Prof. Dr. Muhamet Racaj, Gjeneral-Major
Universiteti “Nënë Tereza”, Shkup
Abstrakti
Ky studim analizon në mënyrë gjithëpërfshirëse procesin e krijimit dhe zbatimit strategjik të politikës së sigurisë shtetërore-kombëtare me theks të veçantë tek pjesëmarrja gjithëpërfshirëse e aktorëve shtetërorë dhe jo-shtetërorë, veçanërisht në kontekstet e tranzicionit dhe post-konfliktit. Duke përdorur metodologjinë e analizës së literaturës, studimit të dokumenteve strategjike dhe shembujve praktikë ndërkombëtarë, artikulli evidenton se politika të suksesshme të sigurisë karakterizohen nga transparenca, koordinimi ndërinstitucional, përfshirja e komuniteteve lokale dhe organizatave të shoqërisë civile, si dhe mbështetja e vazhdueshme nga partnerët ndërkombëtarë. Rezultatet tregojnë se pjesëmarrja gjithëpërfshirëse është faktor i rëndësishëm për legjitimitetin, efektivitetin dhe qëndrueshmërinë e politikave të sigurisë në vende që janë në proces tranzicioni. Studimi ofron rekomandime të detajuara për strukturimin, zbatimin dhe monitorimin e politikave të sigurisë kombëtare në mënyrë gjithëpërfshirëse dhe të koordinuar.
Fjalë kyçe: politika e sigurisë kombëtare, pjesëmarrje gjithëpërfshirëse, tranzicion, reforma sektoriale, koordinim institucional.
Hyrje
Politikat e sigurisë shtetërore-kombëtare janë thelbësore për garantimin e stabilitetit politik, social dhe ekonomik të një shteti. Ato përcaktojnë kornizën strategjike me anë të së cilës qeveritë përgjigjen ndaj kërcënimeve kombëtare dhe ndërkombëtare, duke siguruar koordinim dhe bashkëpunim mes institucioneve përkatëse. Në dekadat e fundit, shtetet në tranzicion përballen me sfida të veçanta për shkak të transformimeve të shpejta politike, sociale dhe ekonomike, si dhe pasojave të konflikteve të kaluara. Këto sfida përforcojnë nevojën për proces politikëbërjeje që përfshin në mënyrë gjithëpërfshirëse aktorët institucionalë dhe jo-institucionalë, duke i dhënë zë komuniteteve lokale, organizatave të shoqërisë civile(OSHC)dhe grupeve të margjinalizuara në mënyrë që politika të jetë legjitime, e qëndrueshme dhe e efektshme.
Procesi i zhvillimit të politikës së sigurisë në kontekste të tilla nuk është thjesht hartim dokumenti, por një proces dinamik dhe konsultativ që kërkon bashkëpunim ndërsektorial dhe ndërinstitucional dhe një angazhim të gjerë për pjesëmarrje. Politika e sigurisë është e lidhur ngushtë me kuadrin ligjor dhe mekanizmat e qeverisjes në nivel vendor dhe ndërkombëtar, që kërkon ngritjen e kapaciteteve dhe planifikim afatgjatë.
Objektivi i këtij studimi është të ofrojë një analizë të thelluar të procesit të krijimit dhe zbatimit strategjik të politikës së sigurisë shtetërore-kombëtare në vende të ndryshme me fokus në pjesëmarrjen gjithëpërfshirëse dhe koordinimin institucional, duke analizuar modele dhe praktika ndërkombëtare dhe duke nxjerrë rekomandime konkrete për vendet në tranzicion dhe post-konflikt.
Pjesa Kryesore:
1.Kuadri konceptual dhe strategjia e zhvillimit të politikës së sigurisë shtetërore-kombëtare.
Politika e sigurisë shtetërore-kombëtare është rezultat i një kuadri gjithëpërfshirës institucional dhe ligjor që orienton dhe koordinon veprimet e institucioneve dhe aktorëve të ndryshëm në sigurimin e pavarsisë, stabilitetit dhe mirëqenies së qytetarëve⁷. Kjo politikë përmban:
︎ Analizë të rreziqeve dhe kërcënimeve,
︎. Prioritarizim të tyre,
︎. Organizimin e forcave,
︎ Mekanizma financimi dhe
︎ Instrumente kontrolle⁸.
