Prof. Dr. Fejzulla BERISHA/
1. Kuadri kushtetues dhe baza juridike e funksionimit të Kuvendit
Kuvendi i Kosovës, si organi më i lartë përfaqësues dhe legjislativ, ka funksione themelore: miratimin e ligjeve, mbikëqyrjen e ekzekutivit dhe përfaqësimin e qytetarëve. Nenet 64–70 të Kushtetutës së Kosovës rregullojnë përbërjen, kompetencat dhe funksionimin e këtij institucioni. Sipas nenit 66, seanca konstituive e Kuvendit duhet të thirret brenda 30 ditëve nga shpallja e rezultateve përfundimtare të zgjedhjeve.
Kriza juridike lind kur ky afat nuk respektohet ose kur subjekti fitues dështon të propozojë kandidatin për Kryeministër, duke bllokuar procesin e formimit të institucioneve të reja. Në këto rrethana, krijohet një vakum institucional, që pamundëson ushtrimin efektiv të pushtetit dhe cenon funksionalitetin kushtetues të shtetit.
2. Raste konkrete të krizave parlamentare në Kosovë
a) Kriza e vitit 2014.Pas zgjedhjeve të qershorit 2014, u krijua një përplasje kushtetuese për të drejtën e propozimit të kandidatit për Kryeministër. Partia fituese (PDK) pretendonte të drejtën automatike për formimin e qeverisë, ndërsa një koalicion paszgjedhor opozitar pretendonte shumicën parlamentare. Gjykata Kushtetuese, në Aktgjykimin KO103/14, vendosi se Presidenti mandaton kandidatin nga subjekti politik që ka fituar zgjedhjet (në kuptimin e partisë së parë), dhe jo nga një koalicion i krijuar paszgjedhorisht. Ky interpretim ngushtoi fleksibilitetin kushtetues dhe krijoi precedent për kriza të ardhshme.
b) Kriza e vitit 2017.Pas dorëheqjes së Qeverisë Mustafa dhe mbajtjes së zgjedhjeve të jashtëzakonshme, Kuvendi nuk arriti të zgjedhë Kryetarin për më shumë se një muaj për shkak të përplasjeve ndërmjet subjekteve politike. Si pasojë, edhe formimi i qeverisë u vonua ndjeshëm, duke shkaktuar bllokadë institucionale.
c) Kriza e vitit 2020.Rënia e Qeverisë Kurti pas një mocioni mosbesimi dhe mandatarizimi i Avdullah Hotit pa kaluar përmes subjektit fitues (VV) shkaktoi një krizë të thellë politike dhe juridike. Gjykata Kushtetuese, në Aktgjykimin KO95/20, legjitimoi veprimin e Presidentit për të propozuar një kandidat tjetër, pa shkuar në zgjedhje të reja. Ky vendim u kritikua si shkëputje nga praktikat e mëparshme dhe si dorëzim ndaj nevojës për stabilitet politik, në kurriz të legjitimitetit demokratik.
d) Kriza paszgjedhore e vitit 2025.Pas zgjedhjeve të 9 shkurtit 2025, Lëvizja Vetëvendosje, si subjekti fitues, nuk arriti të sigurojë shumicën parlamentare për formimin e institucioneve. Në të njëjtën kohë, partitë tjera nuk arritën të formojnë një koalicion alternativ. Kuvendi nuk u konstituua brenda afatit të paraparë në nenin 66 të Kushtetutës, duke shkaktuar një ngërç kushtetues dhe një krizë funksionale që çoi vendin drejt zgjedhjeve të reja, për shkak të mungesës së një mekanizmi të ndërmjetësimit kushtetues.
3. Pasojat juridike të krizave parlamentare
Mosrespektimi i afateve kushtetuese dhe pamundësia për konstituimin e Kuvendit shkaktojnë pasoja serioze juridike dhe institucionale:
-Pamundësohet zgjedhja e Kryetarit të Kuvendit dhe formimi i komisioneve parlamentare;
-Bllokohet mandatarizimi i Qeverisë së re;
-Ndalohet miratimi i ligjeve dhe i buxhetit shtetëror;
-Kufizohet ose zhduket kontrolli demokratik mbi qeverinë në detyrë.
