K R I S H T I U N G J A L L

NGA ROZI THEOHARI/
1-S T E F A N I A-/
Tani që po afrohen pashkët dhe vezët e kuqe, disa herë e kam kujtuar Stefaninë, shoqen time të kursit të poezisë në kolexh. Stefi (e thërrisnim shkurtimisht), një poete me origjinë greke, dallohej për dy veti: poezitë e saj i shkruante vetëm me 2-3 vargje dhe ishte një vajzë shumë e bukur. Cipa e fytyrës tejet e bardhë, profili grek, sytë e mëdhenj jeshilë dhe flokët e zes, të rënde e të ndritshëm e hijeshonin tej mase. E vetëdijshme për bukurinë e saj, ishte mjaft kryelartë dhe e paafruar me të tjerët. Çdo student e quante privilegj nëse ajo denjonte ndonjëherë t’i falte një përshëndetje. Siç dukej, poetja magjepsëse filloi të miqësohej pak nga pak me mua falë fqinjësisë së dy vendeve tona, besimit tim fetar dhe mbiemrit tim që ajo pohonte se ishte grek ndaj i shtonte një “s” në fund.
“Zonja Theoharis,” më tha ajo një ditë, “Kam dëshirë t’ju ftoj me gjithë zemër të vizitojmë Katedralen greke të Bostonit në darkën e pashkës. Eshtë një kishë madhështore dhe ka për të të pëlqyer me siguri!” Nuk ia prisha dhe të shtunën e pashkës në ora dhjetë të natës ngjitëm shkallët e Katedrales së mermertë. Stefi përshëndetet me të afërmit e saj ndërsa unë ndalem tek ballkoni i katit të dytë nga ku duket salla e madhe festive e katit të parë. Kollonat e larta të mermerit dhe gjithë ambienti janë stolisur me lule të bardha natyrale, fjongo të bardha mëndafshi dhe qirinj të mëdhenj, po në ngjyrë të bardhë. Të vriten sytë nga mitra (kapela) e dhespotit zbukuruar me gurë shumëngjyrësh të shkëlqyeshem dhe pelerina e tij e qëndisur me ar. Tok me shikimet depërtuese të shenjtorëve nga afresket e mureve e të tavanit dhe tymit dalldisës të qirinjve e thimianit, të ngjallet pa dashur ndiesia se me të vërtetë ekziston një Zot dhe ne duhet t’i falemi atij me përkushtim, përulje e përdëllim.
Tashmë janë zënë të gjitha karriket nga qindra besimtarë grekëfolës; gjithsecili duke mbajtur nga një qiri të ndezur në dorë. Stefi, veshur me një fustan bojë qielli të hapur, e ndriçuar në fytyrë nga rrezet kurorë të qiririt, i shembëllen një Shen Marije të vërtetë. Befas, kridhem e gjitha në kujtimet e paharruara të fëminisë nga festimi i pashkëve në kishën tonë të fshatit Dardhë. Kostumet e bukura të grave dardhare, qirinjtë e llambadhet, tufat me lule agulice dhe manushaqe të mbledhura me mundim bregut të lumit ose rrezë përrenjve, sigurisht i errësojnë mjaft ndriçimet e kësaj Katedraleje. Po ashtu, zeri i ëmbël e kumbues i priftit të fshatit, Papa Kristos…
Ndiej Stefin të më tërheqë për krahu: “Krishti u ngjall!” më thotë ajo, “E dëgjon këngën e dhespotit?”
