Kur Petro Marko kritikohej për tregimet, në vitin ‘68

Nga Gëzim Llojdia/

1.Ata, që e kanë njohur Petro Markon kujtojnë  peripecitë të  mëdha  hasi shkrimtari, gjatë jetës së tij .Ferri i varrit të vet, ju bë vetë krijimtaria  e  tij, që në të vërtetë godiste rëndë dhe në një farë mënyre, talenti i vet ju kthyen në të kundërt. Petro Marko shkrimtari antifashist  e shqyrton vetë këtë gjendje  në një botim botuar pas viteve ‘90  dhe kjo ftohje e shokëve gjente një arsye të thellë. Mërinte nga dyert  e rënda të K.Q,madje atij i kishin thënë:”Ta dish ti kush e pengon…,bëhej fjalë për të madhin fare….”.Shokët e vjetër  ndërronin rrugë, dyert i mbylleshin para syve. Petrua ka pasur frymëzimin e detit, me atë gjënë hyjnore,fryhej e kërkonte ta derdhte nëpër fletëzat e vogla,si velëzat e detit harbut në një dimër kokëfortë .Poeti dhe shkrimtari Petro, ishte antifashistë, njeri ateistë ,megjithëse kishte lindur në një fshatë të bregut si Dhërmiu  me besim të krishterë. Në librin e tij, gjendet përshkrimi për murgjit brazilian. Ai përdorë satirën në shumë krijime, kur flet  për religjionet. Ai,një krijues realist .Në të vërtetët figura e tij është një lloj ndriçimi  yllësor, tashmë ndriçon në planetin  e letrave. Ai është udhërrëfyesi i poetëve dhe shkrimtarëve,njeriu që sakrifikoi. Mirëpo a kishte pranga për të burgosur Petron?A kishte kurthim, për zemrën e poetit.A kishte hekura për ti lidhur duart?Ndonëse dhimbshëm  e lanë të pres,ku poeti i robëruar nga ai realitet më mirë thotë, të vdesë.

2.

Në 28 prill 1968 ,në gazetën :”Drita” botohet  një shkrim  dy kolonësh, ashiqare ishte një kritikë e hapur për botimin  fundit të Petro Markos .I kuptueshëm shkrimi i autorit V.Q  që thotë: “Cikli i tregimeve të  Petro Markos, përmbledhur në «Urata, dhia dhe perëndia”,është një rrëfim i thjeshtë i autorit rresh disa ngjarjeve të së  kaluarës, kur priftërinjtë, të mbrojtur nga ligji dhe me «fjalën e shenjtë» të perëndisë në gojë, kryenin akte të pashembullta grabitjeje, mashtrimi, imoraliteti, spiunazhi etj. Nëpërmjet tyre, autori ka bërë përpjekje, të  portretizoje klerin reaksionar para çlirimit të vendit, të përshkruajë trajtat e ndryshme të  figurës se tij hipokrite dhe qesharake, si vegël e verbër e regjimit obsikurantist të cifliksahibinjëve, vegël që  është orvatur ta mbajë popullin në  injorancë  të  plotë  duke qenë edhe vetë mishërim i injorancës mesjetare.

