Paulin Zefi/
* Ndërtimi i Kishës së Zojës Nunciatë dhe i Kuvendit Françeskan bashkangjitur thuhet se lidhen me kalimin në këto anë të Shën Françeskut të Asizit gjatë kthimit të tij nga Toka e Shenjtë (1) në vitet 1220- 1221 (2). Të gjitha rrëfimet e Urdhrit Françeskan ia dedikojnë themelimin e këtij Manastiri krijuesit të urdhrit, Shën Françekut të Asizit (3), dhe në fakt, dihet se françeskanët filluan të shfaqen në Arbëri që në vitet e para të krijimit të Urdhërit (4). Nga banorët e Lezhës ky objekt kulti njihet kryesisht si “Kisha e Dom Lleshit.” Thuhet se Dom Lleshi ishte një ndër meshtarët që, mbasi Shën Françesku shkeli tokën arbëre, veshi petkun françeskan dhe me të hollat që mblodhi nëpër besimtarë, bëri të mundur ndërtimin e Kishës dhe të Kuvendit Françeskan sipas planimetrisë që kishte shënuar vetë Shën Françesku me një shkop/bastun pishe, të cilin Shenjti e mori me vete në përkujtim të atij udhëtimi (5). Historia e bastunit prej pishe të Shën Françeskut nuk mbaron me kaq!..
Në Arkivin e Kuvendit Françeskan ruhet një gojëdhënë shumë interesante, ku thuhet se: “Shën Françesku, tue kthye prej Sirije, u përshkue nëpër Shqypni, ku nxjerrë nji shkop prej deget të nji pishës s’eger, e muer me vedi deri në Venedik, e aty e nguli në tokë afër nji kuvendit të ktij qytetit, ku edhe xû, e u rrít në nji mënyrë të bindëshme, tue u bâ landë e madhe fort. E, edhe tash, po deshtem me i ndejë gojdhanës së popullit, ruehet trupi i thám i ksajë lande, rrethue gjithkahë prej parmakësh, qi mos t’a presë kush e mos t’a marrë me vedi. Kjo landë njifet me emrin “Pisha e Sh’Françeskut”, e i dahen grimcat e saja popullit qi i lypë për divocjon. Sot, ky trup pishe mundet me u pa, rujtë me shum kujdes, në fund të Kishës së Kuvendit Françeskan ngrehë m’nji ishull, afer Venedikut, banue vetem prej françeskanve e qi njihet me emrin “Deserto (6).” Bëhet fjalë për “Convento di San Francesco del Deserto (Kuvendi i Shën Fraçeskut të Shkretëtirës)”, i themeluar nga vetë Shën Françesku i Asizit në vitin 1223, i cili ndodhet në një ishull të vogël, 6 km në verilindje të qytetit Venecia, në Lagunën homonime. Pra, nëse i besojmë traditës, kemi të bëjmë me një lidhje të fortë shpirtërore, historike dhe materiale midis të dy Kuvendeve Françeskane, këtij në Lezhë dhe atij në Venecia.
Ndërsa, përsa i përket kohës së ndërtimit të Kishës së Zojës Nunciatë dhe Kuvendit Françeskan në Lezhë, dëshmia më e hershme pasqyrohet në arkitraun prej shtufi të portës kryesore (perëndimore) të Kishës. Këtu lexohet një mbishkrim në gjuhën latine, të cilit i mungojnë disa fragmente: “HOC TE[MPL]VM [FRATR]VM MINO[RUM] ÆDIFI[CATUM] EST ANNO DOMINI MC[C 40] (Ky tempull i Fretërve Minorë u ndërtua në vitin e Zotit, 1240)”. Pra, kisha u ndërtua prej Françeskanëve 14 vite mbas vdekjes së themeluesit të saj, Shën Françeskut, i cili ka ndërruar jetë në vitin 1226 (7). Kurse, burimi i parë dokumentar, që provon ekzistencën në Lezhë të një Manastiri të Urdhrit të Fretënve Minorë i përket vitit 1464 (
. Mbi arkitraun e portës anësore (jugore) lexohet një mbishkrim i gdhendur me shkronja të bukura gotike, në gjuhën veneciane, të cilit fatkeqësisht i mungon fillimi: “[…] XXXXXVI • ADI • PRIMO • DI • SETENBRIO • SER • […] • LEGRO • PABON • DEL • NAVILIO.” Sipas Th.Ippen, shkronjat gotike të mbishtrimit ngjajnë plotësisht me ato të monedhave të Balshajve, pra të viteve 1380 – 1442, por gjithashtu ato ngjajnë edhe me shkronjat e monedhave veneciane të Shkodrës gjatë viteve 1436 – 1442 (9).
