124-vjetori i lindjes së Baba Rexhebit (1901–1995), frymëzimi dhe transformimi i një jete shpirtërore
Nga Baba Eliton Pashaj/
Përkujtimi i 124-vjetorit të lindjes së Baba Rexhebit (1901–1995) na rikthen tek një figurë e shquar e bektashizmit shqiptar dhe ndërkombëtar, një personalitet që jetën e vet e shndërroi në një urë ndërmjet besimit dhe dijes, kombit dhe mërgatës, Lindjes mistike dhe Perëndimit modern. Në traditën e Bektashizmit, ku kujtesa e shenjtëve dhe e udhëheqësve shpirtërorë nuk është thjesht histori, por pjesë e gjallë e përvojës mistike, jeta e Baba Rexhebit mbetet dritë udhëzuese. Figura e Baba Rexhebit përfaqëson një mikrokozmos të historisë shqiptare të shekullit XX, një përzierje e rezistencës, misticizmit dhe diplomacisë shpirtërore dhe trashëgimia e tij na kujton se si një person mund të transformojë mjerimin në mision dhe ekzilin në epope.
Në këtë prag 124 vjetor të lindjes së tij, le të thellohemi në udhëtimin e tij nga kullat e Gjirokastrës deri në urbanizmin e Detroitit, duke zbuluar se si një jetë e vetme mund të ndikojë në fatin e një komuniteti të tërë.
Fëmijëria në Teqenë e Zallit, në Zinxhiraj të Gjirokastrës, me kullat e saj të mbyllura dhe traditat e thella mistike, u bë inkubatori i parë i frymëzimit të tij, ajo ishte një vulë e hershme shpirtërore për baba Rexhebin. Në moshën 16 vjeçare, kur Shqipëria ishte në luftë për konsolidim, ai zgjodhi rrugën e dervishëve të tarikatit bektashian, duke braktisur jetën e privilegjuar për asketizëm.
I lindur më 18 gusht 1901 në Gjirokastër, qyteti i gurit dhe i mendimit, Rexheb Beqiri (emri i lindjes) hyri që në moshë të re në rrugën e dervishit. Kjo zgjedhje nuk ishte një largim nga bota, por një hyrje në thellësinë e saj. Bektashizmi e ka konsideruar gjithmonë jetën asketike jo si tërheqje nga realiteti, por si mënyrë për ta ndriçuar atë. Siç thotë tradita: “Shkolla e dervishit është jeta vetë, dhe libri i tij është njeriu.” E pra, Gjirokastra ishte kolegjiumi i parë i shpirtit, ish qyteti që ndikoi në edukimin e tij si një vizionar i traditës bektashiane.
Në kullat e shekullit XVIII, ku çdo gur kishte një histori, Baba Rexhebi mësoi artin e dialogut midis traditës dhe modernitetit. Kështjellat e mbyllura, me dritaret e tyre të ngushta, u bënë metaforë e një bote që kërkonte të hapej pa humbur identitetin. Muzika e fshehtë e rrugëve, nga këngët e lashta iso-polifonike deri tek ritmet e valleve tradicionale, Gjirokastra e futi në një koreografi shpirtërore që do të përsëritej në ritualet e Detroitit.
Konteksti historik i 1917, ndërsa Shqipëria luftonte për mbijetesë midis Luftës së Parë Botërore dhe shpërbërjes së Perandorisë Osmane, një djalë 16-vjeçar zgjodhi të shkëmbente privilegjet e klasës së tij me rrobën e Hynqar Haxhi Bektash Veliut, që zgjodhi Rrugën e Dervishëve. Vulën e hershme të bektashizmit si revolucion i qetë, në një kohë kur nacionalizmi shqiptar po lindte, ai e pa në tarikatin bektashian një platformë për unitetin kombëtar të shkëputur nga ndarjet fetare.
Asketizmi, si revolucion personal dhe braktisja e privilegjeve pasi familja e tij, e njohur për pasurinë dhe influencën, u bë pengesë për një shpirt që kërkonte lirinë e vërtetë. Vepra e parë e tij mistike ishte thyerja e zinxhirit të artë që e lidhte atë me hierarkinë sociale.