Ora ka shënuar 12. Sallat e kishës oshëtijnë nga zërat e grekëve. Atë çast po, më kujtohet edhe mua kënga:
“Krishti u ngjall së vdekuri
Me vdekje vdekjen shkeli
Edhe të varrosurve
U fali jetën…”
Pra, filloj të këendoj dhe ta ngre zërin lart e më lart sipas melodisë, e mrekulluar nga jehona e tingujve të fjalëve shqip që përplaseshin në kubetë e mermerta të ndërtesës. Një lëvizje kokash dhe pëshpëritje në drejtimin tim. Një xhaxha me mustaqe e syze ulur para meje kthen kokën paksa majtas dhe mban vesh fjalët e këngës sime. Pastaj kthehet i gjithi nga unë dhe flet disi i papërmbajtur: “Zonjë, si duket…kini ardhur gabimisht në kishën tonë..” Zbres nga qielli në tokë. E kuptoj se një situatë e pakëndshme mund të ndodhë. Megjithatë vazhdoj të këndoj dhe, kur mbarojnë të gjithë, ia kthej me një buzëqeshje: “ Kjo është edhe kisha ime!” Në mënyrë demonstrative unë vendos gishtat në ballë e bëj kryqin. “Atëherë,-thotë ai- këndo greqisht…Ja…fillo kështu “Kristostanesti…” “Unë e di këngën, zotëri!” i them qetësisht. Plakushi skuqet edhe më ne fytyrë dhe në sytë e tij dalloj shkëndija kërcënimi. Vë re se edhe Stefi, pas një ngurrimi, mundohet të më bindë se duhet të këndoj në gjuhën e tyre. “Dëgjo sa bukur tingëllon” thotë ajo dhe më zgjat tekstin e këngëve. Unë i zgjas dorën e i uroj natën e mirë. E shoh se u lëndua. Ndoshta u nxitova ca po ashtu ma tha zemra. Tek e fundit, shkak u bë këmbëngulja e plakut, jo ajo.
Duke zbritur shkallët qëndroj për disa minuta pa lëvizur, duke soditur në mur pikturën e Shen Gjergjit i cili, nuk e di pse, më shembëlleu me Marko Boçarin mbi kalë…

2.- L E T E F L A S I M S H Q I P-

E gjithë biseda u zhvillua në telefon. Vetëm pak, shumë pak e njoha Varvarën nga qyteti i Swampscott-it. Në fillim më foli në anglisht pastaj, pas një pauze, dëgjova: “Une e di shqipcen” “Jeni shqiptare?” e pyeta. Ajo qeshi sepse e priste këtë pyetje nga une. “Jam greke,”- tha. “Kam ardhur nga Greqia më 1940 e jam martuar me një Amerikan. Burri im kishte bisnes dhe shoqëri të ngushtë me një shqiptar që quhej Spiro. Nuk mund të gjendej njeri me i nderçem , me nikoqir dhe me i dashur se ky shqiptari. Me ndihmën e tij bisnesi na shkoi mbarë. Por, i gjori Spiro, mendjen e kish te Shqipëria, te gruaja e dy fëmijët.Kur psherëtinte ai, ne na këputej zemra. Burri im e unë provuam të mësojmë shqipcen nga Spirua. Veçse kështu ai do të ndjehej më i zbavitur e i pamërzitur. Dhe e mësuam shqipcen nga Spirua dhe miqtë e tij shqiptarë që na vizitonin ngaherë. Dhe Spiros i qeshte nuri kur ne i flisnim fjalët e gjuhës së tij. Por ka vjet që miku ynë me embër të mirë, zoti Spiro, u kthye përgjithnjë në Gjirokastër dhe ne me burrin e ndjemë shumë mungesën e tij. “Kishit letërkëmbim?” e pyes unë. “Posi, letrat e dhuratat nuk sosnin deri sa vdiq. Por ajo që do të të rrëfej e që ngjan ca e çudiçme është se burri e unë vazhdonim të flisnim shqipçe. Kështu na voliste më mirë nga se na kujtohej edhe Spirua. Veç… kur me vdiq burri para dy vjetësh…unë mbeta tamam jetime. Jo se jam pa njeri…Kam të më rrojnë djem e çupa po unë humba burrin dhe shqipçen së bashku. Kam dy vjet, moj çupë, që s’e flas me njeri shqipçen. Më dëgjon? Flas çkoqur? “ “Flet shumë mirë” ia ktheva. “Ndofta ti s’më beson por më hipi në kokë: ja të gjej një shqipçe fjalosur njeri, ja s’ka! Mora vesh se kanë kapërcyer Atlantikun shqiptarë të rinj. Pyeta kishë më kishë në njihnin ndonjë rob. Dhe ja…të gjeta ty!” “Jam e lumtur që të dëgjoj zërin,” I thashë. “Oh…e lumtura jam unë,” psherëtiu ajo, “që tani nuk jam e vetme. A mundem, sometimes, të të kall e të llafosemi prapë në tellofon?” “Sa herë të dëshironi” iu përgjegja dhe i tregova se në çfarë ore mund të më gjente në shtëpi.
