Analizë nga Rafael Floqi
Një anije mallrash përshkon portat e Agua Clara të Kanalit të Panamasë. Fotografia: Matias Delacroix/AP
Teddy Roosevelt dikur e shpalli Kanalin e Panamasë “një nga bëmat për të cilat njerëzit e kësaj republike e SHBA-së do të shikojnë prapa me krenarinë më të lartë”. Më shumë se një shekull më vonë, Donald Trump po kërcënon të rimarrë rrugën ujore sërish për të njëjtën republikë.
Presidenti i zgjedhur po dënon tarifat e rritura që ka vendosur Panamaja për të përdorur rrugën ujore që lidh oqeanin Atlantik dhe Paqësor. Ai thotë se nëse gjërat nuk ndryshojnë pasi të marrë detyrën muajin e ardhshëm, “Ne do të kërkojmë që Kanali i Panamasë t’u kthehet Shteteve të Bashkuara të Amerikës, plotësisht, shpejt dhe pa diskutim”.
Presidenti i sapozgjedhur i SHBA-së ka kërcënuar se do të rimarrë kanalin për shkak të tarifave “të tepruara”, por presidenti i Panamasë kundërshton pretendimet e tij. Donald Trump ka kërcënuar se do të marrë nën kontroll Kanalin e Panamasë, por ç’është kjo rrugë ujore dhe pse është kaq e rëndësishme?
Trump ka kërcënuar prej kohësh aleatët me veprime ndëshkuese me shpresën për të fituar lëshime. Por ekspertët në të dyja vendet e kanë të qartë: nëse nuk shkon në luftë me Panamanë, Trump nuk mund të rivendosë kontrollin mbi një kanal që SHBA ra dakord ta dorëzonte në vitet 1970.
Çfarë është Kanali i Panamasë?
Kanali është një rrugë ujore kryesore që lidh oqeanin Atlantik dhe Paqësor, duke i lejuar anijet detare të shmangin 7000 milje detare (13000 km) rreth majës së Amerikës së Jugut. Kanali prej 51 miljesh (82 km) kalon mes për mes të Panamasë, një vend që zë brezin e tokës midis Amerikës Qendrore dhe Amerikës Jugore.
Këtë vit deri më 30 shtator, pothuajse 10,000 anije kaluan përmes kanalit, duke transportuar 423 milionë tonë mallra, duke përfshirë ushqime, minerale dhe produkte të prodhuara në fabrika. Më shumë se 40% e mallrave të konsumit të tregtuara vitin e kaluar midis Azisë verilindore dhe bregut lindor të SHBA-së u transportuan përmes kanalit.
Administrata e Tregtisë Ndërkombëtare e SHBA thotë se kanali u kursen interesave të biznesit amerikan “kohë dhe kosto të konsiderueshme karburanti” dhe u mundëson shpërndarje më të shpejtë të mallrave, gjë që është “veçanërisht e rëndësishme për ngarkesat e ndjeshme në kohë, që mallrat që prishen dhe industritë me zinxhirë furnizimi të furnizohen në kohë. ”
SHBA-ja është klienti më i madh i kanalit, përgjegjës për rreth tre të katërtat e ngarkesaës që kalon nëpër të çdo vit, ndërsa Kina është klienti i dytë më i madh.
Kush e ndërtoi kanalin?
Një përpjekje për të krijuar një kanal përmes Panamasë qe udhëhequr nga Ferdinand de Lesseps, i cili ndërtoi Kanalin e Suezit të Egjiptit, e filloi në 1880, por përparoi pak më shumë se nëntë vjet, përpara se të falimentonte.
Malaria, ethet e verdha dhe sëmundje të tjera tropikale shkatërruan një fuqi punëtore që tashmë po luftonte me terrene veçanërisht të rrezikshme dhe kushte të vështira pune në xhungël, duke kushtuar përfundimisht më shumë se 20,000 jetë, sipas disa vlerësimeve.
Panamaja ishte atëherë një provincë e Kolumbisë, e cila refuzoi të ratifikonte një traktat të mëvonshëm të vitit 1901 që licenconte interesat e SHBA për të ndërtuar kanalin. Roosevelt iu përgjigj duke dërguar anije luftarake amerikane në brigjet e Panamasë në Atlantik dhe Paqësor. Shtetet e Bashkuara parashkruan gjithashtu një kushtetutë që do të ishte gati pas pavarësisë së Panamasë, duke u dhënë forcave amerikane “të drejtën për të ndërhyrë në çdo pjesë të Panamasë, për të rivendosur paqen publike dhe rendin kushtetues”.
Pjesërisht për shkak se trupat kolumbiane nuk ishin në gjendje të përshkonin xhunglat e ashpra, Panamaja shpalli një pavarësi efektivisht pa gjak brenda disa orësh në nëntor 1903. Shumë shpejt ajo nënshkroi një traktat që lejonte një ekip të udhëhequr nga SHBA të fillonte ndërtimin.
Rreth 5,600 punëtorë vdiqën më vonë gjatë projektit të ndërtimit të udhëhequr nga SHBA, sipas një studimi.
Po pse SHBA nuk e kontrollon më kanalin?