Mirëpo, ky mbishkrim, mjaft i vështirë për t’u deshifruar, datohet në vitin 1456 dhe mendohet se gjetja në fjalë është me prejardhje nga ndonjë ndërtesë e afërt e portit antik lumor të Lezhës. Sigurisht që fjalët, “Legro Pabon del Navilio” duhet të jenë emër personi (10) dhe duke qenë se “Navilio” nënkupton tërësinë e mjeteve të lundrimit, që karakterizohet nga një funksionalitet ose rëndësi specifike, është shumë i drejtë kosntatimi se arkitrau që mban këtë mbishkrim i përket një ndërtese të portit lumor të Lezhës. Sulmi që ushtria osmane e sulltan Mehmetit II Fatih kreu mbi qytetin e Lezhës më 5 shtator me 1478 e dëmtoi rëndë kishën dhe manastirin, duke qenë se këtu ishin mbledhur shumë të krishterë, të cilët gjatë luftimeve me osmanët iu shkaktuan atyre me qindra ushtarë të vrarë dhe arritën të çajnë rrethimin (11). Kur u siguruan se vendi ishte i zbrazur, ushtarët osmanë së bashku me komandantin e tyre, Selim Pashën, hynë brenda në Kishë dhe kur panë statujat e Shën Françeskut dhe Shën Ndout, besuan se kishin qenë ata të dy që ua kishin ndalur hovin dhe Selim Pasha i ftoi të larguarit për t’u kthyer në vend, duke siguruar edhe një ferman të sulltanit, sipas të cilit askush nuk do të guxonte t’i prekte me dorë (12).
Po ashtu, komandanti osman u angazhua menjëherë, me shpenzimet e veta, për të rindërtuar Kishën dhe Kuvendin Françeskan pas dëmeve që kishte pësuar gjatë luftimeve (13). Në vitin 1591 kisha është përsëri në përdorim, por fretërit ishin transferuar në qytet, në një bujtinë modeste me një kapelë (kishëz) bashkëngjitur (14). Në relacionin e tij të vitit 1610, arqipeshkvi i Tivarit, Marin Bici, shkruan për Kishën e Zojës Nunciatë, se: “Në Kishën e sipërthanun thonë se ka qenë vorrosë i famshmi Aleksandër Kastrioti, i quejtun me emër tjetër Skanderbeg (il famoso Allessandro Castrioto, chiamato per altro nome Scanderbegh), i cili u da në shenj me shumë luftime të vlerta kundër turqve, të cilat, të qituna në vargje, këndohen n’atë gjuhë prej të gjithë shqiptarëve, edhe në praninë e turqve (15).” Ky njoftim i dhënë nga M.Bici, ka bërë që disa autorë t’i mëshojnë tezës, sipas së cilës “Varri fizik i Gjergj Kastriotit-Skënderbeut ndodhet në Kishën e Zojës Nunciatë, në Lezhë.” Mirëpo, një variant të tillë nuk e ndeshim në asnjë burim tjetër dokumentar dhe e vetmja mënyrë për ta provuar me siguri të plotë ose për ta hedhur poshtë, është zhvillimi i një ekspedite arkeologjike, çka në fakt është e pamundur, sepse aq i madh ka qenë numri i njerëzve që janë varrosur në këtë kishë deri në shek. XVII, sa duhet gërmuar e gjithë hapësira e saj e brendshme! Kisha e Shën Marisë përtej Drinit (Santa Maria ultra Drinum) së bashku me Kuvendin Françeskan (Convento di frati di San Francesco) përmenden në mënyrë të dendur në relacionet kishtare dërguar Selisë së Shenjtë në Romë, nga ipeshkvijtë e Lezhës, për gjendjen në Dioqezën e tyre.
