Nga ROZI THEOHARI/
1. STEFANIA/
Sa herë afrohen pashkët dhe vezët e kuqe, kujtoj Stefaninë, shoqen time të kursit të poezisë në kolegj. Stefi (e thërrisnim shkurt), një poete me origjinë greke, dallohej për dy cilesi: poezitë e saj i shkruante vetëm me 2-3 vargje dhe… ishte një vajzë shumë e bukur. Cipa e fytyrës tejet e bardhë, profili grek, sytë e mëdhenj jeshilë dhe flokët e zes, të rënde e të ndritshëm, e hijeshonin jashte mase. E vetëdijshme
për bukurinë e saj, ishte mjaft kryelartë dhe e paafruar me të tjerët. Çdo student e quante privilegj nëse ajo denjonte ndonjëherë t’i falte një përshëndetje. Siç dukej, poetja magjepsëse filloi të miqësohej pak nga pak me mua falë fqinjësisë së dy vendeve tona, besimit tone te njejte fetar dhe mbiemrit tim që ajo pohonte se ishte grek, ndaj i shtonte një “s” në fund.
“Zonja Theoharis,” më thotë ajo një ditë, “kam dëshirë t’ju ftoj me gjithë zemër të vizitojmë Katedralen greke të Bostonit në darkën e pashkës. Eshtë një kishë madhështore dhe ka për të të pëlqyer me siguri!” Nuk ia prish dhe, të shtunën e pashkës në orën dhjetë të natës, ngjitëm shkallët e Katedrales së mermertë. Stefi përshëndetet me të afërmit e saj, ndërsa unë ndalem te ballkoni i katit të dytë nga ku duket salla e madhe festive e katit të parë. Kolonat e larta të mermerit dhe gjithë mjedisi janë stolisur me lule të bardha natyrale, fjongo të bardha mëndafshi dhe qirinj të mëdhenj, gjithashtu në ngjyrë
të bardhë. Të vriten sytë nga mitra (kapela) e dhespotit, zbukuruar me gurë shumëngjyrësh të shkëlqyeshem dhe nga pelerina e tij e qëndisur me ar. Tok me shikimet depërtuese të shenjtorëve nga afresket e mureve e të tavanit dhe tymit dalldisës të qirinjve e të temjanit, të ngjallet pa dashur ndjesia
se me të vërtetë ekziston një Zot dhe ne duhet t’i falemi atij me përkushtim, përulje e përdëllim.
Tashmë janë zënë të gjitha karriget nga qindra besimtarë greqishtfolës; gjithsecili duke mbajtur nga një qiri të ndezur në dorë. Stefi, veshur me një fustan bojë qielli të hapur, e ndriçuar në fytyrë nga rrezet kurorë të qiririt, i shembëllen një Shën Marie të vërtetë. Befas, kridhem e gjitha në kujtimet e paharruara të fëmijerisë kur festonim pashkët në kishën tonë të fshatit Dardhë. Kostumet e bukura të grave dardhare, qirinjtë e llambadhet, tufat me lule agulice dhe manushaqe të mbledhura me mundim bregut të lumit ose rrezë përrenjve, sigurisht i errësojnë mjaft ndriçimet e kësaj Katedraleje. Po
ashtu, zëri i ëmbël e kumbues i priftit të fshatit, Papa Kristos…
Ndiej Stefin të më tërheqë për krahu: “Krishti u ngjall!”- më thotë ajo,- “E dëgjon këngën e dhespotit?”
Ora ka shënuar 12. Sallat e kishës oshëtijnë nga zërat e grekëve. Atë çast po, më kujtohet edhe mua kënga:
“Krishti u ngjall së vdekuri,
Me vdekje vdekjen shkeli
Edhe të varrosurve
U fali jetën…”
Pra, filloj të këndoj dhe ta ngre zërin lart e më lart sipas melodisë, e mrekulluar nga jehona e tingujve të fjalëve shqip që përplasen në kubetë e mermerta të ndërtesës…
Ndiej një pëshpëritje dhe lëvizje kokash në drejtimin tim. Një xhaxha me mustaqe e syze ulur para meje, lëviz kokën paksa majtas dhe mban vesh fjalët e këngës sime. Pastaj kthehet i gjithi nga unë dhe flet disi i papërmbajtur: “Zonjë, si duket…keni ardhur gabimisht në kishën tonë..” Zbres nga qielli në tokë. E kuptoj se mund të ndodhë një situatë e pakëndshme.
