtës” – sipas vet Kryetarit të Akademisë së Shkencave të Shqipërisë? Kush i pengon hapat e tjerë që duhet të merren në këtë drejtim dhe pse duhet të matet me hapa të tjerë rivlersimi i Gjergj Fishtës? Kush e jep lejen dhe kush i përcakton “hapat” për një rivlersim të tillë? A është Fishta një hajdut a person i korruptuar që duhet të kalojë nepër “vetingun” politik të “drejtësisë” së re të pushtetarëve të Tiranës? Si është e mundur që 30-vjet pas shembjes së komunizmit, At Gjergj Fishta mbetet, zyrtarisht, ende i padëshiruar dhe i përjashtuar, i etiketuar me damkën “tradhëtar” dhe i lënë pas dore nga politika zyrtare si dhe nga kultura, shkenca dhe akademia – si “armik” e “reaksionar”, ashtu siç konsiderohej edhe nga regjimi komunist i Enver Hoxhës, megjithëse Fishta nuk jetoi as nuk veproi asnjë ditë nën atë regjim? Këto do ishin ca pyetje që vet pjesëmarrësit duhej të bënin në konferencën e javës që kaloi, kushtuar 150-vjetorit të lindjes së At Gjergj Fishtës.

Sot, këta politikanët e sodit që gjithnjë refuzojnë Fishtën na paraqiten para audiencave prestigjoze amerikane dhe ndërkombëtare si properendimorë ku e kur ua lypë nevoja, por refuzojnë Fishtën, promovuesin e vërtetë të vlerave perëndimore dhe arkitektin e marrëdhënieve shqiptaro-amerikane. Nuk mund të pretendosh se je properendimorë dhe kundër ose indiferent ndaj At Gjergj Fishtës. Këtë duhet ta dinë edhe diplomatët perëndimorë në Tiranë!

Frank Shkreli: At Gjergj Fishta, arkitekt i marrëdhënieve shqiptaro-amerikane, vazhdon të jetë i padëshiruar në vendin e vet | Gazeta Telegraf

Në mungesë të pyetjeve më lartë dhe të përgjigjeve nga autoritetet shqipotare për një vlerësim të vërtetë dhe më të gjithanshëm të kontributit të Gjergj Fishtës në jetën kombëtare, sidomos kontributeve të tija në fushën politike dhe kombëtare, konferenca e Tiranës, siç duket, për të mos dashur të turbullonte ujërat e zeza të jetës aktuale politike dhe akademike shqiptare — e kishte gjetë të arsyeshme të përqëndrohej më shumë tek kontributet e Fishtës, jo në fushën politike, por në fushën albanologjike, një fushë kjo e sigurt për ta trajtuar Fishtën. Ndërkohë që sipas të gjitha gjasave, nuk dihet se cili do të jetë “urdhëri zyrtar” për hapa të tjerë, sa i përket “rikthimit” të At Gjergj Fishtës dhe nga kush do jepet leja: Kryeministri, Kuvendi, Ministria e Arsimit dhe e Kulturës, Presidenti, nga kush? Vendim shumë i vështirë ky për Tiranën zyrtare!!! Edhe sot pas 80-vjetësh e kanë frikë Fishtën.

Po pse ky trajtim për 80-vjet i Gjergj Fishtës nga Atdheu tij për të cilin jetoi e punoi gjithë jetën dhe pse “Fishta u fshi nga defteri” nga regjimi komunist, siç pyeste dikur Profesori i ndjerë shqiptaro-amerikan dhe ish i burgosur i regjimit enverist, Arshi Pipa në një artikull (Fishta dhe Komunizmi) Frank Shkreli: Gjergj Fishta dhe komunizmi | Gazeta Telegraf, të botuar në gazetën Shqiptari i Lirë në Nju Jork me 31 Janar, 1961. Në atë artikull, Profesori i nderuar shkruante se 2-3 vitet e para të sundimit komunist, Fishta ende nuk konsiderohej si një subjekt “tabu”. Por, megjithëkëtë, shkruan ai, qysh në fillim të regjimit, shihej se nga frynte era. Nëpërmjet “qarkoresh, këshillash, qortimesh e porosishë, mësuesve të gjuhës dhe letërsisë”, u ishte dhënë urdhëri që të vinin në dukje anën “reaksionare”, jo vetëm të Gjergj Fishtës por edhe të Faik Konicës. Kështu filloi dalngadalë të “përgatitej terreni”, sipas Profesor Arshi Pipës, për eliminimin e Gjergj Fishtës dhe të veprave të tij.

Kjo ndodhi, sipas Profesor Arshi Pipës, “Në një kohë kur Shqipëria po rrëshqiste ndër krahët e Jugosllavisë, për t’u bërë republikë e shtatë e saj dhe udhëheqja komuniste shqiptare nën diktatin e Beogradit nuk mund t’ia falte Gjergj Fishtës shprehjet e tij kundër Jugosllavisë.” Si përfundim, thekson Pipa në artikullin e tij, botuar në gazetën e Nju Jorkut, “Shqiptari i Lirë”, të vitit 1961, “Me eliminimin e fraksionit nacionalist brenda partisë, të kryesuar nga Malëshova dhe Dishnica dhe më vonë nga fraksioni autonomist Nako Spirua – të tre këta kundërshtarë të politikës pro-jugosllave – triumfoi vija ekstremiste e çiftit Hoxha-Xoxe, të cilët për arsyet e tyre personale dhe partizane ishin gati të sakrifikonin interesat dhe vlerat kombëtare”, ka shkruar Arshi Pipa.

Se si kjo “vijë ekstremiste” komuniste ndaj Fishtës ka mbijetuar sot e 80-vjetë më parë – sidomos këto tre dekadat e fundit — as dreqi nuk mund ta marrë me mend, as ta kuptojë, se si dhe pse për pothuaj një shekull?

A person sitting in a chair

Description automatically generated with medium confidence

Profesor Arshi Pipa

Profesor Arshi Pipa: “Fishta u sakrifikua pikërisht si përfaqësuesi madhor i vlerave kombëtare”. Profesor Pipa është shprehur, se ajo që e dallon patriotizmin e At Gjergj Fishtës nga të tjerët është, “Karakteri militant, luftarak, i patriotizmit” të tij. Të tjerët, sipas Arshi Pipës, më shumë kanë mbrojtur, ndërsa Fishta ka mbrojtur dhe ka sulmuar. “Ai ka sulmuar të gjithë ata persona ose shtete të vogla, ose fuqi të mëdha, të Lindjes e të Perëndimit, të Krishtit ose të Muhametit, që kanë synuar robërimin, pushtimin, copëtimin e Shqipërisë. Ata që kanë cenuar tagrin e popullit shqiptar, ata që kanë fyer dinjitetin dhe krenarinë kombëtare”, ka shkruar Profesor Arshi Pipa për patriotizmin e Fishtës.

Por një përgjigje e pjesëshme ndaj kësaj pyetjeje mund të jetë se Fishta i përkiste urdhrit françeskan, ka shkruar Prof. Pipa, një pjesë e madhe të cilëve janë vrarë nga regjimi enverist, një pjesë kanë vdekur nëpër burgjet komuniste të Shqipërisë, ka arsyetuar Profesor Arshi Pipa. Fishta, si përfaqësuesi më i njohur i françeskanëve nuk mund të lihej pa prekur, sipas tij. Një arsye tjetër se pse At Gjergj Fishta dhe vepra e tij ishte ndaluar nga regjimi komunist, kishte të bënte me “rendin ideologjik botëror” të asaj kohe, shprehej Pipa në artikullin e tij. “Binomi i famshëm i Fishtës ‘Atme e Fe”, ishte krejtësisht i papranueshëm për komunistët”, është shprehur Arshi Pipa. Ndërsa në fund të artikullit, me rastin e 20-vjetorit të vdekjes së Poetit të Kombit, botuar në Nju Jork në Janar të vitit 1961, Profesori i nderuar shqiptaro-amerikan Arshi Pipa bën pyetjen: “A do të mbetet Fishta përgjithmonë armiku numër një?” Ai shprehej optimist, duke thënë: “jo përgjithmonë” ka nënvijuar ai. Pipa shpresonte se ndryshimi zyrtar i regjimit komunist ndaj At Gjergj Fishtës dhe veprës së tij, do të ndodhte, kur sipas tij, “komunizmi të ndërroj qime”. Profesor Arshi Pipa do të habitej shumë po të jetonte sot se, megjithëse komunizmi në Shqipëri mund të ketë “ndërruar qime” Fishta ende mbetet i përjashtuar, ose të pakën jo i mirëseardhur dhe i pa pranuar, zyrtarisht.