Benedikt Orsini e përmend në vitin 1629; Gjergj Vladanji më 1663, 1672, 1680 e 1685 dhe Nikollë Vladanji më 1694 (16). Më herët, më 1668, “Chiesa de fratti chiamata S.Maria” përmendet në njoftimin e Antonio di Spoleto mbi gjendjen e Dioqezave të Arbërisë dhe në vitet 1671-1672 nga vizitatori apostolik, Stefano Gaspari (17). Në skicën e hartës (dorëshkrim) së panjohur italiane të shek. XVII, e cila mban emërtesën “DI ALESSIO”, emri i Kuvendit Françeskan shënohet “Gia’ Monast:” dhe i kishës, “S. Maria.” Në hartën e punuar në vitin 1688 nga Vincenzo Maria Coronelli (1650-1718), Kisha e Zojës Nunciatë del e shënuar si “S.Maria Chiesa” dhe një vit më vonë, më 1689, Giacomo Cantelli da Vignola (1643-1695), e paraqet këtë kishë me emrin “S. Maria.” Në relacionet e tij të viteve 1702-1703, arqipeshkëvi i Tivarit, imzot Vinçenc Zmajeviç (1670-1745), shkruan se: “Kuvendi i Etërve Observantë i Shën Marisë, që thuhet e Lezhës (Conuento de PP. Osseruanti di S.ta Maria detta d’Alessio) është i rrënuar prej tërmetit për tri të katërtat dhe rrënojat tregojnë madhështinë dhe madhësinë e ndërtesës, siç i përshtatet dhembshurisë së të madhit Skënderbe, i cili e themeloi (alla Pietà del gran Scanderbego, che ne fù il fondatore).
Ka mbetur [në këmbë] pjesa e katërt, por as kjo e plotë, vetëm me gjashtë dhoma të ngushta dhe një dhomë më të gjerë për mysafirët. Kuvendit i përgjigjet ambienti i kishës, i gjatë 40 krahë dhe vetëm 12 i gjerë, i cili ka qenë restauruar me dhembshurinë e besimtarëve, por është në gjendje shumë të mirë materiale. Aty është altari i madh me titullin e Zojës Nunciatë (SS.ma Annunziata), që mbahet mirë dhe i stolisur me orendi të vjetra, por jo të leckosura. Ka dy altarë të tjerë në mes të kishës, njëri i kushtuar Shna Ndout (S. Antonio) dhe tjetri Shën Françeskut (S.Francesco), që të dy të mbajtur mirë. Është e furnizuar me orenditë e shugurueshme, madje të çmueshme, megjithëse të vjetra. Është pa kelshejt, që ja kanë vjedhur (18).” “Kisha e Shën Marisë matanë Drinit (la Chiesa di S.ta Maria di là del fiume Drino)” përmendet në vitin 1753 nga ipeshkvi i Dioqezës së Lezhës, Anton Kryeziu (19). “Chiesa di S.Maria de’ PP. Osservanti” përmendet në vitin 1785 nga ipeshkvi i Lezhës, Giorgio Junchi dhe dy vite më vonë nga Mikel Kryeziu, i cili, në relacionin që mban datën 17 dhjetor 1787 përshkruan me detaje fushatën ushtarake osmane të udhëhequr nga Mehmet Pashë Çausholli, që i vuri zjarrin Kishës dhe Kuvendit Françeskan, ku mjerisht u dogjën edhe shumë objekte të Katedrales së Shën Nikollit (të kthyer nga xhami), që ruheshin në këtë vend (20).