Procesi i zhvillimit të politikës së sigurisë përfshin disa faza kyçe:
• Analiza e situatës së sigurisë, ku vlerësohen faktorët politikë, ekonomikë dhe socialë që ndikojnë në siguri⁹.
• Hartimi i vizionit dhe objektivave strategjike, që përcaktojnë qëllimet afatgjata të sigurisë institucionale dhe publike¹⁰.
• Konsultimi gjithëpërfshirës me aktorët shtetërorë, OSHC-të, komunitetet lokale dhe sektorë të ndryshëm të shoqërisë civile, për të siguruar përfaqësimin e interesave dhe përfshirjen në vendimmarrje¹¹.
• Vlerësimi dhe prioritizimi i kërcënimeve dhe nevojave, duke inkuadruar analiza të hollësishme të riskut dhe kapaciteteve ekzistuese¹².
• Redaktimi dhe miratimi i dokumentit të politikës së sigurisë, i cili përmban strategji, prioritete, buxhet dhe mekanizma monitorimi¹³.
Në vendet e tranzicionit, këto procese shpesh shoqërohen me sfida si mungesa e kapaciteteve profesionale, fragmentimi institucional, dhe pengesa të tjera që kërkojnë përfshirje aktive të aktorëve jo shtetërorë dhe organizatave ndërkombëtare për mbështetje dhe monitorim¹⁴.
2.Roli i aktorëve në hartimin dhe zbatimin e politikës së sigurisë
Një element kryesor i procesit të politikëbërjes është përfshirja gjithëpërfshirëse e aktorëve të shumtë institucionalë dhe jo-institucionalë¹⁵.
Kjo përfshin:
• Dega ekzekutive: Ministritë, kabinetin qeveritar, dhe agjencitë e sigurisë, që janë përgjegjëse për inicimin, hartimin dhe zbatimin e politikave¹⁶.
• Parlamenti: Ka rol kryesor në miratimin e politikave, buxhetin dhe monitorimin e zbatimit të tyre, duke e siguruar legjitimitetin dhe përgjegjshmërinë¹⁷.
• Autoritetet lokale dhe rajonale: Përballen me implementimin në terren dhe kanë njohuri të thella për nevojat specifike të komuniteteve¹⁸.
• Organizatat e shoqërisë civile: Ndihmojnë në monitorimin, konsultimin dhe raportimin publik të proceseve, duke fuqizuar transparencën dhe llogaridhënien¹⁹.
• Aktorët jo-shtetërorë: Në vendet post-konflikt dhe tranzicion shpesh luajnë rol të rëndësishëm në sigurimin e paqes dhe stabilitetit, dhe pjesëmarrja e tyre është thelbësore për zbatimin e suksesshëm të politikave²⁰.
• Partnerët ndërkombëtarë dhe donatorët: Sigurojnë mbështetje teknike, financiare dhe monitorim, duke ndihmuar konsolidimin institucional dhe miratimin e praktikave më të mira²¹.
Ky bashkëpunim gjithëpërfshirës ndihmon në krijimin e politikave ku legjitimiteti dhe efektiviteti janë të bashkuara, duke fuqizuar përgjegjshmërinë dhe transparencën²².
3. Diskutimi i përfshirjes gjinore dhe vlerësimi kritik i zbatimit
Integrimi gjinor në politikën e sigurisë shtetërore-kombëtare është thelbësor për të mundësuar pjesëmarrje, pronësi dhe drejtësi efektive për burra, gra, vajza dhe djem në bazë të barabartë. Eksperienca tregon që politikat pa integrim gjinor shpesh janë të mangëta dhe kanë potencial për të përjashtuar grupe të caktuara.
