Nga: Cafo Boga/
Për muslimanët në mbarë botën, ky është muaji i Ramazanit, muaji i nëntë i kalendarit hënor islamik dhe ka një rëndësi të madhe. Ramazani besohet të jetë muaji gjatë të cilit Kurani iu shpall Profetit Muhamed. Në përkujtimin e kësaj ngjarje të jashtëzakonshme, Ramazani shërben si një kohë për muslimanët që të bashkohen në adhurim dhe komunitet, duke përforcuar lidhjet midis individëve dhe familjeve. Është gjithashtu obligim agjerimi, i cili është një nga pesë shtyllat e Islamit, që synon të nxisë vetëdisiplinën, vetë-reflektimin dhe ndjeshmërinë për ata më me pak fat. Ai gjithashtu inkurajon muslimanët që të zhvillojnë një lidhje më të fortë me Zotin (Allahun). Në përgjithësi, Ramazani është një kohë thellësisht shpirtërore dhe e përbashkët për muslimanët, duke u fokusuar në adhurimin, rritjen personale dhe mbështetjen e komunitetit.
Marsi njihet gjithashtu si muaji i historisë së grave në shumë vende, përfshirë Shtetet e Bashkuara. Gjatë këtij muaji, zhvillohen ngjarje, programe dhe diskutime të ndryshme për të festuar dhe nderuar kontributet e grave gjatë historisë dhe për të rritur ndërgjegjësimin për të drejtat dhe çështjet e grave. Dita Ndërkombëtare e Gruas, e festuar më 8 Mars, gjithashtu bie brenda këtij muaji dhe shërben si pikë qendrore për njohjen e arritjeve të grave dhe avokimin për barazinë gjinore. Prandaj, është me vend që këtë artikull t’ia kushtojmë grave shqiptare, më konkretisht grave shqiptare të besimit islam, dhe të trajtojmë disa çështje me të cilat ato përballen edhe sot në shekullin e njëzet e një.
Pas rënies së komunizmit në Shqipëri dhe gjetkë në Ballkan, pati një interesim të ri për fenë e të gjitha besimeve. Njerëzit filluan të kthehen në vendet e tyre të adhurimit. Rrjedhimisht, u ndërtuan një numër i madh kishash dhe xhamijash, gjë që është e diçka e mirë, njerëzit kanë nevojë për një lloj lidhjeje shpirtërore. Megjithatë, komunitetet kanë nevoja edhe për institucione të tjera si spitale, shkolla, biblioteka, muze e të tjera, kështu që një qasje e balancuar në kryerjen e investimeve të tilla, besoj se do ta kënaqte Zotin më shumë sesa thjesht ndërtimi i xhamive dhe kishave. Zhvillimi i fundit, veçanërisht në mesin e besimtarëve myslimanë, solli një fenomen tjetër jo të përhapur më parë në rajonin tonë dhe ai është infiltrimi i trashëgimisë kulturore të huaj dhe praktikave të aderuara në vendet arabe dhe vendet e tjera myslimane të Lindjes së Mesme. Ndërsa shqiptarët ndajnë një fe të përbashkët me këto vende, ata nuk kanë asgjë të përbashkët me to. Një nga elementët më shqetësues është që femrat shqiptare kanë filluar të mbajnë hixhab (mbulesë) dhe burka (mbulesë të plotë), padyshim jo tradita jonë kulturore apo rajonale. Ne kemi trashëgiminë tonë kulturore dhe traditën tonë, të rrënjosura në traditën evropiane të cilës i përkasim. Opinionet se kush po e shkakton këtë ndërhyrje në kulturën tonë ndryshojnë, disa besojnë se financohet nga armiqtë tanë që do të donin të dobësonin identitetin tonë kombëtar, disa besojnë se udhëheqësit dhe imamët tanë fetarë nuk kanë njohuri të thella për fenë dhe trashëgiminë tonë kulturore apo historinë dhe manipulohen lehtësisht, ndërsa disa që e bëjnë këtë nga injoranca e tyre totale e cila i ka shtyrë të bëhen fetarë ekstremist. Realiteti ka të ngjarë të përfshijë aspekte nga të gjitha këto prirje. Kurani ofron njohuri të thella mbi rolet, të drejtat dhe përgjegjësitë e grave, duke theksuar rëndësinë e tyre si në shoqëri ashtu edhe në atë shpirtërore. Ai parashtron parime të qarta në lidhje me arsimimin, barazinë dhe zhvillimin personal. Lidhur me kodin e veshjes së grave, ata që studiojnë dhe kuptojnë Kuranin e Shenjtë do të zbulojnë se Zoti nuk i urdhëron gratë të mbulojnë flokët, krahët, këmbët, duart ose fytyrat e tyre – këto kufizime të veshjes nuk janë as të paracaktuara në mënyrë hyjnore dhe as të përcaktuara si ligje fetare. Në vend të kësaj, hixhabi dhe burka duhet të shihen si aspekte të traditës kulturore ose rajonale. Kurani diskuton kodin e veshjes së besimtarëve dhe një shqyrtim i kujdesshëm i vargjeve përkatëse mund të ndihmojë në sqarimin e asaj që pritet nga gratë islame për sa i përket veshjes.
