Shqiponja Veshaj/
Kur ligjërojmë për këngën shumëzërëshe duket sikur këndojmë, se fuqinë çudibërëse e ka te limfa te ADN-ja.Këtu do mundim të hedhim dritë për gjenezën e saj. Kjo IKONË dhe vlereë e madhe shpirtërore është pa datëlindje, me dëshmitarë malet, lugina, ag’perëndimet, hëna yjet, stinët me zogj pyjet e shtazët, me lumenj e dete.Hershëm njeriu, binjak me natyrën pagane,u lind dhe u rrit me bukurinë, egërsinë dhe madhështinë e tij, duke u përshtatur ” nazeve” të stinëve Vështirësitë e bënë njeriun e vetmuar të qante e të këndonte me veten, për të trembur edhe frikërat nëpër beteja. Jehona e luginave fatkeqësitë njerëzore, ndikuan te shpirti i tij që qante fatin e largimit nga kjo botë apo këndonte lindjes; imitonte zogjtë në cicërima, apo vajin e drenushës për fëmijët e saj, të vrarë nga vetëtima apo gjakosur nga bisha.Familjariteti dhe bashkësia njerëzor bëri që krahës monotonisë, të këndohej diafoni, triafoni e më von polifoni. Dukuritë gëzim’pikëllim bënë që të shpiken edhe mjete rrethanore materiale; si transmentues shpirtëror, të tilla që përcillnin gjëmat e mëdha si ortek dëbore, përmbytje, katastrofa natyrore. Pra lindi bilbili me lofatë apo kallëz gruri, lindi cyla zambare, fyelli e longarja, dyjarja prej druri e guri..etj .Pra në gjithë evolucionin po ngjizej gjithë bota shpirtërore me atë materiale, me qëllim ngazëllim apo ngushëllimi.Vajet ishin të parat, se vet jeta ishte më shumë dramë. Vaji i me cylë dyjare, me tri avaze; fyelli me më shumë. Kështu lindi kënga, në vetmi e sipër, si një detyrim’ dëshmi për gëzimhidhërimet.
Në evoluimin njerëzor vaji kthehet në këngë e valle dhe u rritën sëbashku me njeriun specifik të kësaj zone. Pra specifike e kësaj rracë njerëzore,vjen që nga mëkimi me qumështin e nënës, qysh atëherë u mëkua me ninullat, që i këndohej foshnjërisë kur zihej mulla. Një filozof i madh gjerman ka theksuar, që kënga e kësaj treve mësohet në barkun e nënës, kur fëmija është i palindur ende, nëpërmjet zërit të mëmës tij. Në gjithë evolucionin njerëzor, ndodhi dhe edukimi këngës shumë’zërëshe e cila u kthye në një natyrë të dytë bashkëjetese e domosdoshme dhe mori një funksion të madh shpirtëror, gati shërimtar. Rasti unik kur sharrohej këmba me sharrë në luftë pa narkozë i plagosuri mori këngën gjatë gjithë operimit për të larguar dhimbjen Dasmat e kërkimet ishin vetëm këngë, me dy tri trapeza; burrat veç e gratë veç. Vallja ishte kurorëzim gëzimi dhe njerzit të ngazëllyer bënin lloj lloj larmish të shoqëruar me këngë. Organizimi shoqëror, veçanërisht në socializëm e ktheu këngën e vallen në një institucion ku në çdo pesë vite zhvillohej festival mbarë kombëtar, ku shpalosej një mozaik i madh vlerash dhe në gjithë llojet e saj. Kënga në thelb ruan nota vajtuese,që tregon fuqinë dhe gurrën e pashtershme nga lindi dhe vitalitetin e saj në evolucion.. Pati me pas edhe teori se; kënga do zvenitet deri në shuarje sepse migrimi dhe emigrimi mund braktisnin këtë vlerë shpirtërore.Por…qe vet kënga që e dha përgjigjen këtyre dritëshkurtëve.Ajo jo vetëm që nuk u zbeh, por përkundrazi u shumëfishuar në formë e përmbajtje, u shtuan zërat e rinj dhe përmasat e saj kaluan dhe kufijtë e atdheut.Kënga zien aty ku është vet bartësit i saj, sepse:
ajo është pjesë gjenetike e kësaj race njerëzore, është phesë e limfës dhe e gjakut, ndaj ajo është e perjetshme. Për tu bërë më mondane, më aristokrate, kënga u shoqërua dhe me vellon e saj, me kostumet ngjyra marramëndëse tradicionale,njëra më e bukur se tjetra, me veçori dalluese sipas zonave folklorike, dukuri kjo e një pasurie kaq të madhe shpirtërore, unikale në gjithë botën…Ajo ka lindur kur s’kish kalendar bota, ka lindur së bashku me gjenezën e njeriut të rrallë të kësaj treve.
