Genocidi i poezisë shqipe

Poetëve dhe shkrimtarëve të vendit tim, viktima të pafajshme të terrorit komunist/
Nga Gezim Hajdari*/
Historia e poezisë shqipe është më tragjikja në Evropë. I ashtuquajturi “realizëm socialist”
(manifesti i artit partiak) si në asnjë vend tjetër të botës, ka shterpëzuar dhe vrarë gjysmë shekulli të kulturës sonë kombëtare. Kundër letrarëve shqiptarë është ushtruar një masakër e programuar dhe e padëgjuar ndonjëherë.
Në asnjë tjetër vend evropian nuk janë vrarë kaq poetë sa në diktaturën komuniste të Enver Hoxhës. Numri i intelektualëve shqiptarë të masakruar mizorisht e tejkalon atë të Rumanisë, Polonisë dhe ish-Çekosllovakisë të marra sëbashku. Për këtë “holokaust” s’është folur
kurrë deri sot përtej kufi jve të Shqipërisë, përkundrazi, është bërë ç’është e mundur për ta fshehur. Madje edhe gazetarë, shkrimtarë e politikanë perëndimorë u kanë servirur një realitet të rremë popujve të tyre. Artikujt dhe reportazhet që ata kanë shkruar e kanë fshehur të vërtetën e hidhur. Adhuruesit e Revolucionit Kulturor kinez nuk ishin vetëm të majtët evropianë, por edhe eksponentët politikë të moderuar e liberalë. Valéry Giscard d’Estaing, në atë kohë President i Republikës Franceze, e ka quajtur (marrëzinë e mësipërme) “një fener i mendimit njerëzor…”1
Mund të thuhet pa ngurrim se opozitarët e parë të kastës gjakësore të Enver Hoxhës ishin pikërisht poetët.
Ata u përleshën heroikisht, pa kursyer as jetën, kundër terrorit të kuq. Diktatori i frikësohej tejet zërit të poetëve, ndaj vendosi të përdorte grushtin e hekurt, duke ndërsyer kundër tyre Sigurimin e Shtetit. Shpesh, dënoheshin jo vetëm poetët dhe shkrimtarët, por edhe veprat e tyre, madje përdhoseshin edhe varret ku preheshin eshtrat e martirëve. Kush zinte në gojë emrat e “poetëve reaksionarë” kryente një herezi të madhe e mund të përfundonte në biruca, pa gjyq. Inkuizicioni shtetëror ishte i dhunshëm, i tmerrshëm dhe rrëqethës. Vendi u kthye në një qimiter të llahtarshëm. Lista e këngëtarëve të pushkatuar nga regjimi është e gjatë dhe i përngjan një gojëdhëne të pabesueshme, mjaft on të përmendim emrat: Mark Çuni, Ndre Zadeja, Trifon Xhagjika, Vilson Blloshmi e Genc Leka, Havzi Nela. Vdiqën në burgje Vinçenc Prennushi, Et’hem. Haxhiademi, Bernardin Palaj, Qemal Draçini.
Dënimi kapital shpesh i linte vendin vrasjes apo burgimit të përjetshëm. Në fund të fundit, ishte po e njëjta gjë. Mbyllur në qelitë e kobshme, Kudret Kokoshi, Kasem Trebeshina,
Frederik Reshpja, Musine Kokalari, Lazër Radi, Mark Ndoja, Petro Marko, Ylber Merdanì, lanë nëpër birucat e Spaçit e të Burrelit, vitet më të bukura të jetës, duke u kthyer në shtëpi me kockat e mplakjes dhe vragat e torturave mizore.
Shumë prej tyre s’arritën ta gëzonin as agimin e vonë të lirisë.
Me qindra studiues dhe artistë vdiqën në kampe internimi, të sëmurë, pa mundur të mjekoheshin.
Trupat e tyre u hodhën në hone si ushqim për derrat e egër dhe ujqërit. Kasaphana e inkuizicionit të Enver Hoxhës praktikonte mij ëra forma për të dërrmuar “armiqtë e kombit” e të komunizmit, duke detyruar shumë artistë dhe njerëz të kulturës t’i nënshtroheshin punës së krahut për “riedukim ideologjik” në kolkozet komuniste, si Faslli Haliti e Sadik Bejko. Mjaft poetë u dënuan me heshtje të detyruar për gjysmë shekulli, si Lasgush Poradeci, Sejfulla Malëshova, Lek Previzi, Primo Shllaku. Në harkun e këtyre viteve këta autorë nuk botuan kurrgjë. Por kalvari i armiqve të diktaturës nuk kishte fund. Poetët “tradhtarë të popullit”, sapo liroheshin nga qelitë e burgjeve, i detyronin të nënshkruanin si bashkëpunëtorë të Sigurimit. Pas kësaj, dërgoheshin në kampe internimi, të privuar nga të drejtat qytetare për gjithë jetën. Të njëjtin ndëshkim pësonin edhe bij të e “armiqve të kauzës”, këta të fundit duhej të lindnin dhe të vdisnin në lager, duke u mohuar edhe të drejtën e të shkruarit. Jozef Radi e Ferdinand Laholli mundën t’i botonin vëllimet e tyre vetëm pas rrëzimit të regjimit të kuq.