Për të kuptuar origjinën e këtij konteksti, ne duhet të udhëtojmë 1400 vjet pas në qytetin e Medinës në Arabinë Saudite, gjatë një kohe kur Profeti Muhamed u thirr për të trajtuar çështjen e grave që përballeshin me sulme në zonë. Rreth vitit 600 pas Krishtit, shumë përpara ardhjes së banjove moderne, një grua që kishte nevojë të kryente nevoja gjatë natës duhej të dilte e vetme në shkretëtirë për privatësi, një skenar që ende lidhet me ata që jetojnë në zonat rurale edhe sot. Në mënyrë alarmante, një grup meshkujsh filluan të përfitonin nga këto dalje gjatë natës, të fshehur në skajet e qytetit, të mbështjellë në errësirë për të fshehur identitetin e tyre. Nëse një grua vishte një xhelbab, një rrobë si mantel, këta meshkuj e kuptonin se ajo nuk duhej të lëndohej. Në atë epokë, një xhelbab ishte një simbol statusi, i krahasueshëm me një pallto e stiluar apo një xhaketë të shtrenjtë sot, që tregonte se gruaja ishte e lirë; Të qenit një grua e lirë do të thoshte se ajo mbrohej nga klani i saj dhe mund të përballej hapur me një sulmues dhe ta identifikonte atë. Në të kundërt, nëse një grua dilte pa xhelbab ose vishej më lirshëm, kjo u sinjalizonte meshkunjve se ajo ishte skllave, duke e bërë atë të ndjeshme ndaj sulmit. Anëtarët e shqetësuar të komunitetit ia paraqitën Profetit këtë situatë shqetësuese. Ashtu si me shumë sfida sociale, politike dhe familjare me të cilat u përball gjatë profetësisë së tij, ai kërkoi udhëzim hyjnor dhe si pasojë, një ajet (sure) u shpall në Kuran, librin e shenjtë të Islamit, duke thënë:
“O Pejgamber, thuaju grave të tua, bijave të tua dhe grave të besimtarëve qër të tërheqin rrobat rreth vetes mbi trupin e tyre, pasi kjo është më mirë që të njihen e mos të ofendohen”
Ajeti në fjalë është nga sureja Al-Ahzab (kapitulli 33) i Kuranit, konkretisht ajeti 59. Ky ajet nënvizon rëndësinë e modestisë mes grave brenda komunitetit të besimtarëve, duke i inkurajuar ato që të mbështjellin petkat e tyre rreth vetes si një mjet për vetëmbrojtje dhe të njihen si gra të nderuara.
Në pamje të parë, kjo zgjidhje duket e thjeshtë; megjithatë, doli të ishte shumë më komplekse. Komuniteti i hershëm mysliman ishte i organizuar në mënyrë fisnore dhe i ndikuar shumë nga hierarkitë shoqërore, duke e bërë thuajse fyese nocionin e mos dallimit të një gruaje të lirë nga një skllave bazuar në veshjet e saj. Për më tepër, u ngritën konsiderata praktike: si mund t’i përmbushte një skllave detyrat e saj nëse lëvizja e saj pengohej nga një mantel? Si do të ishte në gjendje të gatuante, pastronte apo mblidhte ujë?