“Ujku qimën e ndërron, por vesin jo”, thotë një fjalë popullore. Mbetet për tu parë nëse Konferenca në150-vjetorin e lindjes së At Gjergj Fishtës, organizuar nga Akademia e Shkencave e Shqipërisë, shënon vërtetë, hapin e parë zyrtar, “për të inkurajuar mirësekthimin e Fishtës” – siç u shpreh Kryetari i kësaj Akademie, Z. Skënder Gjinushi. Presim gjithashtu, për të parë nëse ujku, vërtetë, ka ndërruar jo vetëm qimën por edhe vesin, përfshir qendrimin armiqësor 80-vjeçar ndaj At Gjergj Fishtës, në këtë 150-vjetor të lindjes së Poetit Kombëtar. Kombi shqiptar sot, më shumë se kurrë, ka nevojë për paqë dhe pajtim të shqiptarit me shqiptar. Siç tha edhe ditët e fundit, Kryeministri i Republikës së Kosovës, Albin Kurti, “Ka ardhur koha të kujtojmë dhe të mendojmë për At Gjergj Fishtën”.

Kështjella shqiptare është e tronditur në themel. Sot, më shumë se kurrë, Kombi shqiptar ka nevojë për mësuesin e madh të dashurisë për Kombin — At Gjergj Fishtën! Mos hezitoni, kemi pritur mjaft dhe me durim për 80-vjetë!

Frank Shkreli

May be an image of 1 person and text that says 'TIRANE AKADEMIA E SHKENCAVE SHQIPERISE SEKSIONI SHKENCAVE SHOQERORE DHE ALBANOLOGJIKE Konferencë shkencore ad honorem në 150-vjetorin e Gjergj Fishtës Nderimi, mbijetesa dhe rikthimi i Fishtës nè tri kohet e letërsisë 23 shtator 2021 ora 10.00 Gjergj Fishta (1871-1940) Në sallën "Aleks Buda" të Akademisë sẽ Shkencave, me pjesëmarrje fizike online Zoom Meeting 394894 Meeting 3948 3941 Passcode: 142794'

“Fishta ka qenë gjithnjë aty ku po ndodhte historia me gjithë dritëhijet e veta; është një emër që nuk mund të ndahet prej momenteve më të rëndësishme të saj.”, tha Kryetari i Akademisë, Skender Gjinushi ndërsa e përqëndroi kumtesën e tij në tri meritat e mëdha të Fishtës si krijues.

Njëri prej ligjëruesve në konferencë, Imzot Gjergj Meta, nënkryetar i Konferencës Ipeshkvnore të Shqipërisë e vlerësoi atin françeskan Gjergj Fishta (1871-1940), si figurën më të madhe dhe më të fuqishme e letërsisë shqiptare të gjysmës së parë të shekullit të XX, i cili më shumë se cilido shkrimtar tjetër i dha shprehje artistike shpirtit kërkues të Shtetit të ri sovran shqiptar.

A person in a uniform

Description automatically generated with low confidence

I Madhi At Gjergj Fishta

LIRIKA E FISHTËS, NË NJË PERSPEKTIVË TË BOTIMIT FILOLOGJIK

September 24, 2021 by s p

At Gjergj Fishta në vitin e 150 vjetorin e lindjes, Akademia e Shkencave mbajti konferencën shkencore ad honorem, “Nderimi, mbijetesa dhe rikthimi i Fishtës në tri kohët e letërsisë”.

PROF. DR Evalda PACI

Si një prej aspekteve më me interes në këndvështrim studimor mbi krijimtarinë e Atë Gjergj Fishtës O.F.M., komponimet lirike zënë një vend të konsiderueshëm në pikëpamje tematike dhe inicimi; kësisoj dhe në trajtesat e përpiluara mbi shkrimtarinë e tij janë argument i gjerë diskutimi.Lirikat ndër të tjera, duke qenë të ofruara për lexuesin në disa formate e variante botimi, duke qenë gjithashtu pjesë procesesh që kanë të bëjnë me vetë rrugëtimin jetësor të autorit, mund të gjinden të dokumentuara si në të përkohshme, fletore e trajta jo krejt të përpunuara, ashtu dhe si pjesë e botimeve tematike që me kalimin e kohës dhe janë rishikuar simbas vullnetit të vetë këtij të fundit. Krijime të veçanta nga një arsenal i tillë reflektojnë përfshirjen e autorit ndër rrethana e ngjarje që lidhen me vetë zhvillimet e kohës, por dhe me afektet e tij personale, me çështje të atdhetarisë, ndjeshmërisë ndaj një aktualiteti që ai e përjetoi në dimensione të ndryshme, duke qenë përherë i pranishëm apo pjesëmarrës. Në motive të caktuara, përveç shtjellimit të aspekteve individuale të një shkrimtarie genuine për të cilën përkujtohet e studiohet në vijimësi, Fishta përkon me orientime të ndjekura dhe nga bashkëvllazën të tij, në veçanti në rasë përvjetorësh me vlerë të përveçme historike e të lidhur me kontekstin në të cilin dhe ky i fundit ushtroi për një kohë të konsiderueshme misionin meshtarak dhe baritor.

Rindërtimi i historikut të lirikave të Fishtës përbën një iter jo të thjeshtë që në qendër të vëmendjes duhet të ketë momente të rëndësishme jetësore të autorit, përjetime të tijat dhe shprehje të vullnetit autorial që në raste të ndryshme përbën premisën themelore për përfshirjen e krijimeve të caktuara në korpusin e teksteve me natyrë e tematikë lirike. Në rastin e Gjergj Fishtës lirikat kanë një historik të mirëfilltë, i mundshëm për t’u ndjekur në disa orientime, përfshirë dhe shfaqjet e autorit në revista që lidhen dhe me thelbin e përshpirtnisë françeskane, jetëgjatësia e të cilave përkon dhe me momente kruciale të historisë së Urdhnit të cilit ky i fundit i përkiste. Krijimet lirike të Atë Gjergj Fishtës O.F.M. kanë një inicim të hershëm, që duke u reflektuar në vëllime të mëvona, ruajnë një lidhje të pazgjidhshme me momentin e formësimit dhe më tej, të përforcimit të frymës gjinore që i karakterizon që në thelb. Në pikëpamje filologjike, tekstet e të njëjtave komponime përbëjnë variante autoriale në kuptimin e mirëfilltë të fjalës, duke ofruar një mundësi të mirë qasjeje mes botimeve të ndryshme në të cilat kanë qenë përfshirë, sidomos nëse i referohemi një kuadri kohor që përmbyllet me botimet e fillimit të viteve ‘40.

Bëhet fjalë për ndërtime e përveçime që u përkasin regjistrave specifikë dhe për vetë tematikën e krijimeve të Fishtës, që ndërtojnë natyrshëm sythe të një leksikoni të plotë e kompleks, të shtrirë në një gamë të gjerë krijimtarie të autorit tonë. Tejshkrimet e këtyre përveçimeve nuk janë të njëjta në botime e ribotime, fakt që nuk është i rastësishëm dhe për më tepër, përbën dhe zgjedhje mbi lexime e interpretime fonike e grafematike të rëndësishme për planin sinkronik që reflektojnë. Lirikat e Atë Fishtës, të para në vështrim të vendit që zënë në krijimtarinë e tij komplekse, zbulojnë aspekte qenësore të vetë formimit të tij në pikëpamje të njohjes apo zbatimit të një sërë skemash e artificesh. Vëmendja ndaj krijimesh më të veçanta që e përfaqësojnë në thelb këtë prirje unike krijimtarie shfaqet që në kohë të përgatitjes për botim të tyre, duke qenë objekt i një sërë interpretimesh dhe shënimesh që dhe sot e kësaj dite janë një udhërrëfyes i rrugëtimit që u ndoq deri në daljen në dritë të shtypit të tyre. Qasja mes botimesh të këtij autori, të cilat dhe mbajnë në vijimësi të njëjtin titull përbën një argument të mirëfilltë studimor, jo vetëm në pikëpamje të vëzhgimit formal dhe të modifikimit të trajtave specifike që lidhen me një sërë zhvillimesh, por dhe të reflektimit të kulturës së shkrimit në tipografi dhe në organet kulturore të kohës. I prirur të kontribuojë në një sërë lamijesh të krijimtarisë letrare, me një ndjeshmëri të konfirmuar dhe ndaj faktesh historike që shënuan dhe vetë kthesat më të rëndësishme në të shkruarit e Atë Fishtës, autori ynë shfaq përmes lirikave një orientim që duhet ndjekur që në zanafillën e formësimit të teksteve të veçanta të kësaj krijimtarie.

