Prof. Begzad Baliu/
Si lexues i pasionuar i romanit dhe i projektit shumëvëllimësh për Onomastikonin e romanit shqiptar, më ka rënë të lexoj romane të të gjitha periudhave historike, romane me tema nga të gjitha hapësirat etnike shqiptare dhe jashtë saj, romane me personazhe historike dhe imagjinare, romane me tema rurale e urbane, romane me tema nga lufta dhe paqja, romane me subjekt qytetet dhe krahinat e caktuara, romane për periudhën e antikitetit, të mesjetës, të Perandorisë Osmane, Rilindjen Kombëtare, Luftën e Dytë Botërore, fatin e shqiptarëve në ish-Jugosllavi e jetën shqiptare në Shqipërinë komuniste etj., por nuk kam lexuar, apo nuk kam lexuar mjaftueshëm romane me temë Revoltën e vitit 1997 dhe paradigmat që i prinë asaj. Kam lexuar romane me autorë të specializuar në letërsi, filozofi, histori, kulturologji, mjekësi e dije të tjera, por nuk më ka rënë të lexoj romane me autorë të specializuar në fushë të ekonomisë.
Egon time prej lexuesi të pasionuar e specialisti të fushës së onomastikës (edhe në romanin shqiptar), e ka përplotësuar shumëfish shkrimtari, politikani dhe Profesori i ekonomisë e financave Sherif Bundo dhe e ka përplotësuar romani i tij të cilin po e përurojmë sot “Fara e revoltës”. Fati i popullit shqiptar, në të gjitha ndryshimet e mëdha historike në Europë e Azi, është përcjellë me kthesa të mëdha të brendshme dhe me tronditje ideologjike, ekonomike, sociale, kulturore e administrative. Pjesa më e madhe e tyre janë shoqëruar edhe me fate tragjike individuale, familjare e kolektive. Shqiptarët, pas ndarjes nga Perandoria Osmane kanë treguar mosdurim pothuajse ndaj të gjitha vlerave historike, të cilat i kanë krijuar nga njëra kohë në tjetrën, prandaj në këto beteja të brendshme ata i kanë stërzgjatur tranzicionet shoqërore, me pasoja për ekonominë, kulturën, shëndetësinë, drejtësinë e përbërës të tjerë të Shqipërisë e të popullit shqiptar.
Tranzicioni i kalimit nga sistemi i diktaturës komuniste në demokracinë perëndimore është shembulli më i vështirë dhe më i keq, plagët e të cilit ende nuk po arrijmë t’i shërojmë, jo vetëm për faktin se ato ishin shumë të thella, e të thella ishin bërë shumë sidomos në vitin 1997, po sepse individë, grupe e klane të caktuara neokomuniste, vazhdojnë ta mbajnë peng Shqipërinë e djeshme dhe të sotme dhe për shkak se individë, grupe, parti, klane e koncepte tipike neokomuniste të sekretarëve të deridjeshëm të Partisë Komuniste, vazhdojnë të mbahen në pushtet sikur mbahej ai ushtari i antikitetit, të cilit Noli ynë i dha dimensionin e luftëtarit të ngjitur në kolltukun e pushtetit.
Romani i shkrimtarit Sherif Bundo “Fara e revoltës”, përplotëson më së miri përmasën më tragjike, të kësaj periudhe: krijimin e Piramidave dhe rënien e tyre bashkë me gjithë sistemin shtetëror, Revolucionin tragjik të vitit 1997, fatin e individit, familjeve, institucioneve shtetërore dhe të popullit shqiptar përgjithësisht. Romani nuk ka ndonjë fabul të madhe, madje më parë do ta quaja një dramë me një strukturë të thjeshtë, që ka një fillim orientues, një zhvillim shumëplanësh dhe një përfundim. Nuk është i madh as numri i personazheve. Edhe ashtu sa janë, më parë se sa personazhet, jo me emrat po me idetë e tyre, ata përfaqësojnë fatet, konceptet formale dhe përbërësit tematikë e profesionalë të individëve.
Është Shqipëria e viteve ’90. Një grup profesorësh të Fakultetit të Ekonomisë, intelektualë e atdhetarë e idealistë të shqetësuar për fatet e shoqërisë, shtetit e popullit shqiptar, organizojnë një Konferencë shkencore, me idenë themelore që të diskutojnë gjendjen dhe perspektivën e shoqërisë shqiptare në atë periudhë tranzicioni. Në krye të grupit është emëruar profesori Genti Selishta, ndërsa pas tij flasin kolegët e kësaj fushe Ndini Belshi, Agron Sukthi, Robert Shkodrani etj. Në kumtesat e tyre, në diskutimet e tyre, në fjalët e tyre, nuk pretendojnë pushtetin, por janë të shqetësuar për zhvillimet e tij, nuk përfaqësojnë kompani e institucione private e megjithatë janë të shqetësuar për mënyrën e funksionimit të tyre, nuk kanë trashëguar asgjë nga sistemi i kaluar e megjithatë janë të shqetësuar për mënyrën e transformimit të tij, nuk kanë aspak nostalgji për të kaluarën dhe pasurinë kombëtare, e megjithatë mbrojnë profesionalisht pikëpamjet e tyre se si duhet të ruhet ajo.