Në fund të fundit, studiuesit e hershëm myslimanë përcaktuan se veshja e një gruaje duhet të diktohet nga dy faktorë kryesorë: (1) roli i saj shoqëror dhe (2) përgjegjësitë e saj profesionale. Kështu, zgjedhjet e veshjeve të një gruaje duhet të ndikohen nga konventat kulturore dhe praktika.
Për një grua muslimane që jeton sot në Shqipëri, si dhe në pjesë të tjera të botës perëndimore, kjo tregon dy gjëra: së pari, se ajo ka një rol dhe funksion të përcaktuar brenda shoqërisë ku mund të japë kontribute të rëndësishme; dhe së dyti, se ndërkohë që kryen detyrat e saj në një kulturë ku mbulimi nuk është zakon – dhe ku zgjedhja e veshjes së një velloje mund të shkaktojë ngacmime – zgjedhja e veshjeve të pranuara gjerësisht si fustanet, xhinset apo edhe pantallonat joga është jo vetëm e pranueshme, por edhe e këshillueshme.
Pra, si lindi perceptimi se një grua muslimane duhet të mbajë mbulesë si një detyrim fetar? Termi që shpesh lidhet me mbulesën e gruas muslimane është “hixhabi”, një fjalë arabe që keqkuptohet shpesh. Për ata që nuk e kanë të njohur, Kurani përmban 114 kapituj, të përbërë në vargje poetike që arrijnë në mbi 6000. Ndër këto, vetëm tre vargje i drejtohen drejtpërdrejt veshjes së grave.
Ajeti i parë tashmë është përmendur. Ajeti i dytë, nga e njejta Sureja Al-Ahzab (33:32), u drejtohet grave të Profetit:
“O gratë e Profetit! Ju nuk jeni si asnjë grua tjetër: nëse jeni të përkujdesur (për Allahun), mos u bëni tepër femërore në të folur me meshkuj, ose ata që kanë sëmundje në zemrat e tyre mund të tundohen; fol me ton të moderuar.”
Gratë e Profetit zinin një pozitë unike dhe martesa e tyre nuk ishte e zakonshme. Ata kishin përgjegjësi të jashtëzakonshme për të udhëzuar dhe orjentuar gratë e tjera muslimane. Në Islam, si burrat ashtu edhe gratë kanë role të rëndësishme në jetën shoqërore.
Ajeti i tretë, i gjetur në Suren Al-Nur (24:30–31), ka ngjashmëri me të parin dhe është shpallur në përgjigje të një konteksti specifik historik. Ajo i udhëzon gratë që të tërheqin mbulesat e tyre mbi kraharorin e tyre dhe të përmbahen nga ekspozimi i stolive të tyre, përveç në prani të të afërmve të tyre. Të dhënat historike tregojnë se gjatë periudhës para-islamike, ishte e zakonshme që gratë të mbanin një shami të njohur si khimar, e cila ishte e vendosur pas veshëve dhe rridhte poshtë shpinës së tyre. Ata zakonisht visheshin me një shtrëngoje të vendosur që lihej e hapur në pjesën e përparme, duke zbuluar kështu një pjesë të trupit të tyre. Kur Islami u shfaq në Gadishullin Arabik, u shpall një ajet që i udhëzoi gratë të përdorin këtë shami ose veshje të tjera për të mbuluar gjoksin e tyre. Ky përfaqëson udhëzimin themelor të ofruar nga Kurani në lidhje me veshjen e grave. Veçanërisht, Kurani nuk numëron pjesë të veçanta të trupit që duhet të fshihen. Shumë studiues myslimanë argumentojnë se paqartësia e këtyre vargjeve ishte e qëllimshme, duke u dhënë grave lirinë për të përcaktuar veshjen e tyre bazuar në traditat e tyre kulturore dhe ndryshimin e kohërave. Megjithatë, kjo nuk duhet të interpretohet si një licencë për t’u veshur në mënyra që ndryshojnë nga normat kulturore dhe morale të shoqërive të tyre, pavarësisht se si disa mund ta interpretojnë atë sot.
