Kosta Nake/
Strukturimi i një vepre dhe mbushja e saj me brumin letrar mund të jetë unike për çdo shkrimtar, madje mund të ndryshojë edhe te i njëjti autor nga një vepër te tjetra. Në leximin më të fundit të romanit “Gjenerali i ushtrisë së vdekur” m’u duk sikur autori, duke vendosur në qendër një ushtarak, ka marrë diçka nga arti ushtarak duke ngulur flamurthe në subjektin e veprës, ashtu si strategët veprojnë në hartat e tyre gjatë luftës.
Një gjeneral, 20 vjet pas mbarimit të luftës, vjen të mbledhë eshtrat e ushtarëve të vrarë në një tokë që e kishin pushtuar paraardhësit e tij. Pushtimi ka rezultuar në përplasje të armatosur, me humbje jete nga të dy palët, rrjedhimisht toka që mban të rënët duket armiqësore në sytë e gjeneralit. Kësaj qasje të padëshiruar ai i përgjigjet me krenarinë e misionarit duke vendosur flamurthin e parë.
Gjenerali shoqërohet nga një prift dhe fund e krye ka një dualizëm të heshtur mes tyre dhe këtu ngrihet flamurthi i dytë.
Mes të vrarëve gjendet koloneli Z. dhe të dy misionarët janë nën kërkesat e familjarëve, nënës dhe gruas së kolonelit. Ç’është ky pasion i tepëruar i kësaj gruaje për burrin e vrarë njëzet vjet më parë me të cilin ka qëndruar vetëm dy javë? Po ato largime të priftit me gruan e kolonelit a nuk të bëjnë të dyshosh dhe të vendosësh një flamurth për një betejë në rrafshin pasuror?
Pas kapitullit të Italisë fashiste disa ushtarë u tërhoqën me trupat kryesore, një pjesë u bashkuan me forcat partizane, të tjerë u strehuan në familjet shqiptare, rrjedhimisht të vrarët mund të klasifikoheshin si heronj apo dezertorë nga atdheu amë, por armiq dhe viktima nga vendi i pushtuar. Këtë flamurth e ngre një plakë me fjalët e saj: “I thoni atij që të mos i përziejë këta, me të tjerët, biro. I kemi qarë me ligje, si djemtë tanë.” (f.58) Kjo shprehje humanizmi përsëritet edhe me atë fshatarin që merr vesh për mbledhjen e eshtrave dhe i dorëzon pa bërë pazar me grumbulluesit: “Le të prehet, i gjori, në vendin e tij.” (f.104)
Zhvarrimi nuk është pa incidente. Në një mur, me thëngjill dhe me shkronja të mëdha është shkruar: “Kështu e pësojnë armiqtë.” Naiviteti i një fshatari ngre një tjetër flamurth: “…bashkë me ta do të nxjerrin edhe ballistët e vrarë e do t’i shpien prapa diellit.” (f.62)
Një flamurth ngre ditari i ushtarit të vrarë duke na kthyer pas në kohë për të treguar fatin e atyre që e humbën luftës, iu rikthyen modestisht jetës civile dhe humbën statusin e ushtarakut. Krenarinë e gjeneralit thyhet kur nuk arrin ta kuptojë pse shqiptarët nuk u ranë në qafë ushtarëve italianë. Pas kësaj thyerje të parë vjen goditja e dytë me shpërfilljen e përgjithshme nga popullsia.
Nik Martini është një tjetër flamurth që ngrihet në çastet e para të pushtimit dhe përfton antitezën e madhe: Një njeri që vritet për atdhe dhe nuk ka varr, përballë ushtarit pushtues që nuk harrohet po kërkohet edhe pas dekadash.
Kundërvënia ndaj misionarëve vazhdon me atë plakun me mustaqet bigë. “Posa ka marrë vesh që erdhëm ne, paska vënë medaljet, paska ngjeshur koburen dhe ka dalë përjashta. Tani këtë e bën përditë.” (f.173)
Gjoleka, kryepunëtori i grupit të zhvarrosjes infektohet dhe vdes duke ngritur flamurthin e radhës.
Kulmi i betejës me flamurthe shënohet me plakën Nicë që ka vrarë dhe varrosur me duart e saj kolonelin Z. Ajo e shkel betimin e saj për ta mbajtur të fshehtë deri në çastin kur gjenerali, jo vetëm shkon në dasmën e fshatit i paftuar, por do ta sfidojë armiqësinë e vjetër duke u ngritur në valle. Kjo është goditja përfundimtare e krenarisë së tij që pasohet nga shkelmimi i thesit me kockat e kolonelit, kalimi i një nate nën pushtetin e alkoolit dhe gatishmëria për të bërë pazar për shkëmbim eshtrash ngaqë edhe natën e fundit para largimit vijnë telegramet me kërkesa që hidhen në kosh.
Akti i fundit i betejës së humbur është përmbyllja e misionit pikërisht natën kur Shqipëria feston ditën e çlirimit dhe parakalojnë kuadratet e fitimtarëve.
(Romani “Gjenerali i ushtrisë së vdekur” i Ismail Kadaresë, Vepra 2, Onufri 2007, f.7)