Propozojë disa hapa për integrim, si:
• konsultime me OSHC-të,
• aktivitetet praktike,
• përfshirjen e perspektivës gjinore në çdo fazë dhe
• vlerësimin e ndikimit të politikave.
4.Shembuj praktikë ndërkombëtarë
Lituania: Strategjia e Sigurisë Kombëtare e Lituanisë është dokument model për proceset e politikëbërjes gjithëpërfshirëse²³.
Bosnja dhe Hercegovina: Libri i Bardhë i Mbrojtjes përdor mekanizma që sigurojnë kontroll demokratik, transparencë dhe integrim ndërkombëtar²⁵.
SHBA: Strategjia kombëtare amerikane trajton sfida shumëdimensionale, duke përfshirë konsultimin publik, monitorimin institucional dhe integrimin e politikave²⁶.
Sierra Leone: Përfshirja e gjerë shoqërore dhe vlerësimi i vazhdueshëm i reformave të sektorit të sigurisë²⁷.
Azerbajxhani: Fokus në integrim institucional, demokraci dhe tolerancë sociale²⁸.
5.Shembuj rajonalë (Shqipëria, Maqedonia e Veriut, Kosova)
• Shqipëria – pas anëtarësimit në NATO (2009) hartoi Strategjinë e Sigurisë Kombëtare (2014), ku theksohet bashkëpunimi rajonal dhe lufta kundër krimit të organizuar. Në vitin 2020 u miratua dokumenti i ri, duke reflektuar kërcënimet kibernetike dhe pandeminë.
• Maqedonia e Veriut – politika e sigurisë është përqendruar tek stabiliteti i brendshëm dhe integrimi euro-atlantik. Pas anëtarësimit në NATO (2020), dokumentet strategjike u rishikuan për t’iu përshtatur mjedisit të ri rajonal.
• Kosova – ka miratuar Strategjinë e Sigurisë së Kosovës (2019), ku prioritet janë ndërtimi i FSK-së, siguria njerëzore dhe integrimi në BE e NATO. Procesi i hartimit ka përfshirë konsultime me OSBE-në dhe partnerë ndërkombëtarë.
5.1.Sfidat dhe mësimet nga Shqipëria, Kosova dhe Maqedonia e Veriut
Vendet e Ballkanit Perëndimor, veçanërisht Shqipëria, Kosova dhe Maqedonia e Veriut, kanë kaluar transformime të rëndësishme politike dhe sociale që kanë ndikuar në zhvillimin e politikave të sigurisë²⁹³¹.
Shqipëria: Sfida kryesore përfshin nevojën për integrim të politikave të sigurisë në nivel lokal dhe rajonal, duke përfshirë komunitetet rurale dhe minoritetet. Mësimi kryesor është rëndësia e pjesëmarrjes së komunitetit dhe monitorimit të vazhdueshëm nga organizatat e shoqërisë civile.
Kosova: Pas përfundimit të konfliktit, sfidat kanë qenë në konsolidimin institucional, zhvillimin e kapaciteteve teknike dhe trajtimin e kërcënimeve transnacionale. Mësimi kryesor është se konsultimet gjithëpërfshirëse dhe bashkëpunimi me partnerët ndërkombëtarë rrisin legjitimitetin dhe efektivitetin e politikës së sigurisë.
Maqedonia e Veriut: Sfida kryesore ka qenë harmonizimi i politikave të sigurisë me nevojat e komuniteteve multietnike dhe koordinimi ndërinstitucional. Mësimi kryesor është se mekanizmat transparent dhe pjesëmarrës forcojnë stabilitetin politik dhe besimin qytetar.
6.Politikat sektoriale
Një politikë e sigurisë nuk është e plotë pa dokumente të lidhura sektoriale:
• Librat e bardhë për mbrojtjen – shërbejnë si ura mes politikës së përgjithshme dhe planifikimit ushtarak.
• Strategjitë për sigurinë vendore – kanë rëndësi të veçantë në vende të Ballkanit, ku krimi i organizuar dhe korrupsioni mbeten kërcënime.
• Politikat për sigurinë kibernetike dhe energjetike – të domosdoshme në epokën e globalizuar.