Për sa i përket termit “hixhab”, ai nuk shfaqet në asnjë nga tre ajetet përkatëse dhe nuk është përcaktuar në mënyrë specifike në Kuran se i referohet mbulesës së një gruaje. Ndërsa termi ekziston në Kuran, ai përdoret në një kuptim më të gjerë për të nënkuptuar një pengesë ose ndarje, siç është ndarja midis hyjnores dhe njerëzimit ose midis besimtarëve dhe jobesimtarëve. Ai përshkruan gjithashtu një ndarje fizike që u përdor gjatë kohës së Muhamedit kur ai fliste me gratë e tij, së bashku me izolimin që kërkoi Maria gjatë lindjes së Jezusit. Koncepti i ndarjes – qoftë si një perde ndarëse fizike, apo një pengesë a një dallim – përfshihet nga termi “hixhab”.
Duke pasur parasysh se hixhabi nuk i përket në mënyrë specifike mbulesës së një gruaje, pse ka ardhur në simbolizimin e imazhit të një gruaje muslimane? Për më tepër, pse gratë muslimane në mbarë botën nuk kanë arritur të drejta të barabarta me burrat, siç artikulohen qartë në Kuran? Në disa rajone, ndjekja e arsimit mund të rezultojë në pasoja të dhunshme; ngarje e automjeti mund të çojë në burgim; apo përfshirja në lëvizje politike mund të rezultojë në sulme publike. Shkurtimi i të drejtave të grave nuk është ekskluzive për Islamin; çështje të tilla janë gjithashtu të përhapura në fetë e tjera, duke përfshirë judaizmin dhe, deri në një masë, krishterimin.
Në kontekstin e Islamit, historikisht, përkrahësit e ruajtjes së statusit të gruas si qytetare të dorës së dytë kanë argumentuar se gratë e respektuara duhet të mbeten në shtëpi dhe jashtë jetës publike, siç thonë ata ishte tipike gjatë epokës së Profetit. Megjithatë, a ishin gratë vërtet të kufizuara në shtëpitë e tyre dhe të fshehura 1400 vjet më parë gjatë jetës së Muhamedit – shumë kohë përpara ngritjes së feminizmit? Përgjigja është jo. Gruaja e parë e Muhamedit, Hatixheja, drejtonte një biznes të suksesshëm import-eksporti dhe ishte aq e impresionuar nga integriteti i Muhamedit, saqë ajo përfundimisht i propozoi atij. Sa gra sot ndihen rehat të marrin iniciativën për t’i propozuar martesë një burri? Gruaja e dytë e Muhamedit, Sawdah, ishte po aq e mrekullueshme. Ajo hyri me guxim në betejë me një deve, ashtu si një grua moderne mund të përdorë një avion luftarak F-15, një Humvee ose një tank.
Por çfarë ndodh me gratë e tjera të asaj epoke? Të dhënat historike sugjerojnë se gratë morën pjesë aktive në revolucionin islamik përkrah Profetit. Një grua madje fitoi famë si gjenerale, duke i çuar trupat e saj në betejë duke shtypur me sukses një rebelim. Burrat dhe gratë kanë ndërvepruan hapur, shkëmbyen dhurata dhe ishte e zakonshme që gratë të zgjidhnin burrat e tyre dhe të propozonin martesë. Në rastet kur një marrëdhënie nuk kishte sukses, gratë kishin autonominë për të nisur ndarjen (divorcin). Ato madje u përfshinë në diskutime të gjalla me vetë Profetin.