 Duke analizuar këto tregime autori thotë:Nga ana tjetër autori është përpjekur të na tregojë se objekt i c’frytëzimit të ty­re hipokrit, ka qenë populli i thje­shtë. Shkrimtari ka krijuar në tregimet e tij tablo të gjendjes së  varfër e të pambrojtur të familjes fshatare në regjimin e rëndë feudo-borgjez, të zbrazësisë shpirtërore e të qëllimeve djallëzore e cinike të priftërinjve, që as vetë s’besonin, të  bashkëpunimit të  tyre me forcat e tjera reaksionare të vendit, për të luajtur mbi kurriz të fshatarit të gjitha llojet e dramave .Të gjitha tregimet ,kanë në qendër të subjektit të tyre një prift, i cili shërben si strumbullar rreth të cilit vërtiten pastaj ngjarjet. Kështu në tregimin e parë: «Urata, dhia dhe perëndia”, është treguar se si mbi fatkeqësinë e një gruaje të varfër fshatare, të cilës i vdes burri, prifti i pamëshirshëm i fshatit vazhdon të lozë dramën e hidhur të grabitjes së ligjshme, dhe në këtë padrejtësi fillojnë luhatjet shpirtërore dhe zgjohet urrejtja e Lekes së vogël, djalit të vejushës. Autori ka përshkruar momentet psikologjike të luhatjeve të këtij djali të vogël, që nën influencën e ngjarjeve qysh në fëminin e tij nis të zgjohet nga ajo letargji fetare, nga e cila s’ka mundur të zgjohet nëna e tij. Por ky nuk është një zgjim prej ateisti dhe as që mund të pretendojmë, që një fëmi të na kthehet  përnjëherë në ateist jashtë botëkuptimit të formuar në luftën e gjerë të klasave. Ky është embrioni i zgjimit,që  nesër shoqëria do ta kthejë  patjetër në një zgjim të ndërgjegjshëm revolucionar,  si një njeri parazit në shoqëri (tregimi «Kusari»).Por atje ku autori është prirë nga karakteri anekdotik i rrëfimit të ndodhive dhe s’ja ka nënshtruar këto ndodhi një përpunimi të gjerë ideor, jeta ka mbetur në interpretim të ngushtë, dhe qëndrimi ndaj popullit ka dalë inkonseguent. Të marrim tregimin «Shënjtoret e uritur». Në të autori rrëfen, si një çoban, i gënjyer nga prifti, arrin t’u shpjer shenjtoreve në  ikonat e një kishe, mish të pjekur, të cilin e hanë  katër gjahtarë, sipas planit të kurdisur në bashkëpunim me uratën. C’përfaqëson çobani dhe c’përfaqësojnë gjahtarët? Mendojmë, popullin. Shkallë të ndryshme të zhvillimit, natyrisht, ka pasur. Por edhe në qofte se autori do të tregojë, se në c’gjendje primitive ishte ndërgjegjja shoqërore te disa fshatare, ai duhet ta shihte këtë  si c’faqje shoqërore që i ka rrënjët në sistemin obskurantist të cifliksahibinjve,  të  klerit reaksionar dhe jo ta tregonte si një fragment anekdotik. Duke iu referuar së kaluarës historike, shkrimtari Petro Marko tregoi se e njeh atë, por ai nuk ka mundur gjithmonë të na riprodhojë nga e kaluara tablo realiste të jetës së fshatit, të na zbulojë fizionominë shoqërore, morale dhe psikologjike të fshatarit shqiptar në të kaluarën. Ne do t’i kthejmë sytë nga e kaluara, do ta njohim atë, do të nxjerrim andej mësime, se përndryshe do të shkonim symbyllas përpara. Natyrisht letërsia jonë do t’i japë epërsi pasqyrimit të kohës, të kontradiktave të reja në gjirin e shoqërisë sonë socialiste, të zbulojë,  p.sh, luftën kundër ideologjisë fetare, që është në ditët tona një c’faqje e luftës së klasave, por pa e injoruar pasqyrimin e së kaluarës. Autori i këtij shkrimi  në gazetën” Drita”shkruan: Nuk mund të dakord me pikëpamjen, që mohon trajtimin e kësaj teme lidhur me të kaluarën, të shprehura nga dy autorë rreth librit të mësipërm. Edhe një libër me temë nga e kaluara mund të jetëaktual në ditët tona dhe t’u përgjigjet kërkesave revolucionare të kohës”. Kishte një vit në Shqipëri,prej 6 shkurtit 1967, kishte filluar lufta kundër religjioneve fetare .Tema ,që filluan të trajtojnë shumë  autorë rrek pikërisht subjektet e krijimeve temën mbi religjionet. Duke vijuar kritikën e tij autori shkruan:”Prej këtej na duket skematike dhe e padrejtë