Mbi romanin “Eleganca e lotëve” e Iris Halilit.
Nga Bujar SKËNDO
Gjithçka që ka ndodhur në të shkuarën vërtitet për dekada e shekuj në kaosin e kujtesës dhe harresës njerëzore. E shkuara është e ardhmja e kujtesës, kurse e ardhmja është e shkuara e harresës. Humbin, shuhen ndodhi, figura e thënie, nga njëra anë dhe ruhen, transmetohen e mbijetojnë ngjarje të tjera, personazhe të caktuar, bashkë me mënçurinë e tyre. Pikërisht kështu vijnë këto dy përmasa të kundërta të kujtesës në romanin “Eleganca e lotëve” të Iris Halilit.
Edhe pse asnjëherë nuk mund të dihet saktësisht ky raport mes harresës dhe mbijetesës së të shkuarës nga një shekull në tjetrin, nga një njeri te tjetri, mund të thuhet megjithatë, se kujtesa njerëzore është dëshmuar më vitale sesa harresa njerëzore. Një përpjekje e heshtur, shpesh e pavetëdijshme, seleksionon dhe gdhend në memorjen njerëzore pothuajse çdo gjë që meriton të kujtohet, çdo gjë që u lipset popujve dhe kohëve që vijnë. Dhe lë në harrëse, po aq e, ndoshta, edhe më shumë.
Romani “Eleganca e lotëve” mund të përcaktohet si kronikë artistike e kujtesës së një vajze të vogël që vjen e rritet së bashku me kujtimet e saj të fëmijërisë deri në vitet më të fundme. Autorja Iris Halili për një kohë të gjatë ka ruajtur në kujtesë tërë ato ndodhi, tërë ato portrete njerëzish të afërt e të largët, të mire e të këqinj, të mirat dhe të ligat që kanë ndodhur në familjen e saj prindërore dhe në jetën e saj të hershme deri në mëmentin që vendos t’i nxjerrë nga qilari i kujtesës së saj fenomenale për t’i bërë publike në një kronikë historike dhe bashkëkohor.
Në qendër të romanit, në bibliotekën e kujtesës së autores, është një familje tipike nacionaliste patriotike, e kamur, me një stërgjysh patriot, Hajredin Rakip Fratari- “burrë i madh”, dëshmor i Pavarësisë, por i lënë mënjanë nga pushteti. Me një gjysh, Rauf Fratari, patriot, pjesëmarrës në Konferencën e Mukjes dhe atë të Pezës, antikomunist, i aratisur në SHBA para vitit 1944, duke lënë pas hakmarrjen dhe urrejtjen e komunistëve ndaj familjes së tij. Dhe Fratari i tretë, Dinia që nuk i shpëtoi dot kalvarit të burgjeve çnjerëzore të komunistëve, por që pas ’90-ës, me mënçurinë e tij, riktheu kamjen e dikurshme të familjes.
Por në zemër të romanit qëndron një momument femëror, “nëna”, me tërë virtytet e një zonje të rëndë, nga derë e madhe. Zonjë e vërtetë në dashurinë dhe kujdesin për familjen e saj, zonjë në lexime e gjuhë të huaja, zonjë në artin e jetës… Por zonjë edhe me burrin të arratisur, zonjë edhe me djalin nëpër burgjet komuniste. Në atë bibliotekë kujtese ka vend për gjithçka. Ka vend për gëzimet dhe brengat, për mundimet dhe kapërximin e tyre. Për durimin dhe shpresën, për vlerat e vërteta e të shenjta njerëzore, për martirët e burgosur. E po ashtu… për një lule e për një lot kristali… Por ka vend edhe për të ligën, dhe për ligësitë e murtajës komuniste, për diktatorët e mëdhenj e të vegjël të saj…
Rrëfimtarja nuk vuan aspak për të rikujtuar. Përkundrazi, lexuesi ndien se ajo mezi pret çastin që nga moria e kujtimeve të saj, të zgjedhë e të qëmtojë ato episode, ndodhi, detaje apo thënie plot mënçuri që do e spikatnin edhe më me realizëm veçanërisht figurën që dëshiron të lartësojë, figurën e nënës (gjyshes), një figure artistike e mrekullueshme. E pangjashme në letërsinë tone. Figurë realiste dhe e glorifikuar, intelektuale dhe qëndistare, njëkohësisht. Grua e forte dhe delikate në të njëjtën kohë. Delikate si pikat e lotit që i rrjedhin faqeve, ndërsa pozonte përpara një piktori anonim ebre… E goditur egërsisht nga lufta e klasave në sistemin antinjerëzor komunist, por edhe me një shpresë hyjnore, thëngjilli i fshehtë i shpirtit të saj. Gjatë antijetës provoi të gjitha mundimet, brengat, plagosjet por preku edhe mrekullinë e jetës së lire pas vitit 1990. Një figurë artistike mbresëlënëse.