Çka paraqet interes të veçantë në vështrimin tonë është dhe fakti që krijimet e mëvetësishme që kategorizohen në syrin e studiuesit si të natyrës lirike, kanë ndjekur një rrugëtim të mirëfilltë në më tepër se një rast, duke qenë se autori i ka përpiluar në momente të ndryshme jetësore, duke i reflektuar në të përkohshme të kohës.

Mund të gjurmohen mjaft aspekte të shkrimtarisë së tij pikërisht në krijime që në variante të ndryshme të botimit të veprës dhe veprave të tij janë rimarrë e më tej vënë në kujtesë të lexuesit nga ana e kujdesuesve të saj, duke lehtësuar për më tepër dhe njohjen nga ana e studiuesit e historikut të përvijimit të lirikave, që në vise të ndryshme kanë zënë jo përherë të njëjtin vend. Referencat për autorin kanë qenë krijime që i njihte më parë, modele të cilat e frymëzonin në pikëpamje tematike apo të nëntekstit që përcillnin, por dhe ngjarje reale të kohës në të cilën jetoi, të cilat pa dyshim jo vetëm ndikuan, por dhe u bënë shtysë për përpilime që gradualisht plotësuan mozaikun e krijimtarisë së tij, edhe asaj lirike. Përkojnë një pjesë e tyre me hapa të rëndësishëm të shtetformimit, fakt që reflektohet në tekste të veçanta, me një lidhje të qartë tematike me ngjarje që kontekstualizohen në vise specifike të Veriut të vendit tonë, në dekada të para të shekullit të kaluar.

Lirikat e Fishtës, në variantet që lidhen me kohën më të afërt në të cilën ai jetoi janë në të vërtetë një shembëlltyrë procesesh që na lidhin drejtpërdrejt me një rrugëtim specifik të tij, në veçanti në fushë të shkrimtarisë. Një periudhë e tillë ndiqet qartë e reflektuar në disponimin e disa varianteve të botimit, përfshirë disa me më pak shënime, por dhe të tjera, në të cilat do të mund të gjejmë të shpjeguar dhe pasurimin përkatës në motive, apo elemente të përpilimit metrik e përmbajtësor. Edhe të para në mënyrë individuale, krijimet që janë përfshirë në korpusin e komponimeve lirike janë reflektim procesesh apo përjetimesh që dhe me kalimin e kohës nuk humbasin konotacionin që kishin për autorin, lexuesin dhe vetë përgatitësin e veprës. Mbeten të tilla tekste, në veçanti nëse konsultohen në vëllime me një destinacion të qartë antologjik, një evokim i ndjeshëm i një kohe që autorin e përfshinte në shumë pikëpamje, reflektuar si fakt pikërisht në krijime të natyrave specifike. Prania e përgatitësit, në një rol të mirinterpretuar dhe mjaft të nevojshëm dhe në ditët tona, zbulon mjaft rrethana që në zanafillë të ndodhjes shërbyen për formësimin e krijimeve që dhe me rishikimin apo ripërfshirjen në formate më të ndryshme veprash do të ruanin tipare origjinare të momentit në të cilin u krijuan. Interpretimet që nuk mungojnë në hyrjet që u paraprijnë krijimeve lirike të Atë Gjergj Fishtës O.F.M. në botimet e pasuruara të lirikave në të vërtetë kthehen në një vademecum të domosdoshëm duke pasur parasysh se janë të disa dimensioneve dhe nuk lënë jashtë vëmendjes dhe historikun e përvijimit të teksteve që përmbahen në to. Të tilla botime, në ditët tona pasqyrë e një formati më të ndryshëm, por gjithsesi sa i thjeshtë, aq dhe i dobishëm për lexim e studim, ofrojnë sërish qasje për të njohur autorin, shprehësinë e tij në gjini të përveçme krijimtarie, arsenalin gjuhësor e letrar që i shërbeu si një suport i fortë dhe në këtë sfidë shkrimtarie, por dhe një pasuri mjetesh që vetë modeli gjinor do t’ia ofronte, përveç formimit të spikatur klasik, që për fat e zotëron natyrshëm dhe përgatitësi i veprës për botim.

Në një koherencë të plotë do të gjinden tipare gjuhësore të një mozaiku krijimtarie që nuk u përvijua plotësisht në të njëjtën kohë me një aparat aspak të thjeshtë kritik e interpretativ që në vështrimin tonë përbën dhe një model ekzemplar të një periudhe të lulëzimit të gjurmimeve filologjike dhe tekstore në studimet tona.

Në vështrim të proceseve që kanë shoqëruar përgatitjen për botim, tematizimin e arsyetuar dhe rikthimin në vëmendje të lexuesit të krijimeve lirike, teksteve të përshtatura me të njëjtën përkatësi gjinore bie në sy kujdesimi i pamunguar në elemente të brendisë, të sistemimit në pikëpamje shpjegimesh të elementeve më të përveçme të tyre, bashkë me një përkushtim që nuk lë t’i mungojë këtij kuadri qasja analitike mbi ndërtime, fjalë a sintagma që për poetin kanë një konotacion të veçantë.

Pavarësisht gjerësisë së shtrirjes së komenteve dhe shpjegimeve që janë të disa orientimeve, duke përfshirë vlerat fonike të lemave të caktuara, të qenit variant dialektor që reflekton dhe përzgjedhje nga ana e autorit, përkime në pikëpamje metrike e aliterative si shfaqje të artificeve të këtij të fundit, prani fjalësh e përveçimesh që janë pjesë e formimit të tij kulturor, pajisja e teksteve me të tilla aparate, ashtu dhe me shënime që introduktojnë ndaj njohjes së historikut të këngës, shqipërimit apo përshtatjes vjen e mirëpritur dhe në vështrimin e lexuesit kritik, që bindet shpejt se po bëhet pjesë e një excursusi jo vetëm kulturor, por dhe brendësues në natyrën e një poeti që frymëzohet nga muza të njëjta me ato të autorëve më të mëdhenj të klasicitetit letrar.

Ndjekja e një itinerari të mirëfilltë dhe maturimi që ndjekin botime specifike që mbajnë autorësinë e Atë Gjergj Fishtës O.F.M. përbën dhe një rrugëtim në njohjen e disa varianteve, që ndër të tjera dëshmojnë dhe se konceptimi mbi gjininë së cilës po i kushtojmë dhe këtë trajtesë tonën nuk ka qenë përherë i njëjtë në kohë të caktuara. Ndërkohë që rimerren krijime që qartësisht janë burim i një motivimi të fortë për autorin tonë, të paraqitura me modifikime që argumentohen me një sërë arsyesh që kanë të bëjnë me procesin përgatitor të botimit e daljes në dritë të shtypit, konstatohen në vëmendjen tonë dhe ridimensionime që kanë të bëjnë me çka u tha më sipër, me rishikime që mund të interpretohen me vullnetin autorial, por dhe me sistemime përmbajtësore që lidhen me vetë ecurinë e krijimtarisë së tij.

I gjendur para shtysash të krijojë në disa gjini e shtjellime të një shkrimtarie që te autori ynë është një dhunti e lindur dhe e përpunuar më tej me elemente të një formimi ekselent në tipare e karakteristika shprehësie, te një autor si Fishta mund të shfrytëzohet më së miri mundësia për të gjurmuar në variantet e sipërcituara jo pak ndryshime, rimarrje, zhvendosje apo transkribime që në vështrimin e sotëm paraqesin vlera të një diakronie përherë me vlera për studimet filologjike dhe tekstologjike.