Megjithatë, vazhdoj të këndoj dhe, kur mbarojnë të gjithë, ia kthej me një buzëqeshje: “ Kjo është edhe kisha ime!” Në mënyrë demonstrative unë vendos gishtat në ballë e bëj kryqin.
“Atëherë, – thotë ai,- këndo greqisht…Ja…fillo kështu “Kristos anesti…” “Unë e di këngën, zotëri!”- i them qetësisht. Plakushi skuqet edhe më në fytyrë dhe në sytë e tij dalloj shkëndija kërcënimi. Vë re se edhe Stefi, pas një ngurrimi, mundohet të më bindë se duhet të këndoj në gjuhën e tyre. “Dëgjo sa bukur
tingëllon”,- thotë ajo dhe më zgjat tekstin e këngëve. Unë i zgjas dorën e i uroj natën e mirë. E shoh se lëndohet. Ndoshta u nxitova ca, po ashtu ma tha zemra. Tek e fundit, shkak u bë këmbëngulja e plakut, jo ajo.
Duke zbritur shkallët, qëndroj për disa minuta pa lëvizur, duke soditur në mur pikturën e Shen Gjergjit i cili, nuk e di pse, më shëmbëllen me Marko Boçarin mbi kalë…
2. LE TE FLASIM SHQIP
E gjithë biseda u zhvillua në telefon. Vetëm pak, shumë pak e njoha Varvarën nga qyteti i Swampscott-it. Në fillim më foli në anglisht pastaj, pas një pauze, dëgjova: “Unë e di shqipçen” -”Jeni shqiptare?”- e pyeta. Ajo qeshi sepse e priste këtë pyetje nga unë. “Jam greke,”- tha. “Kam ardhur nga Greqia më 1940 e jam martuar me një amerikan. Burri im kishte biznes dhe shoqëri të ngushtë me një shqiptar që quhej Spiro.
Nuk mund të gjendej njeri më i nderçëm, më nikoqir dhe më i dashur se ky shqiptari. Me ndihmën e tij biznesi na shkoi mbarë.
Por, i gjori Spiro, mendjen e kish te Shqipëria, te gruaja e dy fëmijët. Kur psherëtinte ai, neve na këputej zemra. Burri im dhe unë provuam të mësojmë shqipçen nga Spiroja. Veçse kështu ai do të zbavitej e nuk do te mërzitej. Dhe e mësuam shqipçen nga Spiroja dhe miqtë e tij shqiptarë që na vizitonin ngaherë. Dhe Spiros i qeshte nuri kur ne i flisnim fjalët e gjuhës së tij. Por ka vjet që miku ynë me emër të mirë, zoti Spiro, u kthye përgjithnjë në Gjirokastër dhe ne me burrin e ndiemë shumë mungesën e tij. “Kishit letërkëmbim?” e pyeta unë. “Posi, letrat e dhuratat nuk sosnin deri sa vdiq. Por ajo që do të të
rrëfej e që ngjan ca e çuditshme, është se burri dhe unë vazhdonim të flisnim shqipçe. Kështu na voliste më mirë nga se na kujtohej edhe Spiroja. Veç…, kur me vdiq burri para dy vjetësh…, unë mbeta tamam jetime. Jo se jam pa njeri…Kam, të më rrojnë, djem e çupa, po unë humba burrin dhe shqipçen
së bashku. Kam dy vjet, moj çupë, që s’e flas me njeri shqipçen.
Më dëgjon? Flas çkoqur? “ “Flet shumë mirë” -ia ktheva.
“Ndofta ti s’më beson, por më hipi në kokë: ja të gjej një “shqipçe njeri,” ja s’ka! Mora vesh se kanë kapërcyer Atlantikun shqiptarë të rinj. Pyeta kishë më kishë në njihnin ndonjë rob.
Dhe ja…të gjeta ty!” “Jam e lumtur që të dëgjoj zërin,” i thashë.
“Oh…, e lumtura jam unë,”- psherëtiu ajo,- “që tani nuk jam
e vetme. A mundem, sometimes, të të kall e të llafosemi prapë
në tellofon?”- “Sa herë të dëshironi”- iu përgjegja dhe i tregova
se në çfarë ore mund të më gjente në shtëpi.