Në këtë konferencë roli i intelektualit profesionist, si dhe i botës së karakterit të ekonomistit që e rrethon, përshkruhet pa emocione. Ky është intelektuali që nuk i ndërton konceptet e tij përmes refuzimit kryengritës, por prej konceptualizimit profesionalist. Ky është intelektuali, i cili në mënyrë të angazhuar e profesionale di të dallojë e qartësojë lirinë në njërën anë dhe anarkinë në anën tjetër, përkatësisht lirinë e mendimit dhe anarkinë e veprimit.
– “A mund të quhet vërtet intelektual një njeri intelektualisht i paangazhuar?,” – pyet narratori dhe përgjigjet: “Një njeri i paangazhuar vetëm intelektual nuk mund të jetë”.
– “I paangazhuar ndaj kujt? Ndaj jetës?” – pyet përsëri në monologun e tij Genti dhe përgjigjet, po me pyetje: “Domethënë një intelektual që nuk jeton?”
– “Ndaj qeverisjes dhe politikës? Domethënë një intelektual që nuk ndien, pa shpirt. Ndaj zhvillimit, progresit, teknologjisë? Domethënë një intelektual që nuk lëviz. Ndaj ideve? Domethënë një intelektual që nuk mendon”.
– “Ndaj padrejtësive, arrogancës, korrupsionit? Domethënë intelektual pa zë. A mund të ketë soprano apo tenor pa zë?” (415)
Pikëpamjet e shfaqura në Konferencë nuk shquhen për përdorimin e fjalëve të sforcuara, tipike për periudhën e realizmit socialist dhe atë postkomuniste, por për përdorimin e sintaksës së mendimit, për përshkrime të gjera ambientale e sistematike, për paraqitjen e situatave jokontraditore, por kompelementare nga gjendja e momentit te gjeografia sociale, natyra, muzika etj.
Mendimet e tyre për probleme të karakterit ekonomik e social nuk shfaqen përmes fjalësit me shtrirje të gjerë semantike, por me terma e nocione me shtrirje të gjerë profesionale; nuk shfaqen me fjalës tingullor me shtrirje të gjerë stilistike, por me koncepte e pikëpamje me shtrirje të gjerë intelektuale.
Le të sjellim një shembull të rastit: “Ai dinte të ndërtonte me cilësi të lartë mure me të gjitha llojet e materialeve të ndërtimit, mure me tulla me bira, mure të brendshme dhe të jashtme, mure të trasha, të holla, mure prej guri dhe mure që shërbenin si themele të ndërtesave, mure mbrojtëse dhe mure rrethuese”. (390)
Në konferencën e organizuar ata nuk merren me të kaluarën, po thjesht me të sotmen, ata nuk pyesin ku kemi gabuar, po pse gabojmë dhe ku po gabojmë; ata nuk diskutojnë për administratën e ideologjizuar të së kaluarës po për administratën e paformuar të kohës; ata nuk flasin për pushtetin lokal e qendror të mëhallave të tyre po për mungesën e koordinimit të tyre; ata nuk shqetësohen për privatizimin e ekonomisë, sikur i akuzojnë pushtetarët e ri e të vjetër, por sjellin pikëpamjet e tyre për modelin e paqenë e të pasistemuar të ekonomisë, përvetësimin më parë se privatizimin e saj, integrimin europian duke përfshirë këtu edhe fatin e Kosovës dhe sektorin privat etj. (95). Në atë Konferencë, gjithashtu ata sjellin përvojën historike ndërkombëtare sikur është ajo franceze.
Ata ndërkaq nuk e dinë, mbase nuk e kuptojnë apo nuk e dinë dhe nuk e marrin me mend se ndryshimet historike në jetën e një populli dhe nësistemin shoqëror, juridik e ekonomik nuk nënkuptojnë njëkohësisht se klasët përmbysëse janë të çliruara njëkohësisht edhe nga psikologjia, kultura dhe filozofia e së kaluarës, prandaj në jetën e tyre ata do të përballen me refuzimin, denigrimin dhe njollosjen individuale, grupore, politike e ideologjike të klasës në pushtet, me po ato mjete dhe madje do të dënohen me po ata mekanizma të vjetruar e të keqpërdorur dekada me radhë.
Profesorët janë një grup i vogël dhe i parëndësishëm që janë ngritur kundër reformave, thotë ministri në Parlament; konferenca është njollë e zezë në veprimtarinë shkencore thonë ca të tjerë; diskutimi akademik nuk nënkupton lirinë dhe ligjshmërinë thonë ata që e bojkotuan konferencën; ndërsa kulmin e gjithë atmosferës e kurorëzojnë heshtakët, mjeranët, jokurrizorët, frikacakët dhe nënbishtat e të gjitha kohëve, e të gjitha sistemeve, në të gjitha shtetet dhe në të gjitha kohët. Në këto rrethana, ata, të pambrojtur nga pozita as nga opozita përjashtohen nga Fakulteti dhe gjenden para gjyqit, sikur të kishin organizuar jo një konferencë të mendimit të hapur po një grushtshtet.