Lidhja me klasicitetin grek e latin qëmtohet në disa prirje të krijimtarisë së Atë Gjergj Fishtës O.F.M., përfshirë ndërmarrjet për të sjellë në gjuhën shqipe pjesë veprash madhore nga letërsia antike, apo dhe për t’i kontekstualizuar figurat themelore të mitologjisë së lashtë në fragmente të krijimtarisë së tij shumëdimensionale. Por për t’u theksuar mbetet ndërthurja e jo pak motiveve nga tradita e sipërcituar me një moto të përhershme frymëzuese për të: tekstet biblike, historinë e shkrimit të shenjtë dhe reflektimin e tij në një letërsi më specialistike si ajo me tematikë e orientim të pastër kishtar. Motivet ma të njohuna në letërsinë ekleziastike, të trajtuara në modele të ndryshme tekstore, që njohin një historik të veçantë qasjesh që me fillesat e shkrimit shqip, janë pjesë e vëllimeve tematike lirike të Atë Gjergj Fishtës, i grishun të krijojë e të përshtasë rreth Pasionës, figurës së të Kryqëzuemit, Ngadhnisë së Kryqit, figuracionit të Liturgjisë së Pashkëve, personazheve që mbeten mes mitikes dhe historikes, por dhe figurave qendrore në burimet agjiografike, argumente këto që e përfshijnë ndjeshëm, duke bërë të pasurohet një kuadër tipik krijimesh për të cilat kontribuan dhe të tjerë prelatë françeskanë të kohës. Do të gjejmë të ndërthurura në këto tekste të Fishtës dhe sprova shqipërimesh të përfshira në krijimet përkatëse, që në të vërtetë janë rimarrje këngësh të njohura për rëndësinë themelore që paraqesin për historinë e Urdhnit të cilit Fishta i ishte kushtuar përgjithmonë.

Bartin qartë të tilla tekste një frymë tipike për vetë natyrën tematike të përzgjedhur, me një leksik të kujdesuar e njëkohësisht një konceptim vargënimi që i shkon ma së miri frymës së motivit të trajtuar. Zotërues i thekur i një teknike komplekse që ka të bajë me vjershërimin dhe me shtjellimin e tij simbas motivesh që i shkojnë për shtat petkut që mban prej kohësh, Atë Fishta pasqyron një aspekt qenësor të personalitetit të tij, të qenit auctor por dhe artifex, mjeshtër i vargut dhe i ritmit. Në botimet tematike që përbëjnë shtjellimet më të qarta të lirikës së autorit tonë, vijimësia në trajtesa të personazheve tipike të një bote komplekse si ajo biblike mbetet një bosht orientimi që duke e ndjekur të përafron me Të lemit e Zojës; Nunciatën si simbol i një momenti të rëndësishëm në incipitet e teksteve ungjillore; Nanën e dhimbsunueme si evokim të sublimitetit të dhimbjes njerëzore që përballet me vdekjen e birit të vetëm; celebrimet dhe festivitetin që lidhen me muaj të caktuem të kalendarit vjetor liturgjik, por që janë dhe pjesë e traditës së një kulture besimi karakteristike për qytetin e Shkodrës. Përshkrimet e pasuna në atribute e cilësime përkëdhelie, por dhe me mjete të tjera që kujtojnë artin figurativ evropian që përjetësoi të njajtat portrete, na rikthejnë te Pjetër Bogdani dhe trajtesat e tij tematiko-ezegjetike mbi Marinë, gjenealogjinë dhe urtësinë e saj të pashoqe.

Botimet e Valles së Parrizit, që përmbajnë pikërisht krijime, përshtatje dhe rimarrje motivesh të njohura në një letërsi të tillë, kaq specialistike dhe të pasuruar dhe me prurjet në gjuhën shqipe, do të jenë burim i pasur të dhënash mbi frymëzimin e poetit tonë mbi të tilla motive, që e bëjnë atë një lëvrues të denjë të një tematike që gëzoi një vëmëndje të qartë në shekujt e lulëzimit të letërsisë humaniste. Një vështrim krahasues me botime e ribotime të Mrizit të Zanavet, dëshmon se të tilla realizime janë të pandara jo vetëm për faktin se përmbajnë përkime në krijimtarinë e autorit, por dhe se grishin për një perspektivë të pashmangshme të vështrimit të tyre në një optikë të përbashkët studimore.

Krijimtaria lirike e Atë Gjergj Fishtës O.F.M. ka njohur dhe ridimensionime interesante përgjatë ribotimeve të veprës së tij, të kushtëzuara nga një sërë faktorësh, ndër të cilët dhe kërkesa e ethshme për ta lexue Poetin e madh të dheut tonë.

Në këtë vështrim, në një pjesë të rëndësishme të historikut të ribotimeve të tilla, të argumentuara e interpretuara dhe në parashtresat e Atë Viktor Volajt O.F.M., lexohet qartë një ndjeshmëri e këtij të fundit ndaj ruajtjes së origjinalitetit të krijimeve, por dhe të historikut përkatës të inicimit të tyre, fakt që reflektohet dhe me të dhëna konkrete mbi kohën në të cilën mjaft prej tyre morën formën e parë nga mendja e pena e autorit.

Botimet më të hershme që përmbajnë dhe krijime të përfshira më vonë në vëllime tematike të orientuara ndaj krijimtarisë lirike mbartin qartë tipare të një kulture tipografike tipike për kohën dhe vitet në të cilat shohin dritën e shtypit, duke u bërë premisë krahasimi për realizime të mëvona, pjesa më e madhe e të cilave kalon në vëmendjen dhe kujdesin e Atë Viktor Volajt O.F.M., i pajisur me një kulturë të rrallë gjuhësore, me lidhje të pazgjidhshme me klasicitetin në pikëpamje të prozodisë, metrikës, elementeve të tjera që natyrshëm konvergojnë kur bëhet fjalë për mbajtjen e një roli kujdesues dhe mbikëqyrës ndaj integritetit të një pune autoriale, që veçanërisht kur shfaqet në formate vjershërimi e përmban në funksion të tij një arsenal gjuhësor që i shërben këtij të fundit, përbën një angazhim e ndërmarrje serioze për këdo që merr përsipër ta shoqërojë në hapat finalë të përgatitjes. Dallohen mirëfilli në shumë pikëpamje botimet më të hershme që përbëjnë dhe shfaqjet më të para të krijimtarisë lirike të Atë Fishtës, nga ato të mëvona, disa prej të cilave shohin dritën e shtypit dhe pas ndarjes së tij nga jeta. Një rrugëtim interesant në shumë pikëpamje gjurmohet në proces të krahasimit të varianteve përkatëse të botimeve në fjalë, duke pasur parasysh dhe faktin që pajisja me komente, interpretime, shënime të nevojshme për një vështrim më përafrues me brendinë e veprës përbën një veçanti unike në kuptimin e leximit të saj dhe për lexuesin e specializuar.

Aparati kritik e filologjik që shoqëron botimet që patën kujdesimin e Atë Viktor Volajt O.F.M. përbën një material të pasur burimor, i denjë për t’u marrë si referim dhe në vështrimet e sotme mbi veprën e Poetit të madh dhe perkursin e përshkuar nga njëri realizim në tjetrin. Është më se e qartë që në duart e Volajt vjershat, kangët, karminat, kushtimet, odet, përshtatjet, himnet, rishikimet e autorit marrin një vlerë të mirëfilltë në kuptimin e transmetimit të mesazhit inicial dhe motivor që mbartin. Tematizimet më të detajuara dhe renditjet me prirje të qartë nga arsyetimi i përafrimit të vjershave e krijimeve më të gjata marrin një domethënie konkrete nëse shoqërohen nga shpjegimet e pasura të Atë Volajt. Historiku i lirikave në të vërtetë nuk ka të bëjë me njohjen e inicimit të çdo krijimi, sa me një sërë të dhënash të tjera, ndër të cilat do të rendisnim dhe pranëvëniet në botime të ndryshme të teksteve të ndryshme, disa prej të cilave të mbiquajtura si melodramatike.