Në vitin 1792, kisha rindërtohet edhe më madhështore se ç’kishte qenë më parë me kontributin e besimtarëve dhe ndihmën e Kongregacionit të Shenjtë (21). Mbi gjendjen e shkëlqyer të Kishës pas rindërtimit, e cila ishte djegur shpesh nga turqit (più volte abbruciata dai Turchi), flet në relacionin e tij të vitit 1795 arqipeshkvi i Durrësit, Tommaso Mariani; në vitet 1807, 1817 e 1821 e ndeshim në relacionet e ipeshkvit të Lezhës, Nikollë Malçi dhe më 1844 e 1846 te ipeshkvi Ivan Topich (22). Më 1 tetor 1848, Kisha e Zojës Nunciatë dhe Kuvendi Françeskan vizitohen nga piktori, poeti dhe shkrimtari i njohur anglez, Edward Lear, gjatë udhëtimit të tij në drejtim të Shkodrës dhe pasi ai kthehet nga Shkodra, vendos të qëndrojë një natë në këtë vend, më 7-8 tetor 1848, me ftesë të Fra Pietro (23). Kisha dhe Kuvendi Françeskan përmenden në vitet 1864-1865 nga ipeshkvi i Lezhës, Pal Dodmasej dhe më 1866 nga konsulli i Francës në Shkodër, M.Wiet (24). Viti 1892 shënon kompletimin me një kambanare hijerëndë, të ngritur pranë këndit veriperëndimor të kishës (25).
Në vitet 1896-1897, në këtë kishë famullitare, të dielave dhe në ditë festash, i kryente shërbesat At Gjergj Fishta, i cili, asokohe qëndronte kryesisht pranë Kuvendit dhe Kolegjit Françeskan të Troshanit. Në vitin 1907, Kisha e Zojës Nunciatë dhe Kuvendi Françeskan vizitohen nga konsulli i Austro-Hungarisë në Shkodër, Theodor Ippen, i cili evidenton dhe shpëton dy objekte të rrallë dhe shumë të rëndësishëm (26). Bëhet fjalë për arkitraun e gdhendur me shkronja gotike, në gjuhën veneciane, që sot ndodhet mbi portën jugore të kishës, të cilin e ka gjetur të zhytur pjesërisht në tokë, në anën e majtë të portës kryesore dhe një pllakë varri me mbishkrim dhe e stolisur me emblemë, të cilën e ka gjetur në kalldrëmin para kishës dhe me porosinë e tij ka qenë vendosur fillimisht në murin e kishës. Objekti i dytë është guri i varrit të fisnikut arbër, Anton Skura, i cili në shek. XIV ka qenë kreu i familjes Skura. Mbi këtë gur është e gdhendur një stemë heraldike, e cila paraqet një luan të ngritur në dy këmbët e pasme me një brazdë të tërthortë, që është e dekoruar në pjesët fundore me dy yje me tetë cepa. Në këndin e djathtë emblema është e dekoruar me një zambak. Nga emblema varen, gjithashtu dy litarë, të cilët përfundojnë me nga një zambak në fund. Mbi stemë ka një mbishkrim në latinisht, i cili për fat të keq, nuk është i plotë, ngaqë është dëmtuar. Në të shkruhet: “SEPULTURA … ANTONIO SC … CUM ERE[D]ES SUO.” Sot, ky artefakt i çmuar ruhet dhe është i ekspozuar në Muzeun Historik Kombëtar, në Tiranë.
