Julika Prifti/
Sot është 101 vjetori i lindjes së Peter R. Priftit (24 nëntor 1924-17gusht 2010) anëtari i respektuar i diasporës shqiptare në Amerikë, një model i rrallë i përkushtimit atdhetar dhe akademik ndaj Albanologjisë, studimeve të shkencat politike dhe gjithë kulturës shqiptare, “vendin e të cilit nuk e zuri asnjeri tjetër,” siç e ka përcaktuar drejt i përhirshmi At Artur Liolini (1943-2023).
Ai u lind në Revohë të Kolonjës, një fshat i vogël pranë malit të Gramozit, ku kaloi edhe 15 vitet e para te jetës se tij e ku për herë të parë u ushqye me dashurinë për dituri e për shkollim. Peteri mbërriti në Filadelfia, pranë babait e vëllait të tij më të madh Apostolit, në vitin 1940. Brenda javës, filloi studimet në gjimnaz edhe pse nuk dinte asnjë fjalë anglisht. Dashuria për dije ishte më e fortë se çdo pengesë që i dilte përpara. Dhe gjatë gjithë jetës ishte dashuria e tij më e madhe dhe më e fortë. Ai u ambientua shpejt me qytetin e madh e filloi të shijonte eksperienca të reja që nga muzeumet, shfaqjet, biblioteka e qytetit e me radhë.
Ndryshe nga tradita e familjeve shqiptare të emigruara në Amerikë, ai nuk deshi të punonte në restorantin e të atit por vijoi studimet në kolegj dhe më pas ato pasuniversitare. Për fatin e tij të mirë, i ati nuk e pengoi në rrugën e zgjedhur. Pas diplomimit nga Pennsylvania State, ai vazhdoi studimet për titullin Master në Filozofi në University of Pennsylvania (1955).
Në fund të viteve 50 shkrimet e tij në gazetat shqiptare dhe periodikë shkencorë tërhoqën vëmendjen e intelektualëve të Bostonit e të vetë Fan Nolit. Aty filloi angazhimin si Editor i ri i “Diellit” bashkë me Qerim Panaritin. Pas një vit pune në detyrën e Sekretarit, ai krijoi lidhje të ngushta me Fan Nolin, i cili i propozoi të dorëzohej prifti, duke nënkuptuar se një ditë mund ta zëvendësonte atë vetë. Peteri e refuzoi kategorikisht sepse ai nuk e shihte veten si prift. Në këtë kohë ai bën një intervistë me Nolin që mbetet nga bisedat më interesante dhe informative për intelektualët.
Nga viti 1961 deri në 1976 Peter është hulumtues shkencor në një qendrën prestigjioze të studimeve MIT. Rezultat i këtyre viteve është publikimi nga MIT i librit të tij të parë “Socialist Albania Since 1944”.
Vlerësimet për këtë libër u shkruan në te gjitha gazetat më të mëdha të Amerikës dhe të botës, që u cilësia si bibla e studiuesve të huaj të interesuar për çështjet shqiptare, sepse ai ishte i vetmi studiues serioz që dinte mirë të dyja gjuhet, shqip dhe anglisht. Por botimi u bë pengesë për të vizituar atdheun dhe për të mos u takuar kurrë më me gjyshen e mamanë e tij pas vitit 1962 kur erdhi për herë të parë pas 22 vitesh në Shqipëri.
Gjatë kohës së qëndrimit në Boston, ai ishte promotori i një konference treditore të gjuhës dhe kulturës shqipe dhe nismave të tjera të mësimdhënies së gjuhës shqipe, diçka që e konsideronte si një nga detyrat kryesore ndaj rinisë së mërguar shqiptare.
Një post pune në Universitetin e San Diegos në Kaliforni në Katedrën e gjuhës shqipe e plotësoi dëshirën e tij të hershme. Së bashku me Profesor Newmark dhe Philip Hubbard dhe me materiale nga Prof. Isa Zymberi u botua libri Reading in Albanian (1979) Spoken Albanian (1980) që u plotësuan më tej me botimet “Standard Albanian / A Reference Grammar for Students” publikuar nga Stanford Univeresity Press , Stanford, California 1982 dhe të tjera.