Autorin dhe përgatitësin e botimeve të gjysmës së parë të shekullit të kaluar i afron me njëri-tjetrin një mirëkuptim i natyrshëm, që receptohet në notat e sigurta me të cilat kujdesuesi introdukton krijimet e veprës lirike, pavarësisht gjatësisë tekstore dhe kohës reale në të cilat për herë të parë morën formën e tekstit poetik; dallojnë për një numër të madh komentesh e shpjegimesh krijime të caktuara, por dhe për introdukta të gjata, të cilat vijojnë të jenë analiza më e qartë e kontekstit që shoqëroi rrugëtimin e tyre. Një argument po aq i rëndësishëm mbetet dhe krahasimi tekstor mes pjesësh e kangësh që të botuara së pari disa dekada para se të realizoheshin botimet më të plota që marrin dhe formatin ekdotik e filologjik, reflektojnë trajta fjalësh që më tej përcillen me ndryshime që bëjnë të mundur të receptohet natyra e theksit të fjalës, prania e diftongjeve në trup të saj, pajisja me shenja diakritike të domosdoshme, apo dhe rishikimi i grafive të caktuara që mund të paraqiten në botimet më të para më të afërta me gjuhë të tjera dhe aparatet fonatore të tyre. Historikun e lirikave të Atë Gjergj Fishtës e përbëjnë një sërë mikrohistorish që plotësojnë të qenit mozaik të vetë qenësisë së shkrimtarisë së poetit tonë, i lindur për të qenë një vates, siç shprehet me të drejtë në lidhje me të dhe një bashkëkohës besnik dhe i afërt, siç ishte Atë Viktor Volaj O.F.M.

Lirika e Atë Gjergj Fishtës O.F.M. gjindet gjerësisht e pasqyruar në një sërë burimesh që priren nga letërsia e mirëfilltë e reflektuar në sythe e rubrika revistash të dekadave të para të shekullit të kaluar, në botime që më tej të rimarra paraqiten të ridimensionuara në pikëpamje të modelit gjinor që përmbahet në to, por dhe në vëllime që përfundimisht janë pasqyrë e përmbledhjes tematike dhe përmbajtësore të një sërë krijimesh që janë në të vërtetë motivet më të dashura për Poetin e madh shqiptar.

Ndryshimet që vihen re në variantet e botimit të veprës së Fishtës mund të përmblidhen të emërtuara si ridimensionime tekstesh që do të gjinden të përfshira nën një konceptim a emërtim gjinor që nuk i largon gjithsesi nga mëtimi i autorit, i cili rijeton me veprën e tij në çdo ribotim të dokumentuar, por dhe në tekste në format dorëshkrimi, të cilat duket se i njihte nga afër dhe kujdesuesi aq i përkushtuar i kësaj vepre, Atë Viktor Volaj O.F.M.

E vërtetojnë një gjë të tillë jo pak ubikime e referenca biblike që vetë argumenti qendror i vjershave dhe i komponimeve poetike i thërret natyrshëm; e vërtetojnë një sërë artificesh e mjetesh që autori i prodhon fuqimisht ndërsa interpreton momente të parabolave më popullore për humanitetin dhe historinë e tij.

Ndërthurur me vështrime mbi modele të afërta gjinore, që në momente të caktuara qenë dhe mjaft të përafruara në formate botimesh me krijimet që në gjykimin tonë i afrohen një përkatësie mirëfilli lirike, aq më tepër në një koherencë të kuptueshme me kohën në të cilën panë më se një herë dritën e botimit, kjo prirje në krijimtarinë e Fishtës vijon të grishë interes për një perspektivë më të arrirë të rimarrjes së tyre në studimet tona albanologjike.

AT GJERGJ FISHTA ARKITEKT I MARRËDHËNIEVE SHQIPTARO-AMERIKANE…

June 21, 2021 by dgreca

AT GJERGJ FISHTA ARKITEKT I MARRËDHËNIEVE SHQIPTARO-AMERIKANE VAZHDON TË JETË I PA DËSHIRUAR NË VENDIN E VET/

Nga Frank Shkreli* /

20 Qershori (i vitit 1919) shënon përvjetorin e fjalimit të At Gjergj Fishtës në Konferencën e Paqës në Paris mbi “Shqiptarët e të Drejtat e tyre”. Fjalimi ka si autor At Gjergj Fishtën, Sekretar i Delegacionit shqiptar por është lexuar në frëngjisht në Konferencën e Paqës nga Imzot Luigj Bumçi, Kryetar i delegacionit shqiptar. Viti 2021 shënon 30-vjetorin e rivendosjes së marrëdhënieve shqiptaro-amerikane, me 15 mars, 1991 — pas një ndërprejeje prej gjysëm shekulli nga regjimi komunist i Enver Hoxhës — dhe hapjen e parë të ambasadës së Shteteve të Bashkuara në Tiranë, me 1 tetor, 1991.

Këto data më sollën në kujtesë një artikull që kam shkruar kohë më parë mbi vizitën e At Gjergj Fishtës në Shtetet e Bashkuara e që ndoshta ia vlen të përmendet në lidhje me këto përvjetorë të rëndësishëm të historisë së marrëdhënieve shqiptaro-amerikane dhe rolit që ka luajtur At Gjergj Fishta si njëri prej arkitektëve kryesorë në zanafillën e këtyre marrëdhënieve, në fillim të shekullit të kaluar. E shoh të arsyeshme të kujtoj vizitën e At Gjergj Fishtës në Shtetet e Bashkuara të Amerikës në vitin 1922, si dhe veprimtarinë e tij lobuese me atë rast, në mbështetje të interesave të Shqiptarëve – për të cilat pakë njerëz janë të informuar dhe më pak dëshirojnë të flasin e të shkruajnë për të — përfshir lobimin që Fishta zhvilloi gjatë vizitës së tij të parë në Washington me zyrtarët më të lartë amerikanë në favor të njohjes diplomatike të Shqipërisë si shtet i pavarur nga Shtetet e Bashkuara. Këto shënime janë bazuar në disa të dhëna dhe korrespondenca në librin e vjetër përkujtimor, “At Gjergj Fishta 1871-1940”, botuar nën kujdesin e At Benedikt Dema, me rastin e vdekjes së At Gjergj Fishtës me 30-dhjetor, 1940. Nga këto të dhëna na del se historia e marrëdhënieve shqiptaro-amerikane e ka fillimin shumë më heret se këto tre dekadat e fundit, megjithëse protagonistët aktualë të këtyre marrëdhënieve do të donin të na bindnin sot se historia e këtyre marrëdhënieve fillon me ta (e ndoshta po mos të jemi të kujdesshëm edhe mbaron me ta).

Komuniteti shqiptaro-amerikan me të drejtë njihet si mbrojtës historik i kauzave kombëtare shqiptare në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, duke filluar nga veprimtaritë e diasporës më të vjetër shqiptare në Amerikë. Këto veprimtari, në mbrojtje të drejtave të shqiptarëve në trojet e tyre në Ballkanin Perëndimor dhe kudo në botë, e që në fjalorin e sotëm politik njihen si “veprimtari lobingu”, për shqiptarët e Amerikës kanë filluar me takimin e Fan Nolit me Presidentin amerikan Woodrow Wilson, kur ish-Presidenti Wilson, sipas Nolit, i kishte premtuar se, “një zë do të ketë në Konferencën e Paqës në Paris dhe atë zë do ta përdorte në mbështetje të Shqipërisë”. Shumë është shkruar për këtë rast si dhe për veprimtaritë lobiste të komunitetit shqiptaro-amerikan, sidomos gjatë 40-viteve të fundit, në mbrojtje të drejtave dhe interesave kombëtare të shqiptarëve kudo.

Por falë urrejtjes, shpalljes së tij si armik e tradhëtar i popullit, harresës dhe anashkalimit zyrtar të personit dhe veprës së At Gjergj Fishtës për pothuaj një gjysëm shekulli nga regjimi komunist sllavo-aziatik – por edhe në 30-vjet të regjimeve post-komuniste, përfshir median dhe historiografinë shqiptare të influencuar nga komunizmi — pak njerëz mund ta dinë se përveç kontributeve të shumta në fusha të ndryshme, si në letërsi, gjuhë, kulturë dhe politikë shqiptare, Gjergj Fishta ka dhënë një kontribut të çmueshëm edhe në atë që sot e quajmë “lobing”, në mbrojtje të interesave kombëtare, në konferenca dhe takime ndërkombëtare të nivelit të lartë. Veçanërisht, roli që ka luajtur Gjergj Fishta në njohjen e pavarësisë së Shqipërisë nga Shtetet e Bashkuara dhe në lidhjen diplomatike midis dy vendeve.