Disa pseudo studiues dëshirojnë të hedhin baltë se gjoja kënga shumë’zërëshe rrjedh nga sirenat Greke dhe kori kishtar gjë që e hedh poshtë shkenca e historiografisë.
Kënga shumëzërëshe (polifonia) u regjistrua në UNESCO si trashgimi botërore për të cilën bota investon për ta ruajtur, zhvilluar si një ikonë të argjendë siç është xhubleta, vallja e Tropojës e të tjera që posedon vëndi ynë ILIRIAN.
Bota është magjepsur me këtë mrekulli dhe grupet dhe ansamblet tona kanë marrë dhe çmimet më të larta si; “Diplomë e Artë” në konkurime ndërshtetërore. Vallja e burrave të Vranishtit, vallja e grave të Nivanit, Dropull, Myzeqesë, të Kosovës, të Korçës pra e gjithë Shqipërisë kanë ngitur peshë skenat e botës.
Harmonia e brezave, të moshuarit, të rinjtë dhe pionierë tregojnë jetësimin e kësaj vlere hyjnore, e përmasave globale. Kënga shumëzërëshe është kthyer në një institucion ku mbi të cilën u ngrit edhe Ansambli i Këngëve dhe Valleve kombëtare. Kjo magji ka shërbyer edhe si muzikë në dhjetra filma brenda e jashtë vëndit.
Nëse dikur vaj’dertet dhe këngët e vjetra ishin anonim, sot ato drejtohen me profesionalizëm nga poetë popullor të apasionuar dhe magjistarë të penës. Ata janë udhëheqësit e vërtetë të kësaj armate artistësh.Dhjetra muzikologë kanë studiuar, kanë marrë grada akademike në lëvrimin e kësaj pasurie.
Pra, i gjithë ky kolorit në sinkron ka bërë që kënga shumëzërëshe vallja, balladat legjendat meloditë me instrumenta folklorike, të mbajnë gjallë botën artistike të kësaj rrace njerëzore, duke e konsideruar si ushqimin të madh shpirtëror.
Labëri – Djep i Lavdisë
Shqiponja Veshaj
Poemëz
Vij, magjepsur të përulem Labëri,
Vij si rreze ag të të puth tek balli,
Vij si hënë e praruar…. o Perëndi,
Vij, vij aty e prapë s’ shuhet malli!
Nga rrënjë Epiri vjen o Buronjë,
Aty ku Solomoni” profecinë bie,
Labërinë fisnike e quajti zonjë,
Dhe ujin kristal , bekim Perëndie!
Nëpër shekuj , besa famën ngriti,
Kodi nderit… me argjend u shkrua,
Kēnga Labe…e mbjellur te shpirti,
Me zërin e zemrës gurgulloi krua!
Poetët lindën e rilindën me pyjet,
Shqiponja do ozon e adhuron liri,
Pa hënë qiellore… ç’do ishin yjet,
Ç’do qe historia t’mos kishte lavdi!
Kur këputen yjet , në ç’parajsē flenë,
T’përgjërohem e shtrenjta Labëri,
Mos vallë… ringjallen mbi bedenë,
Me diell te balli e larë në stuhi!?
Ku vajtën gjurmët , gjysëm opinga,
Ku bën dritë ende, flakadani tyre,
Ku feks i madhi Gjolek me trima,
Që falën gjakun për themelet Ilire?
O vargmalet tona, çika stërralli,
Ku vlon ai gjak i derdhur me okë,
Sali Vranishti me supet te mali,
Bogonica i bën isharet me kokë!
Si yje venë e vinë, bij te shullëri,
Selam Hasani e Cane Smokthina,
Zigur Lelo Çipini, me duf kryedrëri,
Zançe Çelo nur, që ndezi vetëtima!
Memo Mete Brati e Toto Bolena,
Si shqipet vrojtonin, qiellin Mesap,
Halim Xhelos flori i kulloi penda,
Ahmet Lepenica shkroi me shpat!
Ç’duf ndiej kur numëroj yjet me radhë,
Prap flakëron, qielli i prushëruar,
Të përgjërohem ty o Lumi Bardhë,
Që plagët i lave me ujin e bekuar!
T’gjunjëzohem shenjtëri e flamurit,
Që shqipes i dhe dy krahët e lira,
Eshtrat’fildish e lulekuqet e grurit,
I mori vetZoti për vendet e mira!
Festivali 77-të Folklorik në Agrigento, Itali