Përveç dy objekteve të lartpërmendur, Th.Ippen flet edhe për një fragment të vogël guri të një varri analog të murosur në altarin kryesor dhe po ashtu, rrëfen se në vetë Manastirin ruhet një fragment i vogël guri i një mbishkrimi nderi kushtuar perandorëve romakë, Septimus Severius dhe Karakalla, prejardhja e të cilit nuk dihet (27). Në fundin e Luftës së Parë Botërore, më 1918 (28), pasi e kishte përdorur si qendër shëndetësore, ushtria austro-hungareze në tërheqje e sipër, do ta digjte kompleksin dhe Manastiri do të rindërtohej vetëm në vitin 1930 (29). Mirëpo, gjasat janë që që zjarri duhet të jetë vendosur pas largimit të tyre, kur dihet shumë mirë roli vendimtar i Perandorisë Austro-Hungareze në krijimin e Shtetit Shqiptar, por në veçanti në shpëtimin e mbrojtjen e Komunitetit Katolik Shqiptarë dhe të Kishave tona gjatë periudhës së pushtimit osman. Kuvendi Françeskan u rindërtua sipas një projekti të arkitektit italian U.Piazzo (30) dhe ndërsa muret e Kishës së Zojës Nunciatë u restauruan në vitin 1933 sipas një projekti të hartuar nga At Gjergj Fishta. Mirëpo, kisha do të mbetej pa çati edhe një dekadë më shumë (31). Mjerisht, punimet restauruese të realizuara pas vitit 1940, duket qartë se janë bërë me mundësi shumë të kufizuara ekonomike. Po ashtu, për fat të keq, kisha dhe manastiri nuk i shpëtuan dot histerisë së Revolucionit Kulturor Ateist të vitit 1967, ku u shkatërruan shumë pjesë të tyre, në veçanti kambanorja hijerëndë e vitit 1892. Nga viti 1967 dhe deri më 1991, ky ansambël ndërtimor madhështor u përshtat në funksionin e vendqëndrimit të kamionëve, si ofiçinë mekanike dhe si magazinë. Një krim monstruoz! Kisha ka një planimetri katërkëndëshe, të orientuar, pa absidë dhe përmasat e saj janë mjaft të mëdha: 27.8 m gjatësi dhe 9.5 m gjerësi, 8.5 m në pjesën e altarit (32). Muret e kishës kanë një trashësi rreth 1 m dhe teknika me të cilën janë ndërtuar është ajo e murit me një faqe të jashtme me gurë të latuar katërkëndorë dhe një veshje e brendshme me gurë pak të punuar, që suvatoheshin (33). Navata e vetme e kishës është e ndarë në dy zona, njëra e rezervuar për klerikët (kori dhe presbiteri) dhe tjetra për laikët. Kisha është e pajisur me tri hyrje, porta kryesore (ajo perëndimore), porta jugore dhe porta verilindore, që lidh Kishën me Kuvendin, e cila përdoret vetëm nga klerikët. Hapësira e brendshme ndriçohet prej 6 dritareve, të cilat kanë forma të ndryshme. Dritarja mbi fronton në anën perëndimore ka formë rrethore, dritarja në faqen lindore është trungkonike dhe 4 dritaret në anën jugore, janë të larta, të gjera dhe të mbuluara me qemer guri. Manastiri i Shën Françeskut dhe Kisha e Zojës Nunciatë janë restauruar tërësisht në vitet 1993-1997, duke ruajtur në arkitekturën e tyre krahas veprave të reja edhe të mureve të vjetra, që dëshmojnë historinë e saj të lavdishme gati 800 vjeçare.
BIBLIOGRAFIA:
1) A.Degrand, Souvenirs de la Haute-Albanie, f. 178; E.Jacques, Shqiptarët: Historia e popullit shqiptar nga lashtësia deri ne ditët e sotme, f. 184.
2) T.Çobani, Paralele kulturore të një qyteti: Studime dhe artikuj, f. 123.
3) Th.Ippen, Shqipëria e vjetër, f. 256-257.
4) G.Valentini, Passeggiate storiche nell’Alta Albania, në: “Drini – Bollettino mensile del Turismo albanese”, Nr. 1, Anno … II, Tirana: giugno 1941, f. 128.
5) M.Sirdani, Skanderbegu mbas gojëdhanâsh, Botimi II, f. 96, Shënimi nr. 2.
6) V.Prendushi, Sh’Françesku i Asizit, Botimi i dytë, f. 64.
7) Ibidem, f. 64.
G.Hoxha-L.Përzhita-F.Cavallini, Monumente Historike të Kultit të Krishterë në Dioqezën e Lezhës / Monumeti Storici di Culto Cristiano della Diocesi di Lezha, Lezhë: Botimet Françeskane, 2007, f. 41.
9) Th.Ippen, Shqipëria e vjetër, f. 258.
10) Ibidem, f. 258.