Përpjekjet lobiste të Fishtës janë bazuar në disa të dhëna dhe korrespondenca përfshir në librin përkujtimor, të lartë përmendur, “At Gjergj Fishta 1871-1940”, botuar nën kujdesin e At Benedikt Dema, me rastin e vdekjes së At Gjergj Fishtës me 30-dhjetor, 1940. Bazuar në korrespondencën e pasqyruar në këtë botim të veçant përkujtimor — midis Fishtës, At Justin Rrota dhe At Pal Dodaj — Gjergj Fishta njoftonte Kuvendin françeskan në Shqipëri arrijtjen e tij në Amerikë, duke shkruar se, “Me 8 të këtij muaji (Mars, 1922) në ora 2:30 mbasdite vuna kambën në Amerikë, në New York”.

Nga të dhënat që paraqiten në këtë libër, del se vizita e At Gjergj Fishtës në Amerikë kishte dy objektiva: Një, të “kujdesej për interesat e Shqipënisë”, sipas porosisë së Imzot Luigj Bumçit, Kryetar i delegacionit shqiptar në Konferencën e Paqës në Paris. Objektivi i dytë ishte që Fishta të takohej me personalitetet më të dalluara të diasporës shqiptare në Amerikë. I rëndësishëm është fakti se — nga korrespondenca e Poetit Kombëtar që ai ka shkëmbyer nga Amerika me pjesëtarë të Urdhërit Françeskan në Atdhe — pas takimeve me përfaqësues të shquar të komunitetit shqiptaro-amerikan si Faik Konica gjatë vizitës së tij të parë në Amerikë në vitin 1922 – mësojmë, ndër të tjera, edhe për veprimtarinë lobiste të At Gjergj Fishtës në Washington. (I vetdijshëm për rëndësinë historike të këtyre letrave, At Pal Dodaj ka shkruar se përmbledhja e letrave të Fishtës që dërgonte nga Amerika më 1922 do t’u interesojë, eventualisht, studiuesve të historisë, megjithse deri më sot nuk duket që ky dokumentacion të ketë tërhequr interesimin e historiografisë pseudo-komuniste që gjithnjë dominon në interpretimin e historisë së Kombit shqiptar). Sidoqoftë, le t’i këthehemi disa prej komunikimeve midis Fishtës në Amerikë dhe Kuvendit Françeskan në Shkodër të cilat pasqyrojnë veprimtarinë lobiste të Fishtës në Washington.

Provinciali i Kuvendit Françeskan në Shqipëri në atë kohë, At Pal Dodaj shënon në librin përkujtimor (më sipër), “At Gjergj Fishta – 1871-1940”, se në një letër të datës 8-V-22, dërguar atij nga At Gjergj Fishta prej Washingtonit, Fishta flet për veprimtarinë e tij lobiste në favor të njohjes diplomatike të Shqipërisë nga Shtetet e Bashkuara, si dhe për takimet që kishte zhvilluar ai me Senatorë katolikë amerikanë, me ndihmën e françeskanit amerikan, Godfried Shilling, i cili në atë kohë gëzonte influencë të madhe në qarqet politike dhe diplomatike të Washingtonit, sipas të dhënave në këtë libër:

“Këtu në Washington kam kontaktue me nji senator katolik, siç të kam shkrue (29.4. 1922), dhe i jam lutë me u interesue pranë Qeverisë së Tij për njohjen e Shqypnisë si Shtet i Pamvarun”, thuhet në letrën e Fishtës. “Ai ka folë sot me Senatorin e Partisë Republikane, Henry Cabot Lodge…”, (politikan me autoritet i asaj periudhe dhe mbështetës i madh i rolit amerikan në punët botërore — shënim i autorit), “…i cili më tha se njohja e Shqypnisë asht e mundshme, prandej Qeveria e Tiranës, t’a paraqesi kërkesën e Saj me shkrim në Nensekretariatin e Shteteve të Bashkueme t’Amerikës.” Në faqen tjetër të letrës, sipas At Palë Dodaj, Fishta ishte shprehur se, “Ndërkaq, vizita eme në Washington ka pasë, si përfundim, njohjen e Shqypnisë prej anës së Shteteve të Bashkueme të Amerikës. Të gjitha përpjekjet e maparshme të Qeverisë sonë, si edhe ato të (Federatës Panshqiptare) “Vatra”, s’kanë pasë sukses…Kjenë Senatorët katolikë — të cilëve ua pata paraqitë çashtjen, sidomos, nga pikëpamja fetare– ata të cilët me ndërhymje të veta siguruan njohjen zyrtare të Shqypnisë nga Qeverija amerikane”, citohet letra e At Gjergj Fishtës dërguar nga Washingtoni në adresën e At Pal Dodajt. Data e njohjes zyrtare e vendosjes së marrëdhënieve diplomatike midis Washingtonit dhe Tiranës, përputhet plotësisht me vizitën e At Gjergj Fishtës në Washington si dhe me përmbajtjen e letrave të tija, cituar më lartë. Albania – Countries – Office of the Historian (state.gov)

Sipas Zyrës së Historianit të Departamentit Amerikan të Shtetit — me anë të një telegrami që mban datën 25 Korrik, 1922 — Sekretari Amerikan i Shtetit (DASH) në atë kohë, Charles Evans Hughes, informon Komisionerin Amerikan në Shqipëri, Maxwell Blake se në datën 28 Korrik, 1922 ai mund t’i, “Dorëzojë Ministrit të Jashtëm të Shqipërisë njoftimin me shkrim për njohjen de jure të Shqipërisë, nga ana e Shteteve të Bashkuara.”

Sipas Zyrës së Historianit të (DASH) njohja e shtetit shqiptar nga Washingtoni u pasua me vendosjen zyrtare të marrëdhënieve diplomatike midis dy vendeve tona më 4 Dhjetor, 1922, kur Përfaqësuesi i Jashtzakonshëm dhe Ministri Fuqiplotë i Shteteve të Bashkuara në Tiranë, Ulysses Grant-Smith i paraqiti letër-kredencialet Qeverisë së Shqipërisë në Tiranë, pikërisht me 4 Dhjetor, 1922, theksohet në tekstin e Zyrës së Historianit të (DASH).

Thonë se njerëzit e mëdhenj të një Kombi, siç është Fishta, vlerësohen më shumë pas vdekjes se kur janë gjallë. Fatkeqësisht, kjo nuk ka ndodhur me At Gjergj Fishtën pasi edhe sot pas 30-vjet “post-komunizëm”, Poeti i Kombit dhe Mbrojtësi më i vendosur i të drejtave, vlerave dhe identitetit kombëtar të shqiptarëve edhe sot e kësaj dite është i stigmatizuar si tradhëtar, si një personi i pa dëshiruar në Shqipëri – persona non grata në vendin e vet – atdheun, për të cilin punoi e veproi aq shumë. Unë e kam shumë të vështirë gjithnjë të konstatoj se ku e ka hallin Tirana zyrtare me At Gjergj Fishtën, i cili me veprat e tija përjetësoi çdo gjë me të cilat mund të krenohet Kombi Shqiptar ndër shekuj, qoftë veprimtaria e tij shumë dimensionale, në nivel kombëtar dhe ndërkombëtar në përgjithësi, qoft kontributi i tij në njohjen dhe vendosjen e lidhjeve diplomatike midis Shqipërisë dhe Shteteve të Bashkuara në fillim të shekullit të kaluar, në veçanti. Unë ende nuk e kuptoj se pse sot, gjoja në demokraci, “At Gjergj Fishta sakrifikohet pikërisht si përfaqsuesi madhor i vlerave kombëtare”, siç është shprehur me një rast i ndjeri Profesor Arshi Pipa.