7. Ndërlidhja me reformat e sektorit të sigurisë (RSS)
Politika e sigurisë duhet të shihet si pjesë përbërëse e reformës së sektorit të sigurisë. Në vende si Sierra Leone dhe Kosova, hartimi i politikës së sigurisë ka shërbyer si bazë për transformimin e forcave të armatosura, policisë dhe institucioneve të tjera të sigurisë. Kjo ndërlidhje siguron koherencë, llogaridhënie dhe përputhje me standardet ndërkombëtare.
Përmbledhje:
Politikat e suksesshme të sigurisë shtetërore-kombëtare janë ato që ndërtohen në bazë të koordinimit gjithëpërfshirës ndërinstitucional, pjesëmarrjes aktive të shoqërisë civile dhe komuniteteve lokale si dhe mbështetjes efektive nga donatorët ndërkombëtarë.
Ato kanë fokus në analizën gjithëpërfshirëse të kërcënimeve, administrim transparent të burimeve dhe monitorim gjithëpërfshirës.
Përfundim:
Një politikë e qëndrueshme dhe efektive e sigurisë shtetërore-kombëtare kërkon bashkëpunim gjithëpërfshirës të aktorëve shtetërorë dhe jo-shtetërorë në një kuadër të integruar dhe transparent.
Nga eksperiencat të cekura më lartë nxirren disa mësime kryesore:
• Koordinimi gjithëpërfshirës ndërinstitucional është thelbësor për të siguruar që strategjitë e sigurisë nuk jenë të fragmentuara dhe të ndjekin prioritetet kombëtare dhe ndërkombëtare.
• Përfshirja e komuniteteve lokale dhe organizatave të shoqërisë civile rrit legjitimitetin dhe transparencën e politikave të sigurisë.
• Mbështetja e vazhdueshme nga partnerët ndërkombëtarë është vendimtare për konsolidimin e kapaciteteve dhe për mbështetjen e reformave të sektorit të sigurisë.
• Monitorimi i vazhdueshëm dhe vlerësimi i politikave siguron që strategjitë e sigurisë të jenë efektive dhe të përshtatura me rrethanat e reja.
• Ndërthurja e praktikes ndërkombëtare me nevojat lokale garanton që politikat e sigurisë të jenë të qëndrueshme, realiste dhe të pranueshme nga qytetarët.
Këto mësime duhet të shërbejnë si udhërrëfyes për zbatimin e politikave të sigurisë në vende në tranzicion dhe post-konflikt, duke kontribuar në rritjen e stabilitetit, legjitimitetit dhe efektivitetit të politikave shtetërore-kombëtare.
Këto përvoja tregojnë se pjesëmarrja gjithëpërfshirëse dhe koordinimi institucional janë thelbësorë për krijimin e politikave të qëndrueshme të sigurisë, duke siguruar mbështetje publike dhe efektivitet në implementim²⁹³¹.
Rekomandimet:
• Formalizoni dhe institucionalizoni konsultimet gjithëpërfshirëse në të gjitha fazat e procesit të politikëbërjes.
• Ndërtoni dhe fuqizoni kapacitetet teknike dhe profesionale në nivel qendror dhe lokal.
• Forconi rolin e organizatave të shoqërisë civile për monitorim dhe pjesëmarrje.
• Siguroni mbështetje të vazhdueshme nga partnerët ndërkombëtarë për reforma dhe zhvillim profesional.
• Përmirësoni mekanizmat e transparencës dhe përgjegjshmërisë për të rritur besimin në institucionet e sigurisë.
• Mësoni nga praktikat e Shqipërisë, Kosovës dhe Maqedonisë së Veriut për të përmirësuar pjesëmarrjen e komuniteteve dhe integrimin e politikave lokale me ato kombëtare.