Kjo na çon në një pyetje thelbësore: Nëse shoqërimi modern i grave muslimane me hixhabin dhe konceptet e ndarjes shoqërore, izolimit dhe mohimit të të drejtave themelore nuk lind nga historia islame apo nga Kurani, si erdhi në jetë? Nuk mund të jetë për t’u habitur që kjo lidhje është e qëllimshme, pavarësisht sfidave të përkthimit të Kuranit nga arabishtja me saktësi. Në dekadat e fundit, disa klerikë të caktuar për të interpretuar Kur’anin nëpër komunitete të ndryshme muslimane kanë futur kuptime specifike në vargjet që lidhen me gratë. Për shembull, ekziston ajeti i përmendur më parë:
“O Pejgamber, thuaju grave të tua, bijave të tua dhe grave të besimtarëve qër të tërheqin rrobat rreth vetes mbi trupin e tyre, pasi kjo është më mirë që të njihen e mos të ofendohen” Disa klerikë, edhe pse jo të gjithë, e kanë modifikuar këtë mesazh, duke çuar disa përkthime të Kuranit që të sugjerojnë: “O Profet, udhëzoji gratë, bijat dhe besimtaret e tua që të mbështillen me rroba (me një rrobë të interpretuar si një mbulesë që mbulon të gjithë kokën, fytyrën, qafën dhe gjoksin, që shtrihet deri në këmbët e këmbëve të një gruaje). Çdo gjë në trupin e një gruaje duhet të fshihet përveç një syri, i cili i lejon asaj të shohë se ku po shkon dhe duart e saj duhet të mbulohen me doreza”.
Nga ky interpretim i shtrembëruar i Kuranit evoluan normat shoqërore që i kanë përjashtuar gratë si qenje të barabarta dhe duke krijuar disa dukuri absurde. Shembull tipik, sipas tyre, një vajzë posa përfundon vetëm shkollën fillore ajo është e gatshme të martohet, që mund të nënkuptojë se ajo është vetëm 11 ose 12 vjeç. Femra nuk është në gjendje të përmbushë detyrimet e saj shpirtërore ndaj Zotit derisa të ketë përmbushur fillimisht detyrimet e saj fizike ndaj burrit të saj. Nëse ai dëshiron ndërsa ajo është e zënë duke bërë punët e saj të përditshme, pritet që ajo të pajtohet për t’ia përbushur epshin. Ekziston një interpretim që Islami e ndalon gruan të mbajë sytjena, pasi sutjenat e ngrenë dhe e bëjnë gruan të duket më e re, gjë që konsiderohet një akt mashtrimi. Për edhe më tepër, gratë më të mira dhe më të respektuara shpesh janë të paarsimuara dhe nuk kanë fuqi, duke u ngjarë skllevërve në statusin e tyre. Kështu, ata qëndrojnë në shtëpi pa ankesa, gjithmonë të gatshëm për të përmbushur çdo dëshirë të burrit.
A pasqyron kjo vullnetin e Zotit apo përputhet me Kuranin? Sigurisht që jo. I ngjan romaneve erotike shqetësuese të një fantazie të shtrembëruar mizogjene. Këta klerikë të vetëshpallur, së bashku me fundamentalistët dhe ekstremistët që i mbështesin ata, nuk po e pastrojnë vërtetë Islamin dhe nuk po e rikthejnë atë në thelbin e tij të vërtetë; përkundrazi, ata janë të ngjashëm me ata që përgjojnin nën hije në periferi të Mekës, të etur për të shfrytëzuar gratë. Nëse fondamentalistët me të vërtetë dëshirojnë ta rikthejnë shoqërinë e sotme myslimane në standardet e vitit 680 pas Krishtit, ky do të ishte një hap i rëndësishëm perpara – drejt progresit.
Si përfundim, Perëndia nuk kërkon që gratë të mbulojnë flokët, krahët, këmbët, duart ose fytyrën—këto kufizime të veshjeve nuk janë rregulla hyjnore. Në vend të kësaj, hixhabi dhe burka duhet të konsiderohen praktika kulturore ose tradicionale rajonale. Ndonëse është e zakonshme në disa rajone, në të tjera, gratë mund të veshin vetëm veshje modeste pa mbulesë koke. Këto praktika shpesh pasqyrojnë zakonet lokale, kontekstet historike dhe interpretimet e modestisë që mund të bëhen për t’iu përshtatur traditës kulturore. Kodi i veshjes për besimtarët islamë trajtohet në Kuran dhe pas një studimi të vargjeve përkatëse, ne mund të arrijmë të kuptojmë se cili është kodi i veshjes për adhuruesit e zonjave muslimane. Ajetet kuranore mbi të drejtat e grave demonstrojnë përkushtimin e Islamit për të promovuar barazinë, dhembshurinë dhe drejtësinë për të gjithë. Këto vargje ofrojnë një kornizë që inkurajon dinjitetin, autonominë dhe respektin për gratë, duke e bërë Islamin një nga traditat e para fetare që mbrojti të drejtat e grave në mënyrë gjithëpërfshirëse.