Kemi arritur në një pikë të historisë pas kaq vitesh, që të themi me keqardhje të madhe, se me ketë klasë politike në Shqipëri dhe në Kosovë, e cila kontrollon çdo aktivitet të jetës së shqiptarëve në një sistem që guxojnë ta cilësojnë si “demokraci”- e kemi humbur shpresën se shqiptarët, si komb madje edhe 30-vjet pas komunizmit – do të jenë të lirë të vlerësonin më në fund njerëzit e mëdhenj të Kombit si At Gjergj Fishta për meritat historike që kanë. Me ketë nivel kulture bolshevike që tregon kjo klasë aktuale politike e shqiptarëve sot, ajo nuk është e denjë të përfaqësojë një komb të përparuar, që dëshiron të jetë i lirë dhe demokratik, në fillim të shekullit 21! Si të tillë, kot e kini se nuk mund të bindni askënd se ndani vlerat me botën perëndimore. Fatkeqësisht për Kombin shqiptar, po shihet tashti se vlerat tuaja i kanë rrënjët thellë në trashëgiminë e Enver Hoxhës, nga e cila duket se e kini shumë të vështirë të distancoheni.

Kot e kini se me Enver Hoxhën dhe me gënjeshtrat tuaja nuk do të bëheni kurrë pjesë e botës së qytetëruar. Pyetja për këtë klasë aktuale politike, “post-komuniste” e të gjitha ngjyrave, vazhdon të jetë: me cilat vlera doni të shkoni drejtë Evropës dhe drejtë lidhjeve të ngushta me Shtetet e Bashkuara: me vlerat anti-kombëtare të sllavo-aziatikut Enver Hoxha a po me vlerat e At Gjergj Fishtës, “Përfaqsuesit madhor të vlerave kombëtare” dhe të vlerave të vërteta pro-perëndimore ndër shqiptarët, si dhe të njërit prej arkitektëve kryesorë marrëdhënieve shqiptaro-amerikane, një shekull më parë. Sa më parë që t’i përgjigjeni kësaj pyetjeje – për mirë ose për keq — aq më e qartë do të bëhet rruga në të cilën kini ndër mend ta çoni Kombin shqiptar në të ardhmen!

Frank Shkreli

Ndoshta mbrojtësi më i vendosur, historikisht, i interesave dhe identitetit kombëtar të shqiptarëve – i këtij populli, të drejtat e të cilit i mbrojti si askush tjetër në nivel kombëtar dhe ndërkombëtar — At Gjergj Fishta, për pothuaj një shekull tani i shpallur “armik i popullit” dhe “reaksionar”, nga ish-regjimi komunist i Enver Hoxhës, ndërkohë që vazhdon të trajtohet si persona non grata në vendin e vet nga regjimet e të ashtuquajturit tranzicion “post-komunist” i tre dekadave të kaluara.

Profesor Arshi Pipa është shprehur, se ajo që e dallon patriotizmin e At Gjergj Fishtës nga të tjerët është, “karakteri militant, luftarak, i patriotizmit” të tij. Të tjerët, sipas Arshi Pipës, më shumë kanë mbrojtur, ndërsa Fishta ka mbrojtur dhe ka sulmuar. “Ai ka sulmuar të gjithë ata, persona ose shtete të vogla, ose fuqi të mëdha, të Lindjes e të Perëndimit, të Krishtit ose të Muhametit, që kanë synuar robërimin, pushtimin, copëtimin e Shqipërisë. Ata që kanë cenuar tagrin e popullit shqiptar, ata që kanë fyer dinjitetin dhe krenarinë kombëtare”, ka shkruar i ndjeri Profesor Pipa për patriotizmin e At Gjergj Fishtës.

—————————————————————————————

Më poshtë, fotot e Personaliteve të larta politike amerikane, emrat e të cilëve i përmend At Gjergj Fishta në korrespondencën e tij nga Shtetet e Bashkuara të Amerikës në viti 1922

Senatori Republikan, Henry Cabot Lodge, Kryetar i Komisionit të Senatit për Punë të Jashtme kur Fishta vizitoi Washingtonin

Françeskani amerikan Godfried Shilling me të cilin u takua At Gjergj Fishta në Washington, 1922

Charles Evans Hughes, Sekretari Amerikan i Shtetit (1921-1925)

Ministri (Ambasadori) i parë amerikan në Tiranë: 4 Dhjetor 1922 – 8 Shkurt, 1925

At Gjergj Fishta dhe Konferenca e Paqës – fjalim monumental në historinë e Kombit shqiptar, 20 Qershor 1919

AT GJERGJ FISHTA PËR DEDË GJON LULIN

April 6, 2021 by dgreca

Nga Frank Shkreli/

Sivjet, 6 prilli shënoi 110-vjetorin (6 Prill,1911) e ngritjes së Flamurit Kombëtar nga Heroi i kombit, Dedë Gjo’Luli — për herë të parë në pothuaj 500-vjet të pushtimit turko-osman në trojet shqiptare. Ngritjes së Flamurit Kombëtar të Shqiptarëve i pati paraprirë Kryengritja e Malësisë së Madhe, një kryengritje kjo që zgjato nga marsi deri në gusht të vitit 1911 dhe që mund të thuhet se një kryengritje e tillë nuk kishte ndodhur më parë në trojet shqiptare, qysh prej kohës së Gjergj Kastriotit-Skënderbe. Në këngën e 28-të të “Lahutës së Malësisë”, epopesë tonë kombëtare, i madhi i letrave shqipe, At Gjergj Fishta i këndon trimërisë së Dedë Gjo Lulit dhe malësorëve të tij: Deda niset me një grusht malësorë për në Rapshë të Hotit, për t’u takuar me plakun Marash Ucin, të cilin e njofton, por të merrte edhe pëlqimin e tij për kryengritjen – sepse me djemtë që kishte me vete, kishte vendosur t’i binte Turkut para afatit të caktuar nga paria e maleve. Dedë Gjon Luli ngarkon Marash Ucin me detyrën që të lajmërojë për këtë nismë kombëtare, fiset Shkrel e Kastrat, pasi ushtarët e tij ishin vetëm 20 — “me shtatë pushkë e një allti”. Kryengritësit malësorë marrin nën kontroll postet e mbretit dhe zënë robër 60 ushtarë anadollakë të cilëve kryengritsit u marrin armët dhe i nisin për Shkodër. Luftimet pëlcasin aty këtu, ndërsa Fishta përshkruan me zotësinë e tij prej poeti, se si rojet turke bien e dorëzohen anë e mbanë Malësisë. Me të marrë vesh për luftën e malësorëve, Sulltani dërgon në Shkodër 70 taborë nën komandën e Turgut Pashës kundër malësorëve por malësorët nuk dorëzohen. Paria e maleve mblidhet me Luigj Gurakuqin në krye dhe vendosin t’i përgjigjen Pashës me barut, sipas Gjergj Fishtës: “Mësyn Turku me furi, e pret Malësia me trimëri”, këndon At Gjergj Fishta në vjershën 28-të të “Lahutës së Malësisë”. Vendi kallet flakë: gjëmojnë male e kodra, ushtojnë gryka e humnera, fishkëllejnë plumba e gjyle topash. Ethem Pasha mësyn Kelmendin nga ana e Gucisë dhe malësorët tashti gjenden mes dy zjarreve, por nuk ligështohen. Forcat dërmuese anadollake fitojnë, por toka lahet në gjak dhe shtrohet pëllëmbë për pëllëmbë me ushtarë të vdekur anadollakë. Evropa habitet nga trimëria e malësorëve dhe më në fund kontinenti i vjetër e sheh vendosmërinë e shqiptarëve për të jetuar të lirë në trojet e veta, pas pushtimit osman prej 500-vjetësh, interpreton Fishta:

Në këtë 6 prill kujtojmë pra me fjalët e Poetit Kombëtar, At Gjergj Fishtës, kryengritjen e Malësisë së Madhe dhe Dedë Gjon Lulin, i cili me aktin e ngritjes së Flamurit Kombëtar për herë të parë në 500-vjet të pushtimit osman, tregoi guximin dhe trimërinë e tij dhe të bashkluftëtarëve të tij malësorë, të sfidonte perandorinë osmane — më të madhja e asaj kohe dhe kolonializmin e institucioneve të saj në trojet shqiptare — duke ndryshuar përgjithmonë historinë e Kombit shqiptar dhe duke i çuar shqiptarët drejtë fillimit eventual të lirisë shoqërore dhe pavarësisë politike.