Episode e detaje të panumurta. Por asgjë e tepërt dhe asgjë e mangët. Nëpërmjet fatit të figurës së nënës dhe fateve të njëjta apo të përafërta të familjarëve të saj, Iris Halili sjell në faqet e romanit tërë Shqipërinë e pazhvilluar, primitive, tërë baltë e burgje, plot me spiunë, shefa të vegjël e shefa të mëdhenj gjakatarë, të pashpirt, të shquar për egërsinë dhe urrejtjen e tyre. Në roman ka një galeri të tërë detajesh artistike, vëzhgimesh, faktesh jetësore të përzgjedhura që na e sjellin shekullin e sertë të njëzetë shqiptar me një qartësi befasuese. Është aty gjithçka, patriotët dhe të kundërtit e tyre, komunistët, të ndershmit dhe të përdalët, të duruarit dhe të çmendurit pas pushtetit, të mëshirshmit dhe egërsirat, varrmihësit, të mallkuarit, besimtarët dhe të pafetë… Kujtesa e saj shkëlqen në vizatimin e çdo figure të romanit, figurë kryesore apo episodike, qoftë, i familjes apo i sistemit diktatorial… I mjafton një togfjalësh për të shpërfaqur një tabllo, një virtyt, një ves, një moral, një emër: “turistët e Ballshit”, “vajza me karafil”, “kthesat e Qafë Barit”, “Portreti në papafingo”, “xhaketa e Thanasit… e deri te barkderrja spiune Hysnia- nënpunëse në Komitetin e Partisë së Tiranës…
Romani “Eleganca e lotëve” ka shumë tragjizëm brenda vetes. Fate të rënda njerëzore, burgime të gjata, vrasje, urrejtje, dënime, persekutim brezash. Druajtje e frikë nga spiunët të cilët depërtonin deri në tryezën e ngrënies… Vajza e vogël rregjistron çdo gjë, çdo fjalë, çdo rrudhje buze apo vështrim i vrëngët. Dhe vë re shumë baltë. Shumë vuajtje. Autorja nuk shtanget aspak përpara gjithë këtyre mënxyrave. Fantazia e fëmijës, kujtesa e saj i shpërfill të tëra këto. Disa nga që nuk i kupton dot dhe të tjera nga që i kupton me tepëri. Herë mahnitet prej atyre kujtimeve e herë trembet prej tyre. Por nuk ndalet. Sepse vendin qëndror në kujtesën e saj e zë nëna, me besimin e saj në zot, me shpresën dhe “shqisën e gjashtë”, me kurajon dhe qëndresën, me besimin se “gjethet do të binin një ditë plotësisht”… Është pikërisht figura e nënës që ruan edhe raportet midis kujtimeve të mira dhe kujtimeve të liga.
Aq sa të duket sikur zgjedhjen, seleksionimin e tyre e bën pikërisht shëmbëlltyra e saj. Është e çuditshme ajo që ndodh me kujtesën e rrëfimtares. Por tashmë gjithçka është fakt i kryer. Kujtesa njerëzore priret të ruajë të mirën, të bukurën, çastet e lumtura. Dhe, njëkohësisht, të harrojë të ligën. Pak a shumë kështu funksionon. Në mënyrë të vetëdijshme apo të pavetëdiijshme. Por në roman ka një prani të shtuar të kujtimeve të liga. Dhe kjo përbën atë gjënë e çuditshme. Rrëfimtarja i do kujtimet e saj. Të gjitha, të mira apo të liga qofshin. Madje këto të fundit, kujtimet e liga, duket sikur i ka më të çmuara. Kujtimet e liga ia kanë sulmuar trurin e rrëfimtares së ardhshme në mënyrë të pashembullt. Dhe për një kohë të gjatë, tepër të gjatë. Ndoshta asaj i duket se është rritur bashkë me ato kujtime të liga, të frikshme. E ndonjehërë, në mos shpesh herë, plot ankth. Por, çuditërisht, pa u trembur aspak prej tyre.
E mira shfaqej vetëm brenda familjes dhe vetë qënies së vajzës së vogël. E keqja, përkundrazi, ishte e shpërndarë kudo dhe të përplasej fytyrës sapo dilje nga pragu i derës. Të sulmonte, të fyente, të kallte datën. Por ajo e ligë reflektohej edhe brenda shtëpisë, brenda qënies tënde. Ajo ligësi shumëfishonte veten dhe sundonte gjithandej. Ndoshta, shpesh herë, rrëfimtares, i është dukur se jetonte në dy jetë paralele. Një jetë brenda familjes dhe, veçanërisht, brenda vetvetes dhe jeta tjetër jashtë, në rrugë, në lagje e deri lart në qeveri, tejet armiqësore ndaj jetës së pare, aggressive, hakmarrëse, shtypëse. Kështu eci ajo midis jetës së saj të parë dhe të dytë, si të ecte buzë të humnerës.
Por fëmija nuk di t’a vrasë mendjen aq thellë. Kështu që ajo i lë hapësirë në trurin e saj të dyjave, kujtimeve të bukura dhe kujtimeve të liga. Deri në momentin kur vendos t’i nxjerrë jashtë vetes për të krijuar sagën e pashembullt të memorjes së saj vitale. Rikujtimi i kujtimeve të bukura e lumturon sërish vajzën e vogël, tashmë grua. Kurse kujtimet e këqia, që kur kishin ndodhur e kishin lënduar, plagosur, ndrrydhur brenda vetes vogëlushen, ajo e dinte se tashmë, duke i publikuar, mund t’a plagosnin sërish. Por rrëfimtarja e kishte vendosur. Do të hakmerrej edhe ndaj plagëve të dikurshme dhe ndaj atyre të rejave. Pikërisht duke ua dhënë lexuesve kujtimet e saj, të mira e të liga bashkël. Kështu ajo beson se do të shërojë veten, njerëzit e dashur, por edhe tërë lexuesit e saj. Ajo shkruan kronikën e kujtimeve të saj.
Por në këtë moment, sërish mund t’i mund ndodhte gjëma. Të shtangej, të trembej nga “zbrazja” e asaj të keqeje aq të dëndur, të pamasë, të stërmadhe, të shëmtuar, të pështirë! Por jo. Tashmë ajo jeton në liri, është e lirë. Ndihet e mbrojtur nga liria. Ajo vetë dhe kujtimet e saj. Prandaj ne e kemi në dorë këtë roman sot. Me rrezatimin e dritës dhe shpresës, të të mirës, të të bukurës. Dhe, gjithashtu, me të keqen më të madhe, më të ligën armike të njerëzimit në shekullin e njëzetë, diktaturën komuniste.