Artan Nati/
Bibla thotë: “Në fillim ishte Fjala.” Po në versionin shqiptar, kapitulli do të duhej të niste me: “Në fillim ishte Britma.” Sepse përpara fjalës, ne shqiptarët patëm nevojë të bërtasim, për të mbijetuar, për të treguar forcë, për të bindur tjetrin që nuk na dëgjoi kurrë me të mirë. Dhe ja ku jemi sot: britma është bërë melodia jonë kombëtare, ndërsa fjala e qetë, një luks që s’e kemi përvetësuar ende. Në kafene, kush nuk bërtet shihet si i dobët. Në familje, kush nuk tund dorën si flamur në ajër, mbetet i padëgjuar. Në parlament, kush nuk godet foltoren me grusht, konsiderohet “i paimpenjuar”. Britma është valuta jonë e përditshme, gjesti është kartëmonedha, dhe dialogu?
Një monedhë e rrallë, që nuk qarkullon dot. Kultura jonë e bisedës është një art i çuditshëm: ne flasim jo për të folur, por për të mos lënë tjetrin të flasë. Askush nuk dëgjon, sepse dëgjimi është luks i huaj. Secili pret si gladiator që t’i vijë radha në arenë, dhe sapo i bie trompeta e brendshme, lëshohet me fjalë, gjeste, duar e këmbë, sikur të ishte në Olimpiadën e oratorisë ballkanike. Në Perëndim, një britanik e përfundon fjalinë, pastaj një tjetër nis të flasë, dhe të gjithë e dëgjojnë. Tek ne, në Ballkan dhe fqinjësinë e gjerë të Lindjes së Mesme, ky protokoll është i tepërt: pse të presësh kur mund të flasësh njëkohësisht? Pse të dëgjosh kur mund të provosh që ke gjithmonë të drejtë, edhe kur s’të kupton njeri?
Në fund, nuk fiton argumenti më i fortë, por ai që ka mushkëritë më të fuqishme. Sepse te ne logjika nuk matet me arsye, por me lartësinë e zërit. Dhe sa më shumë të tundet tavolina nga gjestet, aq më i besueshëm del fjalimi.
Nëse do të na përshkruante një antropolog i huaj, ndoshta do të na quante “Homo Monologus”: krijesa që nuk bëjnë dialog, por monolog kolektiv, ku secili flet për vete dhe të gjithë bërtasin në kor. Kultura jonë e bisedës është një sport kombëtar pa rregulla: kush kundërshtohet, nuk përgjigjet me argument, por ngre zërin, shton gjestet, dhe shtrëmbëron fytyrën si aktor i filmave të kinemasë italiane të viteve ’60. Dhe pse ndodh kjo? A jemi ne specie e veçantë, një version ballkanik i njeriut modern? Apo fshihet ndonjë sekret i thellë në historinë tonë? Ndoshta shekuj pushtimesh, gjakmarrjesh e betejash kanë gdhendur në genet tona këtë refleks mbrojtës: kur dikush thotë “nuk ke të drejtë”, ne e dëgjojmë si “po të pushtoj fshatin dhe po të marr tokën”. Prandaj edhe në një bisedë të thjeshtë për futboll, ne mobilizohemi sikur jemi në kuvendin e Lezhës.
Në kulturën tonë, kundërshtimi është sinonim i sulmit. Dhe çdo sulm kërkon mbrojtje me çdo kusht: me zë, me duar, me vetulla të ngritura, me buzë të shtrënguara, dhe nëse duhet, edhe me një grusht mbi tavolinë. Ndërsa perëndimori e sheh debatin si shkëmbim idesh, ne e përjetojmë si betejë për mbijetesë. Faktorët që gdhendën veçantinë tonë, mendoj, se janë:
Së pari, faktori psikologjik: kemi një ndjesi të lindur se nëse nuk flasim fort, nuk ekzistojmë. Në trurin tonë duket sikur ka një buton alarmi që ndizet sapo dikush guxon të na kundërshtojë. Dhe aty ku dikush tjetër do të ulte tonin, ne shtojmë volumin, sepse bindja jonë është se e vërteta del nga goja vetëm nëse shoqërohet me oktavë të lartë. Së dyti, faktori kulturor: në tryezat shqiptare nuk ka vend për heshtje. Heshtja për ne është dyshimtare, pothuajse tradhti kombëtare. Prandaj, që të tregosh se je i gjallë, duhet të flasësh pandërprerë, me duar e këmbë, sikur të jesh duke udhëhequr një orkestër të padisiplinuar. Në vend të simfonisë, prodhohet kakofonia, por sidoqoftë, është e jona. Së treti, faktori shoqëror: shoqëria jonë është ndërtuar mbi parimin “kush nuk dëgjohet, zhduket”. Në bisedë, secili kërkon të jetë kryeplaku i kuvendit, të ketë fjalën e fundit, edhe nëse po flitet për recetën e qoftes. Rezultati? Të gjithë bërtasin njëkohësisht dhe askush nuk dëgjon. Një lloj demokracie e çuditshme, ku çdo zë është i lirë, por asnjë nuk merret seriozisht.