Përballë një terrori të tillë, nisin përpjekjet për ta braktisur tokën njerkë.
Të paktit poetë që mundën të arratiseshin, duke kaluar telat me gjemba të kufi rit, ishin: Arshi Pipa, Isuf Luzaj, Martin Camaj, Havzi Nela, Bilal Xhaferri e Gjek Marinaj. Persekutimi nuk kufi zohej vetëm në territorin shqiptar, por hij a e Sigurimit famëkeq i përndiqte kudo thjeshtrit, që kishin pranuar të bashkëpunonin me djallin e Perëndimit kapitalist. Në romanin “Mërgata e
Qyqeve”, Nasho Jorgaqi, i paraqet shkrimtarët e arratisur si qyqe të vetmuara e groteske, armiq dhe kriminelë.
Në krahasim me vendet e tjera totalitare të Lindjes, ku intelektualët edhe mundnin ta linin atdheun e tyre për t’u strehuar në Evropën Perëndimore apo në SHBA, kontrolli policor mbi poetët dhe shkrimtarët, nuk mund të shmangej aq lehtë në një komb të rrëgjuar si Shqipëria.
Izolimi i plotë nga bota, mungesa e kontakteve me përvojat historike të letërsisë moderne evropiane, bënë që marksizmi të ishte i vetmi parim estetik i artit dhe i poezisë. Kjo strategji ishte pjesë e politikës kulturore të teorizuar nga Lenini në Rusi, helmuar nga ideologjia, e
cila kishte si qëllim krij imin e një letërsie kombëtare të vendeve të Lindjes, në kundërshtim me idenë e Gëtes për një letërsi universale, ku imazhi i poetit duhet të rrijë përmbi ideologjitë dhe kornizat. Intelektuali, për Enver Hoxhën, ishte ndihmës i Partisë për edukimin e njerëzve,
krahu i djathtë i pushtetit të diktaturës së proletariatit, pra levë në duart e partisë komuniste. Ndoshta krimi më i tmerrshëm i regjimit ka qenë pikërisht shtypja e poetëve, vrasja e tyre. Përballë një tragjedie të tillë, bënte përshtypje heshtja e Evropës. Në të vërtetë, asnjë vend
perëndimor nuk e ngriti zërin kundër shfarosjes së poetëve e shkrimtarëve në Shqipëri.
Nën pretekstin e një bote të re – të diktaturës së proletariatit – synohej shkatërrimi i traditës së pasur kulturore të së kaluarës, nëpërmjet dënimit dhe zhdukjes fi zike të autorëve dhe veprave përkatëse.
Sigurimi projektoi gjahun e shtrigave. Gjithë poetët dhe intelektualët e viteve ‘30, që nuk e pranuan kursin e ri politik të Enver Hoxhës, u pushkatuan pa gjyq, nën akuzën: “kolaboracionistë të fashizmit”, “reaksionarë”, “borgjezë” o “kundërrevolucionarë”.
Qëllimi ishte asgjësimi i trashëgimisë letrare të së kaluarës dhe shkëputja e Shqipërisë nga Evropa. Madje, ai censuroi deri edhe babanë e romanticizmit shqiptar.
Vargjet mistike të Naim Frashërit (1846-1900), i cili i përkiste vëllazërisë së bektashinjve, s’e panë kurrë dritën e botimit.
“Realizmi socialist” njohu vetëm krij imtarinë patriotike të autorit. “Shpata e Demokleut” ra rrufeshëm edhe mbi trashëgiminë letrare “reaksionare” të mjaft prift ërinjve katolikë dhe myslimanë. Regjimi dekretoi mbylljen e dhjetëra revistave dhe gazetave, shoqatave kulturore,
shtëpive botuese e tipografi ve. Gjithë krij imtaria letrare e poetëve, që ktheheshin nga Evropa “borgjeze” e “reaksionare” u vunë nën kontrollin e rreptë të censures shtetërore. Tash e tutje, jo çdo njeri mund të shkruante e të botonte, për çfarëdolloj krij imi letrar vendoste kritika
proletare, e cila merrte urdhër nga Komiteti Qendror i Partisë.