Protogonistët e kësaj Konferenceje shkencore përfundojnë në gazetarë, përkatësisht në bartës të idesë dhe mesazhit të Konferencës; po edhe në llogaritarë e zyrtarë financash, ashtu sikur kishin përfunduar edhe bashkëkohësit e tyre nga ligjërues të akademisë në instrumentistë baresh e kafenesh, nga artistë të kinematografisë shqiptare në statistë të teatrove greke e italiane, nga ligjërues të juridikut në komentues brenda Organizatave joqeveritare etj.
Paralajmërimi që kishin dhënë ndërkaq, apo që jepte Genti Selishta ishte më i madh, më i tmerrshëm, se sa një grusht shteti. Grushti i shtetit rrëzonte njërën klasë përkatësisht njërën ideologji politike, ndërsa paralajmërimi i Gentit për rënien e Piramidave ishte më i frikshëm, e rrëzonte pozitën dhe opozitën, partitë pa përjashtim, ekonominë edhe ashtu të rrëgjuar, sistemin juridik e shtetëror në themelet e tij. Në rrjedhë të zhvillimit të këtyre ngjarjeve do të shfaqet e pashmangshme Revolta popullore, sikur e quan autori, përkatësisht Revolucioni popullor (sikur e quajnë disa të tjerë) dhe Revolucioni i vonuar demokratik, sikur e quan atë kohë Profesor Qosja. Edhe në këtë rast dëshmitar më shumë historik, se sa letrar do të bëhet përsëri Genti me shënimet dhe përshkrimet e gjera personale që e detyrojnë të vendoset në një familje miku, në redaksinë e gazetës, në udhëtimin për të realizuar një reportazh në Jug të Shqipërisë etj.
Megjithëse fabula e këtij romani përmbyllet këtu, autori ka zgjedhur që në funksion të idesë së përsëritjes së historisë dhe fatit të intelektualit brenda saj të sjell edhe një syth të atmosferës studentore, protestave të dështuara të saj pas disa vjetesh dhe fatit individual e familjar të protagonistëve të Konferencës së parë. Janë dy sytha të dy romaneve të mundshme, në të cilët mund të sillej shumanshëm e shumështresshëm kronika i intelektualit të më shumë fushave dhe të më shumë ngjyrave.
“Konferenca ishte një koncert intelektual, modest për kohën, por jetik për shoqërinë. Fatkeqësia është se atë foshnje të mbarë, të bekuar dhe të shenjtëruar për nga qëllimi për të cilin u organizua, e mbyti injoranca, xhelozia, ligësia njerëzore dhe indiferenca edhe intelektuale, të cilat edhe kur bëhen bashkë me forcën e pushtetit, kthehen në vargonj të njerëzimit”.
“Unë kësaj të keqe i trembem”, – e përmbyllë monologun e tij të brendshëm autori, përkatësisht narratori, në të vërtetë personazhi kryesor i këtij romani Gent Selishta (414-415).
Për shkak se rrafshet e injorancës në shoqërinë shqiptare janë zgjeruar e shumëfishuar në të gjitha fushat; për shkak se xhelozia në shoqërinë shqiptare është zgjeruar e sidomos thelluar në shumë dimensione; për shkak se ligësia njerëzore në shoqërinë shqiptare ka marrë në dorë shumë institucione ekonomike, ligjore dhe sidomos akademike e kulturore; dhe për shkak se intelektuali i sotëm në shoqërinë shqiptare i ka humbur pothuajse të gjithë përbërësit e kërkuar dhe jeton në askund; kësaj të keqeje i trembem edhe unë, sot e asaj dite edhe në Tiranë edhe në Prishtinë e në Shkup edhe në Ulqin e në Preshevë.
Intelektualët shqiptarë të askundit, sot thonë që intelektualin e kërkuar këtu nuk e gjen as në Europë, por e vërteta është ndryshe. Kundërshtimit të dhunës politike, policore e ushtare serbe si dhe komprometimit politik të filozofisë së durimit në Kosovës, i kanë prirë para se gjithash intelektualët shqiptarë; ndërhyrjes politike dhe ushtarake Euro-Atlantike në Kosovë i kanë prirë diskutimet dhe reagimet e intelektualëve në Europë e Amerikë; ndërsa mbrojtjes pa kusht të Ukrainës sot po i prinë angazhimi i madh i intelektualëve më të shquar francezë e europianë. Mos është koha edhe e një Konferenceje tjetër, mos është koha ta freskojmë farën e revoltës intelektuale në hapësirën shqiptare?
Nëse ndodhë, kjo meritë i takon edhe shkrimtarit e Profesorit Sherif Bundo dhe romanit të tij që po e përurojmë sot “Fara e revoltës”.