Kriza të tilla krijojnë terren për ndërhyrje të aktorëve jashtëinstitucionalë dhe rrezikojnë besimin qytetar në rendin kushtetues dhe në sistemin demokratik të qeverisjes.
4. Raste komparative ndërkombëtare
a) Belgjika – Kriza të gjata pa qeveri funksionale.Belgjika përjetoi një krizë të gjatë politike në vitet 2010–2011, kur vendi funksionoi pa qeveri për 541 ditë. Megjithatë, mekanizmat kushtetues të Belgjikës, përfshirë rolin e Mbretit si ndërmjetës politik, siguruan vazhdimësinë institucionale dhe shmangën vakumin juridik.
b) Izraeli – Zgjedhje të shpeshta dhe fragmentim politik.Izraeli organizoi katër palë zgjedhje brenda dy viteve (2019–2021), për shkak të fragmentimit politik. Megjithatë, Knesseti konstituohet menjëherë pas zgjedhjeve dhe qeveria në detyrë vazhdon me kompetenca të plota deri në formimin e qeverisë së re.
c) Gjermania – Qeverisje e përkohshme e rregulluar me KushtetutëNë Gjermani, në rast se nuk zgjidhet menjëherë një kancelar i ri, kancelari ekzistues qëndron në detyrë me kompetenca të kufizuara. Kushtetuta gjermane (Grundgesetz) parashikon qartë mekanizmat për qeverisje të përkohshme, duke shmangur vakuumin institucional.
d) Maqedonia e Veriut – Ndërhyrja presidenciale si rrugëdalje kushtetuese.Në disa raste të ngërçeve paszgjedhore, Presidenti i Maqedonisë së Veriut ka ndërhyrë si aktor neutral për të mandatarizuar kandidatin për kryeministër ose për të shpërndarë Kuvendin, kur kanë dështuar dy tentativa për formimin e qeverisë. Kushtetuta maqedonase ofron mekanizma të qartë për zgjidhje automatike në raste bllokimi.
5. Nevoja për reforma dhe garanci juridike
Për të shmangur krizat e përsëritura parlamentare, është i domosdoshëm një reformim juridik dhe institucional që përfshin:
a) Reforma kushtetuese.Qartësimi i procedurave për mandatarizimin e Kryeministrit;Parashikimi i afateve dhe pasojave të shkeljes së tyre;Përcaktimi i rolit ndërmjetësues të Presidentit në rast bllokimi.
b) Ligj për qeverisjen e përkohshme.Kufizimi i kompetencave të qeverisë në detyrë për të parandaluar abuzime;Sigurimi i një minimumi funksional institucional për vendimmarrje emergjente.
c) Forcimi i Gjykatës Kushtetuese.Rritja e pavarësisë së saj nga ndikimi politik;Garancitë për interpretim të drejtë dhe të njëtrajtshëm të Kushtetutës, veçanërisht në periudha krizash.
d) Ndërtimi i kulturës politike parlamentare.Nxitja e përgjegjësisë politike të deputetëve ndaj mandatit të qytetarëve;Prioritizimi i funksionalitetit institucional përballë interesave të ngushta partiake.
Kriza parlamentare në Kosovë nuk përfaqëson thjesht një problem politik, por një sfidë të thellë juridike që cënon funksionimin e të gjithë sistemit kushtetues. Në mungesë të garancive të fuqishme për zbatimin e rregullave kushtetuese dhe ndarjes së pushteteve, çdo krizë politike rrezikon të kthehet në një ngërç juridik.
Shembujt nga vende të tjera tregojnë se stabiliteti institucional nuk varet vetëm nga vullneti politik, por mbi të gjitha nga ndërtimi i një sistemi juridik të qartë, elastik dhe funksional, që respekton parimet kushtetuese dhe vullnetin qytetar.