Kështu Varvara u bë gati si pjesëtare e familjes sonë, sepse ajo telefononte çdo javë; tregonte si i kalonte fundjavet dhe vakancat me fëmijët e saj, çfarë gjellësh gatuante dhe çfarë këngësh shqiptare kishte dëgjuar nga kasetat e Spiros. Planifikuam disa here të takoheshim, por ajo ishte e sëmurë e nuk pati mundësi. Kohët e fundit thonte se qëndronte vazhdimisht brenda. Kaluan muaj e gjendja e saj u rëndua, tash në një moshë të shtyrë mbi 90 vjec. Edhe bisedat telefonike u rralluan. Kur më fliste jo vetëm që i shqiptonte fjalët me zor por nganjëherë i ngatërronte me anglishten. I kisha premtuar se do t’i vinja një javë para pashkëve, të takoheshim, e me këtë rast, do t’ia skuqja vezët e pashkës. I numëronte ditët.
Kur, me lajmëruan nga kisha se ajo kishte vdekur para një jave. Përveç keqardhjes që ndjeva më mbeten peng dy gjëra. E para, që nuk e takova e ta përgëzonja për dëshirën e vullnetin e saj për të mësuar gjuhën shqipe, pa mësues e pa libra. E dyta, duhej t’ia kisha regjistruar zërin…Ia vlente që shumëkush ta dëgjonte atë shqiptim…

3.-B O R Z I L O K U I L E F T E R I S E-

Dhembja dhe pendimi që më shkaktoi vdekja e Varvarës më dha një mësim që duhet mbajtur fjala që u premtojmë pleqve. “Plaku sot është nesër s’është” thotë populli. Hap bllokun e shënimeve dhe lapsi qëndron tek emri i nënë Lefterisë, një shqiptaro-amerikane e moshuar që banon diku, në periferi të Lynn-it. E kisha takuar vetëm një herë në kishë para gjashtë vitesh.
Lë çdo punë dhe nisem…Qëndroj para gardhit të drunjtë që rrethon shtëpinë e saj. Dëbora ka mbuluar kopshtin para e mbrapa shtëpisë. Një drithërimë më pushton trupin kur vështroj se rrugica deri te porta e saj e ka dëborën të pashkelur. Zgjas dorën t’i bie ziles, por në vend të saj gjej një dorë hekuri që shtrëngon në gishtërinj një top metalik. (Si dyert e korçarëve). Kur e prek atë “dorë” korrenti i kujtimeve të largëta më lëndon zemrën. Në dritaren e katit të parë lëviz një perde me hoja ku dalloj fytyrën e paqme të një plake të moçme, aq shumë të ngjashme me fytyrën e një nënë korçare.
Kur takohem e i them se jam nga Korca, një ngjyrë e kuqe mbulon fytyrën e saj të zbehtë, tërë rrudha e gropa. Pa folur, ajo më merr për dore e më çon në dhomën e saj të thjeshtë me dy krevate e një komo. Në murin e lindjes të dhomës është varur një kandile me vaj e cila ndriçon dy ikona. Ajo tregon me një zë të dridhur: “Eshtë kora e Shen Pjetrit dhe e Shen Thomait, janë kora të drunjta, të vjetra shumë, qe i kam sjellë nga Korça.” Pastaj, ngre dorën e thatë deri te balli e bën kryqin. Bëj edhe unë kryqin. Ulemi në shtratin e saj të mbuluar me një kuvertë rozë, punuar me mjeshtëri nga duart e saj.
“ U martuaçe me 1935. Afërnaj vinin djem të rinj pe Amerike, kërkonin nuse, në Korçë. Une isha çupë e re, e bukur doemos…nëna më ushqente me reçel luleshtrydhe të mbledhura nga pylli. Po qëndisnja në gjergjef ulur te pragu i portës, kur e pashë djalin që u vlova. Nëna e babai nuk donin…më kishin bijë të vetme…Por unë isha e re…fiu-fiu…donja të vinja në Amerikë, si shoqet. Dhe erdha. Pa shtëpi, pa katandi. Burri kishte pune të rëndë në fabrikën e lëkurëve. Atje u sëmur. Kur punonte, kur s’punonte. U detyrova hyra vetë në punë, në fabrikën e karameleve. Që pa gëdhirë e gjer në të vonë të ditës…mbështill sheqerka me duar.” Ajo zgjati dorën e djathtë dhe vërejta se akoma gishti i madh e ai tregues lëviznin automatikisht në ajër sikur mbështillnin diçka. “E kam peshqesh nga fabrika” nënqeshi ajo. Ia mora dorën që dridhej në dy duart e mia e i a putha.