Lista e librave të ndaluar zgjatej nga viti në vit. Ata që vinin nga familje të padëshiruara për partinë e komunistëve nuk duhej të guxonin t’i afroheshin të vetmes shtëpi botuese “Naim Frashëri”. Ndaj përmbledhja poetike e të riut Izet Shehu përfundoi në karton. Të njëjtin fat pësuan edhe ish të burgosurit.
Vëllimet e poetëve: Pano Taçi, Zef Zorba, Jorgo Bllaci,Visar Zhiti, Maks Velo e dhjetëra poetëve të tjerë mundën të shpërndaheshin nëpër libraritë vetëm pas rrëzimit të shtatores së diktatorit Hoxha.
Shqipëria, ashtu si Medea shqyente bij të e saj! Periudha e parë nis me brezin e viteve ’30.
Vitet ’30 do të mbesin në historinë e letërsisë e të kulturës shqiptare si vite madhore. Rrugëtimi për të ardhur deri këtu s’ka qenë aq i lehtë, por i tërthortë e tejet i mundimshëm. Siç dihet, gjatë pesë shekujsh pushtimi dhe obskurantizmi, vendi ynë njohu veçse rrënim e prapambetje; gjuha, kultura dhe spiritualiteti shqiptar ishin të ndaluara me ligj nga Porta Sublime e Sulltanëve
të Stambollit. Ndërsa kombi vuante nën mantelin shtypës të perandorisë osmane, memoria shqiptare ruhej e trashëgohej nga brezi në brez nga arbëreshët, shqiptarët e Italisë, të cilët, për t’i shpëtuar mizorisë turke, pas vdekjes të Skënderbeut, u vendosën në Siçili,Kalabri, Molise, Bazilikatë e në Marke. Në fakt, pionierët e poezisë kombëtare, si De Rada, Gavril Dara i Riu e Zef Serembe, nuk kursyen as jetën për t’u shërbyer gjuhës dhe kulturës së të parëve. Të vetmit letrarë, që thurnin vargje gjatë pushtimit turk ishin poetët popullorë, të cilët jetonin në Shqipërinë qendrore. Ndërkohë, jashtë kufi jve të vendit zhvillohej një veprimtari e dendur letrare e
patriotike, e cila kishte si synim parësor kundërshtimin e politikës antishqiptare të fuqive evropiane. Kajro, Sofj a, Bukureshti, Brukseli e qytetet Boston e Çikago në Shtetet e Bashkuara të Amerikës u bënë vatra të fl akta ku jetonin e shkruanin poetët e Rilindjes shqiptare.
Veprat e poetëve P. Vasa, N. Mjeda, N. Frashëri, Çajupi,Asdreni, Noli zgjuan në ndërgjegjen e popullit ndjenjën e identitetit dhe të pavarësisë kombëtare. Gazetat dhe shoqatat e intelektualëve shqiptarë në azil luajtën një rol mjaft të rëndësishëm në pasqyrimin e këtyre ngjarjeve.
Në fund të viteve ’20, dhe në fi llim të viteve ’30, kryeqyteti i kulturës shqiptare u bë Shkodra. Botimi i revistave nga kleri katolik dhe forcat laike i dhanë një shtytje të re jetës kulturore të vendit. Në faqet e revistave: “Hylli Dritës”, “Albania”, “Leka”, “Përpjekja”, “Minerva”, “A.B.C.”, “Arbëria”, Shtypi, Flaga shkruajnë intelektualë, poetë, shkrimtarë, fi lozofë dhe politikanë, si Gj. Fishta, L. Shantoja, V. Prennushi, G. Pali, E. Koliqi, L. Radi, E. Çabej, Dh. Shuteriqi, A. Varfi , N. Bulka, P. Marko, Migjeni, B. Merxhani, V. Koça, F. Konica, A. Kuçi.
Shembulli i Shkodrës zgjon adhurim në mbarë vendin, në Korçë shohin dritën e botimit “Gazeta e Korçës” e “Zëri i Korçës”, ndërsa në Elbasan, “Kopshti letrar”, “Shkumbini”, “Ura e Shkumbinit”. Në 1932, N. Bulka boton artikullin Horizonte të reja të letërsisë kombëtare dhe
Për një letërsi të re, që mund të quhen si pre-manifeste të “realizmit socialist” në Shqipëri. Në Shkodër nisin të qarkullojnë ide iluministe e përparimtare, mendimi filozofi k evropian dhe jehona e revolucionit Bolshevik mbërrij në deri në brigjet e Adriatikut. Ndërkohë, krij ohen
dy kahe: kultura dhe mendimi klerikalo-borgjez dhe nga ana tjetër mendimi i shkrimtarëve të rinj “demokratë”.