Së fundi, faktori historik: pas shekujsh pushtimesh, mbrojtjesh dhe gjakmarrjesh, kemi krijuar një refleks mbijetese. Çdo fjali që vjen nga tjetri na duket si një rrezik për integritetin tonë, dhe ne përgjigjemi sikur të ishim në një betejë për kështjellën. Kështu, edhe një debat për motin mund të përfundojë si një rrethim mesjetar, me britma, gjeste dhe kërcënime të maskuara.
Në Shqipëri, çdo bisedë e zakonshme është një mini-parlament: kush flet i pari, e mbyt tjetrin me zë të lartë; kush s’e ka zërin mjaft të fuqishëm, kompenson me duar e këmbë, sa duket sikur do të nisë karate në mes të darkës familjare. Dialog? Jo, faleminderit! Monologu është forma jonë më e preferuar, një oratori kombëtare që zhvillohet edhe pa publik. E çuditshme është që ne habitemi kur e shohim të njëjtën skenë në parlament. Deputetët thjesht riprodhojnë versionin “XL-ekstra large” të komunikimit tonë të përditshëm. Njëri rreh foltoren me grusht sikur të ishte tavolina e kafenesë, tjetri tund gishtin tregues aq fort, sa duket se do ta përdorë si shkop dirigjenti për orkestrën e zhurmës kombëtare. Ndërkohë, një palë bërtet aq shumë për “interesat e popullit”, sa harron që mikrofoni nuk është altoparlant për stadiumin kombëtar.
Ne nuk i kemi politikanët që meritojmë, thotë populli i revoltuar. Por a është vërtet kështu? Sepse në zgjedhje, nuk votojmë për më të mençurin, por për më të zhurmshmin. Jo për më të diturin, por për atë që duket më i sigurt, zakonisht duke goditur tavolinën dhe premtuar “unë jam shpëtimtari juaj”. Dhe më pas, kur ky shpëtimtar kthehet në “drejtues i korit të interesave personale”, ne ankohemi: “Na ka rënë fati i keq, s’kemi politikanë të mirë!” Por fati s’ka asnjë faj. Fati nuk erdhi nga qielli. Fatin dhe parlamentarin e zgjodhëm ne, të bindur se volumi i zërit është matës i dijes, dhe gjestet me duar e këmbë janë diplomë për mençuri. Dhe ja ku jemi: në parlament, në parti, në qeveri, shfaqja është gjithmonë e njëjtë: shumë fjalë, shumë britma, shumë duar që rrahin tavolina… dhe shumë pak punë. Dhe ndërsa perëndimorët zhvilluan institucionet, ne zhvilluam mushkëritë.
Perëndimi ndërtoi institucione që garantojnë që fjala të dëgjohet edhe nëse është e qetë. Ne ndërtuam shoqëri ku duhej të bërtisje për të mbijetuar. Britaniku ka sigurinë e ligjit, gjermani të sistemit, skandinavi të konsensusit. Shqiptari? Sigurinë e mushkërive. Deri sa të mësojmë të ulim volumin dhe të ngremë logjikën, bisedat tona, nga tryezat e dasmave te kafenetë e lagjes, do të vazhdojnë të jenë një garë kush ngre më shumë zërin, e jo kush sjell argumentin më të fortë. Parlamenti? Festival i operës, ku secili këndon arien e vet, dhe askush nuk dëgjon korin. Dhe kështu, sa herë që shfaqja mbyllet me duartrokitje të lodhura, e vetmja gjë që na mbetet për të nesërmen është një zhurmë më e madhe dhe një logjikë më e vogël.