“S’ma ka puthur njeri dorën gjer më sot,” thotë ajo, “Bile, as ime bijë!” “Kini një vajzë?” e pyes. “E kam një çupë të martuar po ç’e do ! U bë amerikankë, jo shqiptarkë.” Plakës i doli një “Oh…” një rënkim nga shpirti. “Siç të thashë, burri u sëmur, shtëpia desh blerë, çupa desh shkolluar. Të gjitha këto u bënë me djersën time. Prandaj kjo shtëpi, që u ngrit nga duart e mia, mbeti shtëpi korçare që nga themeli e deri te kulmi. Këtu brenda nuk hyri Amerika kurrë. Nuk më ngjiti, dhe s’më ngjiti, e s’më ngjit më ky vend. Me këto duar të shtrembëruara punova në avlemend qilimat, rrugicat, perdet e kuvertat, siç i sheh, të ka rehat shpirti!”
Nënë Lefteria më nxjerr një tabaka me reçel luleshtrydhje e një gotë uji me akull. “Më kujtohet nëna,” thotë, ”e nuk rresht kurrë nga likotë, që i bëj për merak.” Mbi komo qëndrojnë disa fotografi me korniza të praruara. “Ay që qesh atje është i ndieri, im shoq. Po nuk i shkoi jeta me të qeshur. Vojti i gjori, goxha! Dhe vdiq i ri…Mbeçë qyqare…Më vdiq nëna e babaj në Shqipëri…atëherë mbeçë bonjake. Qaj ditë e qaj natë sa i rrezova krepallat e syve. Gabim që s’falej që shkela Amerikën. Dhe zoti ma shpërbleu. Lashë nënën e babanë t’i qajnë bota, që s’do më tresë dheu kurrë!”
E prekur nga lotët e saj, mundohem të ndërroj bisedë. “Ju nënë Lefteri jeni me famë për borzilokun tuaj. Apo s’është kështu?” Ajo më merr prapë për dore e më çon në verandën e shtëpisë. Dhjetëra vazo të vogla e të mëdha gjelbërojnë nga gjethet e borzilokut. Dora e dridhshme e plakës kalon përkëdhelshëm mbi degëzat delikate dhe një kundërmim erëmirë përhapet rretherrotull. “Po,” thotë ajo, “Jam me famë se ky është borzilok i rritur nga dora e nënës sime në Korçë. E kam sjellë farën që me 1934 e që atëherë e mbjell do sene, në prandverë. I sheh këto dy vazot e mëdha? Janë për varret e nënës e të babajt.” Unë s’po kuptoja gjë. “E di që do të çuditesh, thotë, po unë kam ngritur dy varre në fund të kopshtit. E di që s’janë pe vërteti, po ama kam vend ku të qaj e të shfrej mallin për prindërit. I mbuloj varret me borzilok e qaj, e qaj me kuje e me ligje. Ky është dhe sebepi që çupa më iku shpejt nga shtëpia. “Po tani ku ndodhet ajo?” e pyes duke ia puthur dorën përsëri. “Eshtë martuar…ka bërë edhe fëmijë por rrallë më shikojnë” “Po ti i ke tmerruar me ato ulërimat e tua dhe me varret!” I them unë me një ton qortues. “Ah…jam kjo që jam…s’ndreqem më! Jam pleqëri, jam e sëmurë dhe e di që do vdes së shpejti. Por jam e gëzuar se atë orën e fundit do të më shfaqet nëna e babai e do të më marrin në prehër për gjithnjë…”

4.-N E N A E D H I M I T R I T-