Në lëminë e gjuhësisë, Peter Prifti pati një polemikë të fortë me mikun e tij të ngushtë Arshi Pipa për tezën e njësimit të shqipes. Në letërkëmbimin e tyre dallohen respekti i ndërsjellët dhe qartësia e argumentimit të ideve dhe qëndrimeve të tij.
Kontributi i Peter Prifti në ndërkombëtarizimin e çështjes së Kosovës është i shumëdokumentuar duke filluar nga letrat dhe artikujt ne shtypin shqiptar dhe amerikan për demonstratën e studenteve në Prishtinë në vitin 1968. Peter Prifti është i pari që përgatiti peticione për lirimin nga burgjet serbe të Adem Demaçit. Shkrimet dhe kërkesat për kongresmenë e senatorë, për redaksitë e gazetave, revistave dhe librave me keqinterpretime e gabime gjeografike, politike, gjuhësore , datash e të tjera përbëjnë një kapitull më vete e shumë interesant të veprës se tij shkencore dhe përkushtimit ndaj së vërtetës për shqiptarët, Shqipërinë, Kosovën.
Në fondin e Peter Priftit janë të dallueshme përkthimet e tij të pashoqe te poemave “ Bagëti e Bujqësi”, “ Anës Lumenjve”, “O moj Shqypni “, “Vallja e Vdekjes”, etj . Përkthimi magjik i tij i bëjnë të mahnitshme në anglisht sa edhe në shqip. Përkthimet në prozë përfshijnë Midis Mirditës në Dimër, Cikua dhe Beni, Çezma e Floririt, Diary of a Wounded Heart etj.
Për të shprehur vendin e Peterit në historinë e diasporës, shkëputa fjalët e At Arthur Liolin, Kancelar i Peshkopatës Ortodokse shqiptare në Amerikë dhe Dekan i Kryekishës së Shën Gjergjit në Boston, USA, në letrën e datës 21 gusht 1998 drejtuar të vëllait Naum Prifti:
“ Për mua, Peteri ka qenë një idhull që nga koha kur isha student në moshën e njomë. Me gjakftohtësinë e tij shkencore, largpamësinë e tij historike, aftësinë e tij si shkrimtar dhe dashurinë e tij si atdhetar, mbështeteshim në të për këshilla. Largimi i tij nga Bostoni na varfëroi shumë, dhe mbetet edhe sot një vend që nuk e zuri asnjeri tjetër.
Ishte Peteri që në një intervistë me Nolin, zbuloi mejtimin e Nolit që Kremtorja (Libri i Kishës), ishte vepra e tij që kërkoi më shumë energji dhe forcë mendore mbi të gjithë përkthimet e Peshkopit; si poet, si përkthyes, si gjuhëtar, si muzikant, si fetar. Kjo gjë vërteton Nolin jo vetëm si patriot që përdori kishën për qëllime atdhetare, (siç mendojnë disa), por se vërtet Zoti e vuri Nolin në shërbimin e Tij! Juaji At Arthuri
Akademiku Agron Fico (1934-2020) e cilësonte Peter Priftin si “një dukuri intelektuale, publike e shoqërore, që u rrit në mjedisin demokratik të Amerikës, në mjedisin e Fan Nolit dhe nolianëve të Vatrës dhe më gjerë.” Në vijim të nderimit ndaj tij vjen veprimtaria kushtuar disa dimensioneve të veçanta të Peter Prifti nën kujdesin e Akademisë Shkencore të Shqipërisë në datën 17 dhjetor 2025 https://akad.gov.al/
Foto nga arkivi i familjes: Festimi i 75 vjetorit të lindjes së Peter Priftit, Bruno Ristorante 1999
Foto Elias Mitchell, Imzot Noli, Andon Athanasi, Peter Prifti