Polemikat mbi ideologjitë, historinë dhe kulturën, të pasqyruara në shtypin e kohës, ngjallën mjaft interes.
Lloji letrar, që spikat më shumë gjatë këtyre viteve është poezia, por nuk mungojnë edhe romani e dramaturgjia.
Tema kryesore që karakterizon prodhimtarinë letrare është sensi kritik kundrejt shoqërisë dhe regjimit feudal shqiptar. Tashmë në mbarë Shqipërinë qarkullonin ide revolucionare. Shtypi përparimtar boton romanin Nëna të Gorkit në fashikuj. Poeti Lazër Radi, në esenë
e tij të mrekullueshme Shqipëria në vitet ’30, shkruan se gjatë atyre viteve rinia studentore lexonte Dostojevskin, Tolstojin, Çehovin, Servantesin, Gëten, Shilerin, Shekspirin, Cvajgun, Balzakun, Bodlerin, Verlenin, Malarmenë, Barbysin, Zhidin. Revistat “Përpjekja
Shqiptare” dhe “Illyria” recensojnë Shopenhaurin,Platonin, Niçen, Sokratin, Frojdin, Dekartin.
Një klimë e tillë e përfl akur nuk zgjati shumë. Me ardhjen në pushtet, si kryeministër më 1924, Ahmet Zogu urdhëroi mbylljen e gjithë organizatave demokratike, ndërsa mbi shtypin mbretëron një censurë e rreptë. Në veprim tinzar hidhet edhe Partia e Legalitetit, e cila nis likuidimin e kundërshtarëve politikë. Ata, që mundin të shpëtojnë, arratisen jashtë, në Itali, Francë, Austri e në Amerikë, ku ndërmarrin sërish veprimtarinë politike e letrare të lënë përgjysmë. Por masat ndrydhëse të Zogut nuk ndalen me kaq, shkëlqesia e tij urdhëron mbylljen e të gjitha shoqatave dhe teatrove, që kishin shfaqur në skenat e tyre komeditë e Molierit, Goldonit dhe dramat
e Shilerit. Ngjarjet rendin në mënyrë marramendëse. Më 1 shator 1928, Shqipëria shpallet mbretëri dhe Ahmet Zogu vetëshpallet mbret i shqiptarëve.
Brezi i këtyre viteve përfaqësohet nga poetë të shquar, si Fishta, Migjeni, Shantoja, Prennushi, Palaj, Noli, Migjeni, Poradeci, Koliqi, Haxhiademi, Kokoshi, Pali, L. Radi e Pali. Pjesa më e madhe vinin nga Shkodra, e cila qe djep i kulturës kombëtare. Këta poetë përuruan një stinë të re për gjuhën dhe fj alën poetike shqipe, veç kësaj rivendosen kontaktet e lashta midis brigjeve.
Dikur Katuli e quante Durrësin taverna e Adriatikut ndërsa Horaci i këndonte kopshteve të bukura të Vlorës. Prift ërinjtë mendjendritur shkodranë dhe mistikët bektashi të traditës islamike u bënë mbartës të papërsëritshëm të kulturave evropiane më të begata në Shqipëri. Shumica kishin studiuar në universitetet më në zë të Evropës. Duhej të ishin themelet e kulturës
së kombit dhe shtetit demokratik shqiptar, ndërsa u varrosen të gjallë nga xhelatët injorantë dhe analfabetë të faraonit të kuq, të akuzuar si “armiq të popullit”.
1. Federico Rampini, Rivoluzione culturale, Mao, il mito di carta da Moravia
a Parise, La Repubblica 22 gennaio 2006.
Shënim: (Poeti, studusi, gazetari Gëzim Hajdari është nga antikomunistët që u ngritën me guxim kundër sistemit komunist në Shqipëri. Ai eshte nder krijuesit e deges se PR per Lushnjen dhe celjes se gazetes se pare antikomuniste ne kete qytet”Ora e Fjales”.Që prej vitit 1992 ai jeton në Itali dhe është nga poetët dhe studuesit më në zë. Shkruan në dy gjuhë, italisht dhe shqip. Përzgjodhëm këtë fragment nga libri i tij i ri, që ai pati mirësinë të na e dërgoje. Libri ka 313 faqe dhe eshte shkruar nga vitet 2002 deri në 2009. Ka dale nga shtypi në 2010. (Dielli-Arkiv)