Kështu, Varvara u bë gati si pjesëtare e familjes sonë, sepse
telefononte çdo javë; tregonte si i kalonte fundjavet dhe
pushimet me fëmijët e saj, çfarë gjellësh gatuante dhe çfarë
këngësh shqiptare kishte dëgjuar nga kasetat e Spiros.
Planifikuam disa here të takoheshim, por ajo ishte e sëmurë e
nuk pati mundësi. Kohët e fundit thoshte se qëndronte
vazhdimisht brenda. Kaluan muaj dhe gjendja e saj u rëndua.
Tani në një moshë të shtyrë mbi 90 vjeç. Edhe bisedat telefonike
u rralluan. Kur më fliste, jo vetëm që i shqiptonte fjalët me zor,
por nganjëherë i ngatërronte me anglishten. I kisha premtuar
se do t’i vija një javë para pashkëve, të takoheshim, dhe me
këtë rast, do t’ia skuqja vezët e pashkës. I numëronte ditët.
Kur… më lajmëruan nga kisha se kishte vdekur para një
jave. Përveç keqardhjes që ndjeva, më mbeten peng dy gjëra. E
para, që nuk e takova e ta përgëzoja për dëshirën e vullnetin e
saj për të mësuar gjuhën shqipe, pa mësues e pa libra. E dyta,
duhej t’ia kisha regjistruar zërin…Ia vlente që shumëkush ta
dëgjonte atë shqiptim…
3. BORZILOKU I LEFTERISE
Dhembja dhe pendimi që më shkaktoi vdekja e Varvarës
më dha një mësim se duhet mbajtur premtimi qe u bejme
pleqve. “Plaku sot është, nesër s’është,” thotë populli. Hap
bllokun e shënimeve dhe lapsi qëndron tek emri i nënë Lefterisë,
një shqiptaro-amerikane e moshuar që banon diku, në periferi
të Lynn-it. E kisha takuar vetëm një herë në kishë para gjashtë
vjetesh.
Lë çdo punë dhe nisem…Qëndroj para gardhit të drunjtë
që rrethon shtëpinë e saj. Dëbora ka mbuluar kopshtin para e
mbrapa shtëpisë. Një drithërimë më pushton trupin kur
vështroj se rrugica deri te porta e saj e ka dëborën të pashkelur.
Zgjas dorën t’i bie ziles, por në vend të saj gjej një dorë hekuri
që shtrëngon në gishtërinj një top metalik. (Si dyert e korçarëve).
Kur e prek atë “dorë”, korrenti i kujtimeve të largëta më lëndon
zemrën. Në dritaren e katit të parë lëviz një perde me hoja
permes se ciles dalloj fytyrën e paqme të një plake të moçme,
aq shumë të ngjashme me fytyrën e një nënë korçare.
Kur takohem e i them se jam nga Korça, një ngjyrë e kuqe
mbulon fytyrën e saj të zbehtë, tërë rrudha e gropa. Pa folur,
ajo më merr për dore e më çon në dhomën e saj të thjeshtë me
dy krevate e një komo. Në murin nga ana e lindjes është varur
një kandile me vaj e cila ndriçon dy ikona. Ajo tregon me një
zë të dridhur: “Eshtë kora e Shen Pjetrit dhe e Shen Thomait,
janë kora të drunjta, të vjetra shumë, që i kam sjellë nga Korça.”
Pastaj, ngre dorën e thatë deri te balli e bën kryqin. Bëj edhe
unë kryqin. Ulemi në shtratin e saj të mbuluar me një kuvertë
rozë, punuar me mjeshtëri nga duart e saj.
“ U martuaçe me 1935. Afërnaj vinin djem të rinj pe Amerike,
kërkonin nuse, në Korçë. Une isha çupë e re, e bukur
doemos…Nëna më ushqente me reçel luleshtrydhesh të
mbledhura ne pyll. Po qëndisja në gjergjef ulur te pragu i portës,
kur e pashë djalin që u vlova. Nëna e babai nuk donin…, më
kishin bijë të vetme…Por unë isha e re…fiu-fiu…doja të vija në
Amerikë, si shoqet. Dhe erdha. Pa shtëpi, pa katandi. Burri kishte
punë të rëndë në fabrikën e lëkurëve. Atje u sëmur. Kur punonte,
kur s’punonte. U detyrova hyra vetë në punë, në fabrikën e
karameleve. Që pa gdhirë e gjer në të vonë të ditës…mbështill
sheqerka me duar.” Ajo zgjat dorën e djathtë dhe vërej se akoma
gishti i madh e ai tregues lëvizin automatikisht në ajër sikur
mbështjellin diçka. “E kam peshqesh nga fabrika”- nënqesh ajo.
