Prof. Dr. Fejzulla Berisha/
Në kontekstin e krijimit të shteteve kombëtare në shekujt XIX dhe XX në Ballkan, themelimi i institucioneve fetare të pavarura ishte vendimtar për ruajtjen dhe forcimin e identitetit kombëtar. Kisha Ortodokse Autoqefale Shqiptare, e themeluar në vitin 1922, nuk përfaqësonte thjesht një akt fetar, por një strategji të vetëdijshme kombëtare për të mbrojtur shqiptarët ortodoksë nga asimilimi kulturor dhe politik. Ky studim shqyrton rolin e saj në mbijetesën kombëtare shqiptare, duke u ndalur te figurat historike, ngjarjet kyçe dhe krahasimet rajonale.
Fakti historik dhe sfida e autoqefalisë.Gjatë periudhës osmane, identiteti kulturor dhe kombëtar shqiptar ishte nën presion të shumëanshëm: nga sundimi osman dhe nga ndikimi i Patriarkanës së Stambollit, si dhe i kishave të tjera etnike, veçanërisht asaj greke. Kontrolli i jetës shpirtërore nga klerikë jo-shqiptarë, predikimi në gjuhën greke dhe mungesa e një kishe shqiptare përbënin një kërcënim serioz për asimilimin e shqiptarëve ortodoksë.
Fan Noli dhe dimensioni kombëtar i autoqefalisë.Fan Noli, një nga figurat më të rëndësishme të historisë shqiptare, e trajtoi çështjen e kishës me një qasje thellësisht politike dhe kombëtare. Në fjalimet pas Kongresit të Beratit, ai theksonte se autoqefalia nuk ishte vetëm reformë fetare, por një instrument jetik për mbrojtjen e ekzistencës kombëtare, përballë pretendimeve territoriale dhe kulturore greke.
Shembuj konkretë: Durrësi dhe Shkodra.Në fillim të shekullit XX, shumë shqiptarë ortodoksë në Durrës dhe Shkodër kishin humbur përdorimin e shqipes në jetën kishtare dhe përballeshin me presione për t’u identifikuar si grekë ose sllavë. Vetëm përmes ndërhyrjes së veprimtarëve shqiptarë dhe, më pas, të Kishës Autoqefale, u arrit ndalimi i këtij procesi të asimilimit.
Mid’hat Frashëri: Gjuha si mjet mbrojtjeje kombëtare.Mid’hat Frashëri theksonte se përdorimi i gjuhës shqipe në jetën shpirtërore ishte më shumë se një çështje kulturore — ishte një akt politik për mbrojtjen e identitetit kombëtar.
Përkthimi i liturgjisë në shqip.Veprimtarë si Kostandin Kristoforidhi u angazhuan në përkthimin e librave liturgjikë në shqip. Kjo nismë ndikoi ndjeshëm në ruajtjen e ndërgjegjes kombëtare, veçanërisht në jug të vendit, ku ndikimi grek ishte i fortë.
Kostandin Kristoforidhi dhe domosdoshmëria e predikimit në shqip.Kristoforidhi, përkthyesi i Biblës dhe mbrojtësi i shqipes në shërbesat fetare, theksonte domosdoshmërinë e lidhjes midis fesë dhe kombësisë përmes gjuhës së popullit.
Shembull konkret: Himara dhe rrethinat.Në Himarë dhe zonat përreth, predikimi në greqisht dhe përdorimi i librave liturgjikë grekë kishin krijuar një boshllëk kulturor, duke ndikuar në identifikimin kulturor të brezave të rinj me Greqinë. Futja e liturgjisë në shqip shënoi një kthesë vendimtare në këtë drejtim.
Kongresi i Beratit dhe shpallja e Autoqefalisë.Në prill 1922, në Kongresin e Beratit, delegatët shpallën autoqefalinë e Kishës Ortodokse Shqiptare. Ky akt ishte një manifestim i fuqishëm kombëtar, që garantonte integritetin shpirtëror dhe kombëtar të shqiptarëve ortodoksë.
Shembull konkret: Shkëputja nga Patriarkana e Stambollit.Pas shpalljes së autoqefalisë, komunitetet ortodokse shqiptare filluan të çliroheshin nga varësia e Patriarkanës së Stambollit dhe Mitropolive greke, duke ndërtuar një administratë shpirtërore të pavarur.
Përvoja krahasimore ballkanike.Në të gjithë Ballkanin, krijimi i kishave kombëtare ishte i lidhur ngushtë me formimin e identiteteve kombëtare:Greqia: Në vitin 1833, krijimi i Kishës Autoqefale Greke ndihmoi në konsolidimin e identitetit kombëtar dhe në shkëputjen nga Patriarkana e Stambollit.Serbia: Rikthimi në pavarësi i Kishës Ortodokse Serbe në shekullin XIX luajti rol kyç në organizimin e rezistencës kundër Perandorisë Osmane.Bullgaria: Shpallja e Exarkatit Bullgar më 1870 ishte vendimtare për emancipimin kombëtar dhe përgatitjen e pavarësisë.
Shembull konkret: Lufta për gjuhën në Bullgari.Bullgarët motivuan krijimin e kishës së tyre me argumentin se predikimi në greqisht po asimilonte kulturën bullgare, një situatë me ngjashmëri të qartë me rastin shqiptar.
Roli i diasporës shqiptare në Amerikë.Një faktor kyç ishte veprimtaria e komunitetit shqiptar në SHBA. Fan Noli, së bashku me bashkatdhetarë të tjerë, themeloi kishën e parë ortodokse në gjuhën shqipe në Boston më 1908, duke e kthyer atë në një qendër të rëndësishme të organizimit kombëtar.
Shembull konkret: Kisha “Shën Gjergji” në Boston.E themeluar nga komuniteti shqiptar, kjo kishë u shndërrua në simbol të ruajtjes së gjuhës dhe identitetit kombëtar përtej Atlantikut dhe kontribuoi ndjeshëm në konsolidimin e autoqefalisë në Shqipëri.
Rasti i shqiptarëve ortodoksë dëshmon qartë se pa një institucion të pavarur fetar dhe pa përdorimin e shqipes në jetën shpirtërore, vetë ekzistenca e kombit do të vihej në rrezik. Kisha Ortodokse Autoqefale Shqiptare ka qenë dhe mbetet një shtyllë thelbësore e mbijetesës kombëtare shqiptare.
Fjala e Fan Nolit, “Pa Kishën Ortodokse Shqiptare, kombi rrezikon zhdukjen”, mbetet një thirrje e fuqishme jo vetëm për të kaluarën, por edhe për të ardhmen.