Nëpërmjet edukimit, fuqizimit ekonomik dhe barazisë në martesë, Kurani thekson rolin jetësor që luajnë gratë në shoqëri. Duke i kuptuar këto mësime, muslimanët dhe jomuslimanët mund të vlerësojnë mesazhin e Kuranit për fuqizimin e grave dhe thirrjen e tij për një shoqëri të drejtë dhe të barabartë.
Këshilla e fundit për besimtarët islamë të Shqipërisë dhe të vendeve të tjera të Evropës, le ta ndajmë fenë nga trashëgimia kulturore dhe historike kombëtare. E drejta për lirinë e fesë është një liri themelore e të drejtës së njeriut, e mbrojtur nga neni 18 i Deklaratës Universale të të Drejtave të Njeriut të Kombeve të Bashkuara dhe në shumicën e vendeve nga kushtetutat e tyre përkatëse. Këto të drejta përfshijnë lirinë për të praktikuar fenë e dikujt dhe lirinë nga ndërhyrja e qeverisë në fe. Megjithatë, është gjithashtu një e drejtë e palëkundur dhe detyrë e çdo kombi të ruajë trashëgiminë e tij kulturore kombëtare dhe të mos lejojë asnjë ndikim të huaj të zbehë apo thjesht të dobësojë traditën e tij historike dhe kulturore autoktone. Barra për të ndarë fenë nga traditat kulturore dhe rajonale të kombeve të tjera, duke parandaluar kështu asimilimin e tyre, bie mbi udhëheqësit dhe klerikët e drejtë fetarë. Të pastrojmë institucionet fetare nga klerikët e paskrupull dhe të ruajmë identitetin tonë kulturor e kombëtar. Ndërsa myslimanët ndajnë fenë e tyre me shumë kombe të tjera myslimane, muslimanët shqiptarë nuk kanë asgjë të përbashkët me kulturën dhe traditën e tyre. Ka ardhur koha që muslimanët evropianë të formojnë autoritetin e tyre vetërregullues nëse vërtet duan të jenë pjesë e Komunitetit Evropian. Nëse nuk e bëjnë këtë, gratë muslimane në Evropë do të konsideroheshin anomali dhe të margjinalizuara – me të drejtë, sepse hixhabi dhe burka nuk i përkasin kulturës evropiane.
Duke thënë këtë, duhet ta citoj edhe dicka tjeter se liria për të zgjedhur veshjen e dikujt lidhet me autonominë, privatësinë dhe barazinë dhe njihet si një formë e vetë-shprehjes në të drejtën ndërkombëtare të të drejtave të njeriut, veçanërisht në Komentin e Përgjithshëm 34 të Komitetit të të Drejtave të Njeriut të OKB-së.
Megjithatë, kjo e drejtë nuk është absolute dhe i nënshtrohet disa kufizimeve, veçanërisht në lidhje me moralin publik siç thuhet në nenin 19të të Paktit Ndërkombëtar për të Drejtat Civile dhe Politike. Normat shoqërore, të cilat shpesh mishërojnë vlerat e shumicës, mund të kufizojnë shprehjen individuale dhe mund të shtypin praktikat e ndryshme të veshjeve. Ndërkohë që shtetet kanë njëfarë lirie për të rregulluar lirinë e veshjes, çdo kufizim duhet të justifikohet ligjërisht dhe të jetë në përputhje me parimet e domosdoshmërisë dhe proporcionalitetit, duke shmangur zbatimin e traditave specifike kulturore.