11) M.Sirdani, Skanderbegu mbas gojëdhanâsh, Botimi II, f. 96.
12) M.Sirdani, Skanderbegu mbas gojëdhanâsh, Botimi II, f. 96-97.
13) G.Hoxha-L.Përzhita-F.Cavallini, Monumente Historike të Kultit të Krishterë në Dioqezën e Lezhës / Monumeti Storici di Culto Cristiano della Diocesi di Lezha, Lezhë: Botimet Françeskane, 2007, f. 41.
14) Ibidem, f. 42.
15) I.Zamputi, Relacione dhe dokumente për historinë e Shqipërisë (1610-1650) / Relazioni e documenti per la storia dell’Albania (1610-1650), (Transkriptuar e perkthyer nga – Trascritti e tradotti da Injac Zamputti), (Ribotim i perpunuar nga – riedizione elaborata da Jozef Zamputti), St. Gallen: Alarische Institut; Prishtinë: Faik Konica, 2018, f. 102-103, Dok. Nr. 2.
16) P.Bartl, Albania Sacra: Geistliche Visitationsberichte aus Albanien, 1: Diözese Alessio, f. 86, 93, 125, 130, 137, 146-147.
17) Ibidem, f. 105, 116.
18) V.Zmajevich: P.Bartl / I.Zamputi, Relacion i gjendjes së Shqipërisë e Serbisë / Relazione dello stato d’Albania e Serbia (1702-1703), (Përgjegjës të këtij botimi: Albert Ramaj, Zef (Ahmeti) Noka), Prishtinë: Faik Konica, 2022, f. 116, 269-270.
19) P.Bartl, Albania Sacra: Geistliche Visitationsberichte aus Albanien, 1: Diözese Alessio, f. 209.
20) Ibidem, f. 234, 245.
21) Ibidem, f. 262.
22) Ibidem, f. 275, 301, 312, 321, 332-333, 354.
23) E.Lear, Journals of a Landscape Painter in Albania, Illyria & c., Second Edition, London: Richard Bentley, M.D.CCC.LII (1852), f. 121-126, 149-153.
24) P.Bartl, Albania Sacra: Geistliche Visitationsberichte aus Albanien, 1: Diözese Alessio, f. 375, 387-388, 393.
25) G.Hoxha-L.Përzhita-F.Cavallini, Monumente Historike të Kultit të Krishterë në Dioqezën e Lezhës / Monumeti Storici di Culto Cristiano della Diocesi di Lezha, Lezhë: Botimet Françeskane, 2007, f. 42.
26) Th.Ippen, Shqipëria e vjetër, f. 155, 257-259.
27) Ibidem, f. 155.
28) E.Armao, Località, chiese, fiumi, monti, e toponimivarii di un’antica carta dell’Albania Settentrionale, Publicato sotto gli auspici della Reale Società Geografica Italiana (Con annesso fac-simile della carta), Roma: Istituto per l’Europa Orientale, MCMXXXIII-XI, Tipografia del Senato del dott. G. Bardi, 1933, f. 132.
29) G.Hoxha-L.Përzhita-F.Cavallini, Monumente Historike të Kultit të Krishterë në Dioqezën e Lezhës / Monumeti Storici di Culto Cristiano della Diocesi di Lezha, Lezhë: Botimet Françeskane, 2007, f. 42.
30) E.Armao, Località, chiese, fiumi, monti, e toponimivarii di un’antica carta dell’Albania Settentrionale, Publicato sotto gli auspici della Reale Società Geografica Italiana (Con annesso fac-simile della carta), Roma: Istituto per l’Europa Orientale, MCMXXXIII-XI, Tipografia del Senato del dott. G. Bardi, 1933, f. 132.
31) G.Hoxha-L.Përzhita-F.Cavallini, Monumente Historike të Kultit të Krishterë në Dioqezën e Lezhës / Monumeti Storici di Culto Cristiano della Diocesi di Lezha, Lezhë: Botimet Françeskane, 2007, f. 42.
32) Ibidem, f. 42.
33) Ibidem, f. 42-44.