Ia marr dorën që dridhet në dy duart e mia e ia puth.
“S’ma ka puthur njeri dorën gjer më sot,” -thotë ajo,- “bile,
as ime bijë!” “Keni një vajzë?” e pyes. “Kam një çupë të martuar,
po ç’e do ! U bë amerikankë, jo shqiptarkë.” Plakës i del një
“Oh…”, një rënkim nga shpirti. “Siç të thashë, burri u sëmur,
shtëpia desh blerë, çupa desh shkolluar. Të gjitha këto u bënë
me djersën time. Prandaj kjo shtëpi, që u ngrit nga duart e
mia, mbeti shtëpi korçare që nga themeli e deri te kulmi. Këtu
brenda nuk hyri Amerika kurrë. Nuk më ngjiti, dhe s’më ngjiti,
e s’më ngjit më ky vend. Me këto duar të shtrembëruara punova
në avlemend qilimat, rrugicat, perdet e kuvertat, siç i sheh, të
ka rehat shpirti!”
Nënë Lefteria më nxjerr një tabaka me reçel luleshtrydheje
e një gotë uje me akull. “Më kujtohet nëna,”- thotë, -”e nuk
resht kurrë nga likotë, që i bëj për merak.”
Mbi komo qëndrojnë disa fotografi me korniza të praruara.
“Ay që qesh atje, është i ndjeri, im shoq. Po nuk i shkoi jeta me
të qeshur. Vojti i gjori, goxha! Dhe vdiq i ri…Mbeçë qyqare…Më
vdiq nëna e babai në Shqipëri…atëherë mbeçë bonjake. Qaj
ditë e qaj natë, sa i rrezova krepallat e syve. Gabim që s’falej që
shkela Amerikën. Dhe zoti ma shpërbleu. Lashë nënën e babanë
t’i qajnë bota, që s’do të më tretë dheu kurrë!”
E prekur nga lotët e saj, mundohem të ndërroj bisedë. “Ti
nënë Lefteri je me famë për borzilokun tënd. Apo s’është
kështu?” Ajo më merr prapë për dore e më çon në verandën e
shtëpisë. Dhjetëra vazo të vogla e të mëdha gjelbërojnë nga
gjethet e borzilokut. Dora e dridhshme e plakës kalon me
përkëdhelje mbi degëzat delikate dhe një kundërmim erëmirë
përhapet rreth e rrotull. “Po,”- thotë ajo,- “jam me famë, se ky
është borzilok i rritur nga dora e nënës sime në Korçë. E kam
sjellë farën që me 1934 e që atëherë e mbjell cdo sene, në
prandverë. I sheh këto dy vazot e mëdha? Janë për varret e
nënës e të babait.” Unë s’po kuptoja gjë. “E di që do të çuditesh,-
thotë,- po unë kam ngritur dy varre në fund të kopshtit. E di
që s’janë pe vërteti, po ama kam vend ku të qaj e të shfrej mallin
për prindërit. I mbuloj varret me borzilok e qaj, e qaj me kuje e
me ligje. Ky është dhe sebepi që çupa më iku shpejt nga shtëpia.
“Po tani ku ndodhet ajo?”- e pyes duke ia puthur dorën përsëri.
“Eshtë martuar…,ka bërë edhe fëmijë, por rrallë më shikojnë”
“Po ti i ke tmerruar me ato ulërimat e tua dhe me varret!”- i
them unë me një ton qortues. “Ah…jam kjo që jam…s’ndreqem
më! Jam pleqëri, jam e sëmurë dhe e di që do te vdes së shpejti.
Por jam e gëzuar, se atë orën e fundit do të më shfaqet nëna e
babai e do të më marrin në prehër përgjithnjë…”
4. NENA E DHIMITRIT
Atë që nuk e bëri dot Lefteria me të bijën, e bëri nëna e
Dhimitrit me të birin. Dhimitrin e takova kur zhvillohej një
aktivitet me shqiptarët e Massachusettsit, në “Pier 4” në Boston.
