Prof.Dr.Fejzulla BERISHA/
Themelimi i Dhomave të Specializuara dhe Zyrës së Prokurorit të Specializuar në Hagë (të njohura gjerësisht si Gjykata Speciale për Kosovën) përbën një nga fenomenet më paradoksale dhe më kontroverse të drejtësisë ndërkombëtare dhe tranzicionale. Juridikisht, kjo gjykatë është e Republikës së Kosovës, e ngritur mbi bazën e ndryshimeve kushtetuese të vitit 2015 dhe e funksionalizuar me Ligjin nr. 05/L-053, të miratuar nga Kuvendi i Kosovës. Por praktikisht, është një gjykatë e zhveshur nga shteti që e ka krijuar: pa Kosovën dhe pa simbolet e saj shtetërore.
Në sallat gjyqësore të saj në Hagë nuk shfaqet flamuri i Kosovës, stema e saj kushtetuese, apo shqiponja dykrenore në sfond të kuq, që mishëron identitetin kombëtar dhe sakrificat historike të popullit shqiptar. Në vend të tyre, qëndron vetëm një logo neutrale, e dizajnuar për të shmangur çdo lidhje simbolike me shtetin e Kosovës.
Kjo situatë prodhon një paradoks të pashembullt: një gjykatë që në emër është e Kosovës, që në teori funksionon si pjesë e sistemit të saj gjyqësor, por që në realitet operon si një mekanizëm ndërkombëtar, i shkëputur nga çdo element i sovranitetit kushtetues dhe simbolik të Republikës së Kosovës.
Aspekti juridik – një gjykatë e Kosovës me karakter ndërkombëtar të imponuar
Gjykata Speciale është juridikisht një gjykatë hibride, por me elemente të njëanshme ndërkombëtare.
-Baza kushtetuese dhe ligjore: Ajo është themeluar mbi bazën e nenit 162 të Kushtetutës së Kosovës dhe Ligjit nr. 05/L-053. Këto dispozita e bëjnë Gjykatën formalisht pjesë të sistemit gjyqësor të Kosovës.
-Vendndodhja: Për arsye të supozuara të sigurisë dhe mbrojtjes së dëshmitarëve, vendndodhja u zhvendos në Hagë. Ky transferim, megjithatë, solli edhe një shkëputje institucionale dhe simbolike nga Kosova.
-Simbolet shtetërore: Meqenëse disa shtete, përfshirë Serbinë, kundërshtonin përdorimin e simboleve të Kosovës, gjykata u dizajnua si një strukturë neutrale, pa elemente që do ta lidhin vizualisht me Republikën e Kosovës.
Kështu kemi një dualitet juridik: de jure gjykatë e Kosovës, de facto një organ ndërkombëtar i importuar në Hagë.
Aspekti politik – imponimi i “neutralitetit” ndaj Kosovës
Heqja dorë nga simbolet shtetërore nuk ishte vendim juridik, por kompromis politik i imponuar:
-Serbia e kundërshtoi hapur që një gjykatë me simbolet e Kosovës të trajtonte krime të luftës, duke e interpretuar këtë si legjitimim të shtetit të Kosovës.
-Bashkimi Evropian, duke ndjekur politikën e “neutralitetit ndaj statusit të Kosovës”, insistoi që gjykata të jetë e zhveshur nga simbolet e saj shtetërore.
-Kosova, nën presion ndërkombëtar, pranoi këtë model, duke sakrifikuar elemente të sovranitetit në mënyrë që gjykata të funksionalizohej.
Ky kompromis i dhimbshëm prodhoi perceptimin e një shteti që pranon të mos shihet si i plotë dhe sovran në një nga institucionet që vetë e ka themeluar.
Aspekti krahasimor – gjykata hibride me dhe pa simbole
Në krahasim me raste të tjera:
-Sierra Leone (2002): Gjykata Speciale mbante flamurin e Sierra Leone-s krah atij të OKB-së.
-Kamboxhia (2006): Dhomat e Jashtëzakonshme zhvilloheshin me simbolet e shtetit kamboxhian.
-Timor-Leste (1999-2005): Gjykatat hibride kishin simbolet kombëtare të Timorit të pranishme.
-ICTY për ish-Jugosllavinë dhe ICTR për Ruandën: Nuk kishin simbole shtetërore, por vetëm ato të OKB-së – pasi ishin tribunale tërësisht ndërkombëtare, jo pjesë e ndonjë sistemi kombëtar.
Ndryshe nga të gjitha këto, rasti i Kosovës është unik: një gjykatë që është formalisht pjesë e një shteti, por që nuk mban asnjë element që e identifikon atë shtet.
Aspekti simbolik dhe diplomatik – drejtësi pa identitet
Mungesa e simboleve prodhon pasoja të rënda:
-Në Kosovë: krijon perceptimin se gjykata nuk është e saj, por një strukturë e huaj e imponuar.
-Në arenën ndërkombëtare: shfaq Kosovën si një shtet me subjektivitet të kufizuar, i paaftë të afirmojë simbolet e veta në një institucion juridik të vetin.
-Për viktimat dhe publikun: prodhon ndjesinë e një drejtësie “pa Kosovën”, që zhvillohet në emër të saj por jashtë identitetit të saj kombëtar.
Në këtë kuptim, gjykata është perceptuar si një “njollë mbi Kosovën”, sepse ndëshkon në emër të saj, por pa praninë e shtetit dhe pa dinjitetin e tij institucional.
Gjykata Speciale për Kosovën është një fenomen juridik i pa shembullt në historinë e drejtësisë hibride dhe ndërkombëtare:
-Është juridikisht pjesë e sistemit të Kosovës, por fizikisht e vendosur jashtë saj.
-Është themeluar nga Kosova, por pa simbolet e Kosovës.
-Është gjykatë e një shteti, por pa shpirtin institucional dhe identitetin simbolik të atij shteti.
Në përmbledhje:Është një gjykatë e Kosovës në Hagë – por pa Kosovën, pa simbolet e saj, pa dinjitetin e saj shtetëror.
Ky është një paradoks i pashembullt në botë, që tregon se sovraniteti i Kosovës ende perceptohet si i kufizuar dhe se është e domosdoshme një strategji e re diplomatike dhe juridike për ta afirmuar identitetin shtetëror dhe subjektivitetin ndërkombëtar të Republikës së Kosovës në çdo forum të drejtësisë dhe politikës ndërkombëtare.