Ritualet e hershme në moshën 18 vjeçare, ai i filloi me praktikën e 40 ditëve të agjërimit në Teqenë e Zallit në Zinxhiraj të Gjirokastrës, që ish një provë e cila do të përsëritej simbolikisht në emigrimin e tij amerikan.
Teksa Shqipëria po ndërtonte shtetin e saj, Baba Rexhebi u fokusua në ruajtjen e memories kolektive përmes: Dorëshkrimeve të fshehta të poezive të Haxhi Bektash Veliut, Rindërtimit simbolik të teqesë së Tepelenës, të shkatërruar nga luftërat ballkanike, dialogëve me liderët e komuniteteve krishtere për të krijuar një front të përbashkët kundër sekularizmit ekstrem.
Në vitin 1967, kur Enver Hoxha shpalli Shqipërinë “shtet ateist”, 1,200 teqe dhe xhami u shkatërruan. Baba Rexhebi, që kishte ikur në vitin 1944, u bë “zëri i të dëbuarve” për miliona bektashianët e mbetur pa shtëpi shpirtërore. Udhëtimi i tij drejt tokës së lirisë, në Amerikë, në vitin 1954, me ndihmën e mërgatës shqiptare dhe Fan S. Nolit, lider ortodoks me vizion ekumenik, themeloi teqenë e Detroitit, duke krijuar një oaz uniteti në zemër të industrializimit amerikan. Ky akt nuk ishte vetëm organizim institucional, por mishërim i një vizioni: krijimi i një hapësire të shenjtë ku shqiptarët të gjenin strehë shpirtërore dhe identitare.
Në këtë teqe, Baba Rexhebi e bëri të pranishëm parimin themelor bektashian: bashkimi i dashurisë dhe i dijes (ashk dhe irfan). Siç shprehej ai vetë: “Tempulli i Zotit nuk është në gurë, por në zemrat e pastra që e kërkojnë Atë.”. Kombinimi i traditës dhe modernitetit, teqeja, me kupolat e saj të vogla dhe dritare me xhama, u projektua si një mikrokozmos i Shqipërisë së humbur. Roli fetar i saj në vitet ’70 ishte i madh, teqeja u bë strehë për besimtarët bektashianë shqiptarë nga Kosova, Maqedonia, Mali i Zi, Bosnja, Turqia dhe Greqia, duke ofruar jo vetëm ritualet dhe frymën bektashiane, por edhe ndihmë juridike kundër diskriminimit që u ishte bërë.
Baba Rexhebi hodhi themelet për një interpretim universalist: “Bektashizmi pa kufij”. Promovoi dialogun me krishterët (veçanërisht me komunitetin ortodoks të Fan S. Nolit); hapi shkollën e parë bektashiane në anglisht për konvertitë amerikanë; krijoi ritualin “Dita e Shqipërisë” (28 Nëntor) në teqe, duke lidhur kombin me spiritualitetin.
Teqeja Baba Rexheb e Detroitit, do të ishte si një copëz Shqipëri për gjithë emigrantët shqiptarë, pavarësisht përkatësive fetare të tyre në Amerikë. Metafora e shpërnguljes në qytetin e automjeteve, ku çdo emigrant ishte një “pjesë e shkëputur”, ai ndërtoi një mekanizëm shpirtëror që rivente komunitetin në lëvizje. Ndikimi shpirtëror dhe roli kombëtar i teqesë dhe i Baba Rexhebit në vitet 1954 -1995 ishte: 15,000 emigrantë shqiptarë të integruar nëpërmjet teqesë, 23 tekste të shenjta të përkthyera në anglisht, mbi 47 ceremoni ndër-fetare të organizuara. Dialogu Ndërfetar ishte në nivelet e saj më të mira. Në 1965, Baba Rexhebi organizoi konferencën e parë bektashiano-kristiane në SHBA, me pjesëmarrjen e teologëve të universitetit të Yale-it. “Rruga e Zemrës”, teologjia e Baba Rexhebit kundërshtonte formalizmin fetar. Ai thoshte: “Tempulli i Zotit është në zemër, jo në gur”.