Ai ka lindur në Worcester Mass nga prindër shqiptarë, që kanë
emigruar në Amerikë qysh me 1906. Dhimitri, një mesoburrë
me flokë të bardhe e fytyrë të qeshur, tregon: “Nëna e babai me
pagëzuan me emrin “Dhimitër”, emrin e gjyshit, dhe ata nuk
lejuan që të regjistrohesha në shkollë apo në dokumentet e tjera
me emrim Xhim. Kur isha
fëmijë dhe shokët me vinin ne shtëpi të me thërrisnin për të
luajtur, në qoftë se më thoshin emrin “Xhim”, nëna nuk më linte
të delja me ta. Kështu, unë i porositja shokët që në shkollë, të
mos harronin të më thërrisnin me emrin “Dhimitër”. Kjo u bë
shkak që shokët e klasës të më vinin nofka, duke ironizuar emrin
e gjyshit tim. Sigurisht, kthehesha në shtëpi nervoz dhe i
zemëruar, por nëna e babai mundoheshin të më bindnin se emri
im ishte më i bukuri nga të gjithë sepse ishte emër
shqiptar…Babai e nëna zbatonin një disiplinë të rreptë familjare,
sipas normave shqiptare. Vetëm një herë dola nga shtëpia për
të luajtur me fëmijët e tjerë, pa i marrë leje nënës dhe babai më
dënoi. Çdo ditë duhej të përktheja fragmente nga bibla anglisht
në gjuhën shqipe dhe në mbrëmje, kur babai kthehej nga puna,
duhej t’ia lexoja. Kjo vazhdoi gjatë gjithë pushimeve verore të
shkollës.” “Dinit të lexonit e të shkruanit shqip?” e pyes.- “Ishim
shumë nxënës shqiptarë që mësonim në shkollën e kishës sonë
shqiptare të Worcesterit. Babi im ishte arkëtar e sekretar në atë
kishë e shpesh më nxirrte në shërbesat kishtare të thoja
përmendsh pjesë nga ungjilli, në gjuhën shqipe…”
Deri në ditën e sotme, Dhimitri nuk eshte ndare asnjëherë
nga aktivitetet në dobi të çështjes shqiptare. Që në rini të hershme
merr pjesë në shoqërinë teatrale “Dora d’Istria” te Worcesterit,
më vonë bëhet bashkëpunëtor i gazetës “Liria” të Bostonit, dhe
deri tani, përgatit e transmeton vullnetarisht një orë emision në
radio, në gjuhën shqipe. Emisioni titullohet “Ora Shqiptare” dhe
jepet çdo të shtunë. Dhimitri është edhe anëtar i Organizatës
Amerikano-Shqiptare për Ndihmë Shqipërisë. “Deri tani,- thotë
ai,- kemi dërguar në atdhe shumë ndihma për spitalet, shkollat,
bibliotekat etj. Jam shqiptar,- vazhdon Dhimitri,- pa qenë asnjë
ditë në Shqipëri. Jam shqiptar nga emri im, nga gjuha ime shqipe
e folur dhe e shkruar, nga ruajtja e kultivimi i zakoneve dhe
traditave më të mira shqiptare”. “Dhe të gjitha këto së bashku
e kanë zanafillën tek nëna juaj!”- i them. “Po, – pohon ai,- emri
im i veçantë, për të cilin nëna këmbënguli aq shumë, më kujtonte
gjatë gjithë jetës se duhet të bëhem i vlefshëm për shoqërinë
shqiptare, qoftë këtu, qoftë në mëmëdhe.” “Po afrohen pashkët,-
i them,- çfarë keni vendosur të transmetoni në emisionin e radios
të shtunën e pashkës?” “Do të transmetojmë, thotë ai, meshën
që ka mbajtur Fan Noli për pashkë; e kemi të inçizuar së bashku
me shumë mesha të tjera të tij.”
Sa prekëse dhe emocionuese do të jenë ato minuta për
shqiptarët e Worcesterit, kur në eter do të kumbojë zëri i
dhespotit tonë të madh, Nolit të pavdekshëm, për të lajmëruar
edhe një herë, me gëzimin e ngadhënjimit, ngjalljen e Jezu
Krishtit.
Boston, 2004