ankesa, që «autori nuk na jep gjë të kuptojmë se c’duhet të  bëjmë sot për të shkulur rrënjët e mbetura të ideologjisë fetare». Duke analizuar një tregim tjetër si thotë:”I përafërm me c’gënjimin dhe indinjatën, që  zgjohet që në fëmini ndaj priftit është edhe tregimi «Urrejtje», ku Pavllua i vogël sheh me sytë e vet ,se prifti afetar i fshatit nuk është vec një kalorës i shenjtë  i interesit dhe fitimit. Autori tregon gjithashtu nëpër faqet e tregimeve ,viktimat e hipokrizisë makutërisë dhe poshtërsisë se klerit në  fshatin shqiptar në  të  kaluarën. Por duke pasqyruar të kaluarën e fshatit shqiptar, kryesisht në fushën e marrëdhënieve midis klerit dhe popullit, autori e ka ngushtuar kornizën shoqërore, nuk ka mundur të japë gjithmonë fshatin si një organizëm social, në të cilën lëvizin edhe heronjtë e tij negative  priftërinjtë. Autori  ka lokalizuar veprimet e heronjve, e kanë tërhequr në përgjithësi bëmat, aventurat e tyre, dhe nuk ka zbuluar thelle domethënien shoqërore të veprimeve. Kështu të gjitha ngjarjet e treguara, sido që  janë marre nga jeta, ato kanë mbetur pjesërisht të shkëputura nga jeta, shpesh si tregime me karakter anekdotik. Tipik në këtë drejtim është  tregimi «C’gënjimi i Marisë», ku autori tregon  si një grua fshatare humbet çdo respekt për priftin, të cilin e gjen natën të dehur në përrua të fshatit,me rason të hedhur mbi shkëmb. Autori me të vërtetë e ironizon dhe e stigmatizon këtu fenë, por ne nuk shohim stigmatizimin e ideologjisë fetare, sepse tregimi mbetet gjithnjë në kufijtë e një’ tregimi anekdotik. Është detyrë e letërsisë së realizmit socialist jo vetëm të tallë e të stigmatizoje fenë e njerëzit e fesë por edhe të thellohet edhe në burimet ideologjike të saj, në lidhjen e saj te gjerë me jetën dhe kohën që përshkruhet. Pikërisht duke mos ja nënshtruar ngjarjet analizës së thellë shoqërore, por duke i rrëfyer ato shpesh si ngjarje të shkëputura nga jeta, autori nuk ka arritur të  na japë një qëndrim plotësisht konsekuent ndaj popullit. Ai vende-vende këtë qëndrim e ka të  përcaktuar mirë  ka zbu­luar edhe diferencimet në radhët e popullit në qëndrimin ndaj fesë, bi­le është ngjitur gjer atje sa të tregojë se fshatari ynë i thjeshtë është në thelb afetar dhe se e sheh priftin. Çdo vepër letrare është pasqyre realiste e një periudhe të caktuar shoqërore dhe ajo u shërben edhe periudhave të tjera të mëvonshme nëpërmjet materialit të saj njohës dhe reflektimit të ideve të saj përparimtare, duke dalë kështu nga kufijtë e një periudhe të  vetme. Mendojmë se vëllimi «Urata, dhia dhe perëndia» në tërësinë  e vet i zbulon lexuesit botën e klerikëve të vdekur, si forcë e errët shoqërore, ka një sarkazëm të thellë mbi këtë force të errët.Që të krijonte figurën e tyre, ai padyshim do të kri­jonte edhe ambientin, aq me tepër, që t’i ironizonte ata,ai do t’i vinte në atë ambient fetar, që për ne është sot i huaj, prandaj gjithashtu na duket e padrejtë vërejtja e artikullshkruesve që zumë në goje për të mos i përmendur lexuesve tanë «hollësira për fenë, te cilat shumëkush nuk i di». Qëllimi i autorit nuk ka qen  përmendja e kamilafit, ujit të bekuar, epitropit apo kallogjerit, por krijimi i atmosferës në të cilën lëvizin personazhet. Vec kësaj këtu mohohet njohja. Sic thamë më lart, tregimet kanë thuajse një strumbullar ideo tematik dhe kjo ka sjelle krijimin e situatave të përafërm dhe një farë monotonie, të cilat autori mund t’i kishte evituar me një përpunim artistik më të mirë të materialit. Kështu  thuajse të gjitha tregimet e ciklit janë të zgjatura, me përsëritje momentesh të njëjta psikologjike, të cilat nuk pasurojnë përmbajtjen ideore. Duke pasur vërejtjet që përmendem më lart për ciklin e tregimeve, ne nuk pajtohemi me kërkesat, shumica jashtë përmbajtjes së  librit, në  artikullin e lart përmendur…