Megjithëse ngritja e Flamurit Kombëtar nga Dedë Gjo’ Luli dhe malësorët ishte hedhur në harresë nga regjimi komunist për arsyet e tija ideologjike, gjë që nuk ka ndryshuar shumë as këto 30 vjet post-komunizëm – ngritja e Flamurit në Deçiq të Malësisë së Madhe, sot e kësaj dite, mbetet një akt i madh historik e patriotik, që do të kujtohet gjithmonë me krenari frymëzuese dhe si simbol i paharrueshëm i fuqisë morale të malësorëve dhe të Kombit shqiptar, në përgjithësi, kundër pushtuesve të huaj dhe armiqëve shekullorë të kombit, atëherë dhe sot.

Megjithkëtë, rëndësia e rolit historik të Dedë Gjon Lulit, e Kryengritjes së Malësisë së Madhe dhe ngritja e Flamurit kombëtar në Deçiq me 6 prill, 1911 nga Dedë Gjo’ Luli me malësorë, është se ajo ka meritën se konsolidoi edhe hovin që kryengritja i dha idesë së Lidhjes së Prizrenit për një Shqipëri të lirë e të pavarur, për një Shqipëri që brenda kufijve të saj do të përfshinte të gjithë ata që e konsiderojnë veten bijë e bija, nipa, stërnipa e mbesa të Gjergj Kastriotit — Skënderbeu. Një meritë tjetër e këtyre burrave, është se kryengritësit malësorë i erdhën në ndihmë kombit në çastin kur mendohej se raca shqiptare po jepte shpirt, e ndarë dhe e harruar nga bota perëndimore, nga ajo botë ku e kishte vendin dhe që, fatkeqsisht, sot e asaj dite mbetet ende një ëndërr e pa realizueshme për shqiptarët. Dedë Gjon Luli me malësorët e tij i erdhën në ndihmë tokës arbërore, atëherë kur dukej se shpresat e shqiptarëve për liri e pavarësi po zhdukeshin dhe kur fqinjët, lakmues të tokave shqiptare — nëpër kancelaritë e Evropës — bërtisnin duke thënë se nuk kishte komb shqiptar.

Malësorët e vitit 1911, jo vetëm që u bënë simboli i Rilindjes Kombëtare, por ata ishin edhe dallëndyshet që paralajmëruan pavarësinë kombëtare të shqiptarëve, e cila u shpall një vit më vonë. Ata ishin lajmëtarët e kombit që njoftuan Evropën dhe botën se toka e Gjergj Kastriotit, më fund, kishte zot.

Në përpjekjet e tyre për liri e pavarësi, Fed Gkon Luli due malësorët e tij gjetën mbështetjen e Ismail Qemalit e Luigj Gurakuqit, të cilët të inkurajuar nga lufta e malësorëve kundër armikut janë takuar me Dedë Gjonin për të përpiluar Memorandumin historik që, ndër të tjera, përmbante kërkesat e Malësorëve dhe të gjithë Shqiptarëve, për një Shqipëri me administratë në gjuhën shqipe dhe për buxhet të vetin. Mund të ishte ky fillimi i një përpjekjeje, që sot do ta quanim “ndërkombëtarizim të çështjes shqiptare”, duke pasqyruar dëshirën e të gjithë shqiptarëve për liri e pavarësi. Ishte pra një mesazh i fuqishëm për atë kohë, por edhe për sot se shqiptari dëshiron të jetojë në shtëpinë e vet, zot i fatit të vet – pa ndërhyrje due influenca nga jashtë — në paqe e siguri me fqinjët, si pjesë e familjes së madhe evropiane.

Në botën aktuale shqiptare të koncesioneve ekonomike, publiko-private, të interesave të shumëllojshme personale e partiake, përfshirë interesat dhe influencat e huaja që nuk prajnë kurrë duke vepruar kundër interesave shqiptare — është mirë të kujtohet me këtë rast se kryengritja e Malësisë së Madhe dhe ngritja e Flamurit në Deçiq me 6 prill, 1911, u bë thjesht për ideale të larta kombëtare. Ato përpjekje nuk ishin ndërmarrje për përfitime të përkohshme personale, krahinore, fetare ose ideologjike, por ishte një luftë për jetë a vdekje — për mbijetesën dhe lirinë e kombit shqiptar – dhe si e tillë kishte qëllime dhe objektiva të interesit mbarë kombëtar, për ruajtjen e identitetit dhe të vlerave e karakteristikave që kanë dalluar gjithmonë shqiptarët nga të gjithë popujt e tjerë: nderi, besa dhe burrëria!

***

AT GJERGJ FISHTA: PËR MONUMENT TË DEDË GJO’ LULIT

“Vllazën shqiptarë! Atje mbi karpa (shkëmbij) nji çetë Lekë fatosa të Hotit dilte trollit e shpijet vet, e mirë mbërthye në armë, thik ngjeshej malit përpjeta, si njajo reja e murrme, kërcenuese ngjitej në rribë t’Eurit a t’Akvilonit shungullues, para se të shkref përmbi dhe të mjeruem thellimi. Nji burr zeshkan, i përmbledhët e ngërthye vetllat si dy shlliga t’idhta, kur mnershëm njëna me tjetrën kukzohet, u ka pri i atill. Fëtyra e tij, nji bri alpet të thepisun, syni i tij vullkan tanë zjarm e shkëndija, thue se prej si tash po shkrepë vetima e zharriste ajrit po lvite rrufeja. Ashtë Ded Gjo’Luli, që vu sy me vdekë, a shqiptar i lirë me mbetë, me ata kreshnikë petrita të Maleve të Mdhaja –burra motit veç që i bante lokja shqiptare – bjen në e mbi “kaki” të Deçiqit, ngul Flamurin e Shqipnisë – kuq e zi; zjarm e dekë – nji be ai rreh, nji be të madhe po rreh ai në sy të qielles e të dheut, se rob shqiptari per nën thember mizore të Turkut ma kurr, jo, kurr ma do të gjimonte, e as nën thembër të atij sllavi te mnieshëm. M’atë be të shugurueshme ngeli në habi Europa; Cetina u trand e u dynd tan pezëm e mni Stambolla; edhe prej Deçiqit në Veleçik të madhnueshëm nisi me vlue e rrebtë nji luftë e përgjkashme e përnjimend titanike. Shkumë gurgulloi gjaku nëpër dolomie estalagtita të zgavrave t’errëshme, e kah qiella u çue, po, tym e shkendi, e vigëm nanash, e vaj foshnjesh të flakrueme në zjarm, e ankime e gjamë të varruemësh, e nji zhurmë e nji krizme rrotash, e kualsh topash, e nji bubullime e menerëshme, thue po të rroposet për nën kambë rruzullimi. Edhe malsori muejt (ia doli). E kje m’ateherë që verigat e randa të robnisë sonë pesëqindvjetore u këputen e zojë e lirë e me vedi duel Shqipnija. – Po mos të ishte kenë që malsori jonë, Konstitucjonit të Turkisë e të ktej i’u gjet me pushkë në faqe kundra turkut, Shqipni sod nuk do kishte e na edhe sod do të gjimojshim për nën thember të ndonji tirani të ri.

Vllazën shqiptar! na sod jemi të lirë; por martirët fatosa të lirisë tonë kombëtare kalben të harruem nën dhe, kur trupat e tyre të bam kortar prej anmikut, mos t’i ketë shpuplue e grisë mbi dhê orrlat e shkerbetë e egra. E po a përnjimend se nipat e stërnipat tonë, mbas ndonji stinet të terrnueme (tjetër), ma ata nuk do të dijnë as emnin e atyne burrave të pavdekshëm që u fituen lirinë dhe u falën Atdheun? Para se fli vehten të bante malsori, na Atdhe s’kem pas e rob kem kenë, e raje e skllav e kurrgja tjeter. Jo, për Zotin! se marre e turp për ne do t’ishte e nji dam i madh për Atdhe, po u qitë në harresë emni, e gjallë në nipni tonë s’u mbajt ideali, që kreshnikët e maleve tona i shtyni, flie me bamun vedin per mizori t’anmikut. Jo, po: do të hupë Shqipnija, diten që sysh ta dar (harroi) shqiptari njatë idealin e Ded Gjo’Lulit …”. (Antologji Shqipe, shkruar anga Fishta me 1924, botuar nga Filip Fishta, shtëpia botuese “Kristo Luarasi”, Tiranë 1935) — marrë nga një shkrim i historianit dhe autorit malësor, Ndue Bacaj, me rastin e 110-vjetorit të ngritjes së Flamurit Kombëtar në Deçiq.