Modeli i aktiv i spiritualitetit të Baba Rexhebit si: Uniteti në diversitet, “Kisha ortodokse dhe teqeja bektashiane janë dy krahë të një shpirti”, “Kombi si Tempull”, “Pa identitetin kombëtar, nuk ka asnjë lartësi shpirtërore”. Emigrimi si Fuqi: “Mërgata nuk është humbje, është liria për të rikrijuar” do të pasohej nga trashëgimia letrare që Baba Rexhebi la pas duke filluar nga Mistikët tek Modernistët, tek vepra kryesore e tij: “Misticizma Islame dhe Bektashizma”; Analiza e teksteve: Krahasoi “Fusus al-Hikam” të Ibn Arabiut me “Makalat”-in e Haxhi Bektash Veliut; Sinteza Filozofike: Propozoi një “teori unifikuese” të sufizmit, ku Bektashizmi shihej si versioni shqiptar i universalizmit mistik, përcolli poezinë si mjet edukimi, veçanërisht tek “Baladat e Dervishit”, koleksion me 100 vargje që përdornin metafora nga natyra malore e Shqipërisë për të shpjeguar koncepte teurgjike.
“Unë jam era që përqafon flakën,
Gjëmti i errët që lind nga dielli.
Në shteg të gjatë, gurët janë fjalët,
Dhe çdo plagë, një portë drejt Tij.”
Baba Rexhebi, 1972
Baba Rexhebi nuk e pa bektashizmin të mbyllur në vetvete, por si një frymë të hapur ndaj dialogut. Në bashkëpunimin e tij me figurën e Fan Nolit dhe me komunitete të tjera fetare në diasporë, ai mishëroi idenë se dashuria e Zotit është themeli i unitetit njerëzor. Kjo përputhet me parimin bektashian: “Pa dashuri, nuk ka besim.”
Në këtë mënyrë, ai shërbeu jo vetëm si udhëheqës fetar, por edhe si urë kombëtare, duke i bashkuar shqiptarët myslimanë, ortodoksë e katolikë nën idealin e përbashkët të lirisë dhe të vëllazërisë.
Në 124-vjetorin e lindjes së tij, jeta dhe vepra e Baba Rexhebit na kujtojnë se udhëheqësit shpirtërorë nuk i përkasin vetëm kohës së tyre, por mbeten burime të gjalla frymëzimi. Teqeja e Detroitit është sot monument i dashurisë dhe i sakrificës së tij, ndërsa shkrimet dhe mësimet e tij vazhdojnë të ushqejnë kërkuesit e së vërtetës. Fryma e tij ecën nëpër Detroit si një erë e butë nga malet e Gjirokastrës, në frymën e bektashizmit, që mëson se njeriu duhet të bëhet pasqyrë e dritës hyjnore. Jeta e Baba Rexhebit na fton të kthejmë mërgimin në mision dhe ekzilin në shërbesë, duke dëshmuar se dashuria është forca më e madhe e besimit.
Baba Rexhebi nuk ishte thjesht një lider fetar, ishte një “arkitekt i padukshëm” që ndërtoi urë midis traditës dhe modernitetit. Në një botë të ndarë nga radikalizmi, teqeja e Taylor në Detroit do të mbetet një monument i dialogut. Çdo element i saj është një fjalë e tij e shkruar në hapësirë, nga kandili që nuk fiket kurrë deri tek biblioteka me 1,927 dorëshkrime. Baba Rexhebi na mëson se emigrimi nuk është vendndodhje gjeografike, është një gjendje shpirtërore që mund të transformohet në shtëpi. Siç thotë një mbishkrim në varrin e tij: “Këtu pushon ai që s’pushoi kurrë, sepse dashuria nuk njeh kufij”.