Atë që nuk e bëri dot Lefteria me të bijën, e bëri nëna e Dhimitrit me të birin. Dhimitrin e takova në një aktivitet me shqiptarët e Massachusetts, në “Pier 4” në Boston. Ai ka lindur në Ëorcester Mass nga prindër shqiptarë, që kanë emigruar në Amerikë qysh me 1906. Dhimitri, një mesoburrë me flokë të bardha e fytyrë të qeshur, tregon: “Nëna e babai me pagëzuan me emrin “Dhimitër”, emrin e gjyshit, dhe ata nuk lejuan që të regjistrohem në shkollë apo në dokumentet e tjera me emrin Xhim (siç thirret emri Dhimitër në U.S.) Kur isha fëmijë dhe shokët vinin tek shtëpia ime të me thërrisnin për të luajtur, në qoftëe se më thonin emrin “Xhim” nëna nuk më linte të delnja me ta. Kështu, unë i porosisja shokët që në shkollë, të mos harronin të më thërrisnin me emrin Dhimitër. Kjo u bë shkak që shokët e klasës të më vinin noftka, duke ironizuar emrin e gjyshit tim. Sigurisht, kthehesha në shtëpi nervoz dhe i zemëruar, por nëna e babai mundoheshin të më bindnin se emri im ishte më i bukuri nga të gjithë mbasi ishte një emër shqiptar…Babai e nëna zbatonin një disiplinë të rreptë familjare, sipas normave shqiptare. Vetëm një herë dola nga shtëpia për të luajtur me fëmijët e tjerë, pa i marrë leje nënës dhe babai më dënoi. Çdo ditë duhej të përkthenja fragmente nga bibla anglisht në gjuhën shqipe dhe në mbrëmje, kur babai kthehej nga puna, duhej t’ia lexonja. Kjo vazhdoi gjatë gjithë pushimeve verore të shkollës.” “Dinit të lexonit e të shkruanit shqip?” e pyes. “Ishim shumë nxënës shqiptarë që mësonim në shkollën e kishës sonë shqiptare të Ëorcesterit. Babi im ishte arkëtar e sekretar në atë kishë e shpesh më nxirrte në shërbesat kishtare të thonja përmendësh pjesë nga ungjilli, në gjuhën shqipe…”
Deri në ditën e sotme, Dhimitri nuk u nda asnjëherë nga aktivitetet në dobi të çështjes shqiptare. Që në rini të hershme merr pjesë në shoqërinë teatrale “Dora Distra” e Ëorcesterit, më vonë bëhet bashkëpunëtor i gazetës “Liria” të Bostonit, dhe deri tani, përgatit e transmeton vullnetarisht një orë emision në radio, në gjuhën shqipe. Emisioni titullohet “Ora Shqiptare” dhe jepet çdo të shtunë. Dhimitri është edhe anëtar i Organizatës Amerikano-Shqiptare për Ndihmë Shqipërisë. “Deri tani, thotë ai, kemi dërguar në atdhe shumë ndihma për spitalet, shkollat, bibliotekat etj. Jam shqiptar, vazhdon Dhimitri, pa qenë asnjë ditë në Shqipëri. Jam shqiptar nga emri im, nga gjuha ime shqipe e folur dhe e shkruar, nga ruajtja e kultivimi i zakoneve dhe traditave më të mira shqiptare” “Dhe të gjitha këto sëbashku e kanë zanafillën tek nëna juaj!” i them. “Po, pohon ai, emri im i veçantë, për të cilin nëna këmbënguli aq shumë, më kujtonte gjatë gjithë jetës se duhet të bëhem i vlefshëm për shoqërinë shqiptare, qoftë këtu, qoftë në mëmëdhe.” “Po afrohen pashkët, i them, çfarë keni vendosur të transmetoni në emisionin e radios të shtunën e pashkës?” “Do të transmetojmë, thotë ai, meshën që ka mbajtur Fan Noli për pashkë; e kemi të inçizuar së bashku me shumë mesha të tjera të tij.”
Sa prekëse dhe emocionuese do të jenë ato minuta për shqiptarët e Ëorcesterit, kur në eter do të kumbojë zëri i dhespotit tonë të madh, Nolit të pavdekshëm, për të lajmëruar edhe një herë, me gëzimin e ngadhënjimit, për ngjalljen e Jesu Krishtit.