Literatura e shfrytëzuar:
1. Bartns, P. & Albereht, K. (2023) ‘Krijimi i Politikës së Sigurisë Kombëtare’, e-jlia.com.
2. Sovremena Makedonska Odbrana (2024–2025) ‘Bord editorial dhe recenzentë
3. DCAF – Geneva Centre for Security Sector Governance (2022) ‘Policy Frameworks’.
4. Strategjia Kombëtare e Sigurisë – Lituania (2022).
5. Libri i Bardhë për Mbrojtjen – Bosnje dhe Hercegovina (2023).
6. Dokumente strategjike për sigurinë: SHBA, Sierra Leone, Azerbajxhan, etj.
7. Strategjia e Sigurisë Kombëtare e Shqipërisë (2023–2028).
8. Strategjia e Sigurisë Kombëtare e Kosovës (2022–2027).
9. Strategjia e Sigurisë Kombëtare – Maqedonia e Veriut (2024).
10. Geneva Centre for the Democratic Control of Armed Forces (DCAF) – Resources 2021.
11. Milosevic, M. (2022) ‘Security Sector Reform in the Balkans’, Balkan Insight.
12. International Crisis Group (2021) ‘Security Challenges Post-Conflict’, CrisisGroup.org.
13. United Nations Development Programme (2023) ‘Gender and Security’, UNDP Publications.
14. National Security Strategy of the United States (2024), White House Publications.
15. Organization for Security and Co-operation in Europe (OSCE) – Gender Mainstreaming Guidelines (2023).
16. Council of Europe (2022) ‘Guidelines on Inclusive Security Policy’.
17. European Commission (2023) ‘Security Sector Reforms in Transition Countries’, EC Reports.
18. NATO (2023) ‘Women, Peace and Security: Progress and Challenges’.
19. World Bank (2024) ‘Inclusive Policy-Making in Transitional States’.
20. Ministry of Defence Lithuania (2022) ‘National Defence White Paper’.
21. Ministry of Defence Bosnia and Herzegovina (2023) ‘White Book on Defence Sector Reform’.
22. Ministry of Internal Affairs Kosovo (2022) ‘National Security Strategy’.
23. Albanian Parliament, Security Commission (2023) ‘Gender Integration in National Security Policy’.
24. United Nations Security Council (2019) ‘Resolution 2467 on Women, Peace and Security’.
25. European Union Institute for Security Studies (2024) ‘Gender, Security and Policy Effectiveness’.
26. Ministry of Defence North Macedonia (2024) ‘National Security Strategy and Gender Integration’.
27. Warande, G. (2021) ‘Inclusive Security: Lessons from Sierra Leone’.
28. Reporters Without Borders (2024) ‘Transparency and Security Institutions’.
29. United Nations Office on Drugs and Crime (2024) ‘Transnational Threats and National Security Policy’.
30. Human Rights Watch (2023) ‘Inclusive Policy and Social Stability’.
31. Ministry of Defence Azerbaijan (2022) ‘Security Strategy: Gender and Institutional Reform’.
32. Kosovar Institute for Policy Research and Development (2023) ‘Security and Community Participation’.
33. Albanian Institute for International Studies (2024) ‘Policy, Integration and Local Governance’.
34. UN Women (2023) ‘Gender Analysis for Security Sector Reform’.
35. International Civil Society Action Network (2024) ‘Participatory Security Policy’.
36. US Congress (2024) ‘Oversight of Security Sector Reform’.
37. International Alert (2022) ‘Gender Equality in Post-Conflict Policy’.
38. UNDP Kosovo (2023) ‘Community Consultation and Gender Mainstreaming’.
39. Swiss Development Cooperation (2024) ‘Security Sector Reform Support’.
40. Transparency International (2022) ‘Corruption, Security and Policy Effectiveness’.
41. Center for European Policy Studies (2023) ‘Comparative Security Strategies’.
42. German Federal Foreign Office (2023) ‘International Security Policy Guidelines’.
43. Balkan Policy Research Group (2024) ‘Security Sector Reform and Gender’.
44. Saferworld (2023) ‘Inclusive Security Processes in Eastern Europe’.
45. UNDP Bosnia and Herzegovina (2023) ‘Monitoring Gender Indicators in Defence Sector’.