Rruga ujore u hap në vitin 1914, por pothuajse menjëherë disa panamezë filluan të vënë në dyshim vlefshmërinë e kontrollit të SHBA, duke çuar në atë që u bë e njohur në vend si “lufta e brezave” për ta marrë atë.
SHBA shfuqizoi të drejtën e saj për të ndërhyrë në Panama në vitet 1930. Nga vitet 1970, me kostot e tij administrative në rritje të ndjeshme, Uashingtoni kaloi vite duke negociuar me Panamanë për të hequr kontrollin e rrugës ujore.
Administrata Carter punoi me qeverinë e Omar Torrijos. Të dyja palët përfundimisht vendosën se shansi i tyre më i mirë për ratifikim ishte të paraqisnin dy traktate në Senatin e SHBA, “Traktatin e Përhershëm të Neutralitetit” dhe “Traktatin e Kanalit të Panamasë”.
E para, e cila vazhdon në përjetësi, i jep SHBA-së të drejtën për të vepruar për të siguruar që kanali të mbetet i hapur dhe i sigurtë. I dyti deklaroi se SHBA-të do t’ia kalonin kanalin Panamasë më 31 dhjetor 1999, dhe më pas u ndërpre.
Të dyja u nënshkruan në 1977 dhe u ratifikuan vitin e ardhshëm. Marrëveshjet e mbajtura edhe pas vitit 1989, kur presidenti George H.W. Bush, pushtoi Panamanë për të hequr nga posti udhëheqësin marksist panamez Manuel Noriega.
Në fund të viteve 1970, ndërsa traktatet e dorëzimit po diskutoheshin dhe ratifikoheshin, sondazhet zbuluan se rreth gjysma e amerikanëve kundërshtuan vendimin për t’i dhënë kontrollin e kanalit Panamasë. Megjithatë, në kohën kur pronësia ndryshoi në 1999, opinioni publik ishte zhvendosur, me rreth gjysmën e amerikanëve në favor.
Çfarë ka ndodhur që atëherë?
Administrimi i kanalit ka qenë më efikas nën Panama sesa gjatë epokës së SHBA-së, me trafik në rritje me 17% midis viteve fiskale 1999 dhe 2004. Votuesit e Panamasë miratuan një referendum të vitit 2006 që autorizonte një zgjerim të madh të kanalit për të akomoduar anije mallrash më të mëdha moderne. Zgjerimi zgjati deri në vitin 2016 dhe kushtoi më shumë se 5.2 miliardë dollarë.
Presidenti panamez José Raul Mulino tha në një video të dielën se “çdo metër katror i kanalit i përket Panamasë dhe do të vazhdojë”. Ai shtoi se, ndërsa njerëzit e vendit të tij janë të ndarë për disa çështje kyçe, “kur bëhet fjalë për kanalin tonë dhe sovranitetin tonë, ne të gjithë do të bashkohemi nën flamurin tonë panamez”.
Çmimet e transportit janë rritur për shkak të thatësirës vitin e kaluar që ka ndikuar në bllokimin e kanalit, duke e detyruar Panamanë të shkurtojë në mënyrë drastike trafikun e transportit detar përmes kanalit dhe të rrisë tarifat për ta përdorur atë. Megjithëse shirat janë kthyer kryesisht, Panama thotë se rritja e tarifave në të ardhmen mund të jetë e nevojshme pasi ndërmerr përmirësime për të përmbushur nevojat moderne të transportit detar.
Mulino tha se tarifat për përdorimin e kanalit “nuk janë vendosur sipas dëshirës”.
Jorge Luis Quijano, i cili shërbeu si administrator i rrugës ujore nga 2014 deri në 2019, tha se të gjithë përdoruesit e kanalit i nënshtrohen të njëjtave tarifa, megjithëse ato ndryshojnë nga madhësia e anijes dhe faktorë të tjerë.
“Mund të pranoj që klientët e kanalit mund të ankohen për çdo rritje çmimi,” tha Quijano. “Por kjo nuk u jep atyre arsye për të konsideruar tani për ta kthyer atë.”
Por çfarë kërkon Trump?
Trump ka kërkuar që Panamaja t’ia kthejë kanalin SHBA-së, nëse nuk e menaxhon rrugën ujore në një mënyrë që ai e konsideron të pranueshme në favor të SHBA. Presidenti i zgjedhur i SHBA-së kundërshton ato që ai i përshkroi si tarifa “të tepërta ” që i ngarkohen qeverisë, marinës dhe biznesevet të SHBA-së për përdorimin e kalimit të kanalit.
“Tarifat që ngarkohen nga Panamaja janë qesharake,” shkroi ai. “Kjo është “plaçkitje” e plotë e vendit tonë dhe do të ndalet menjëherë.”
Anijet që përdorin kanalin duhet të paguajnë tarifat e përcaktuara nga autoriteti i kanalit. Normat e ndryshueshme janë rritur në vitet e fundit përmes thatësirave të përkeqësuara nga ngrohja globale, të cilat thajnë rezervuarët thelbësorë për të mbushur pendat dhe duke zvogëluar kapacitetin e kanalit.
Si rezultat i thatësirës së madhe në fund të vitit 2023, vetëm 22 anije kaluan kanalin çdo ditë në vend të 36 si zakonisht, duke i detyruar anijet të qëndrojnë në radhë për javë të tëra ose të paguajnë deri në 4 milion dollarë për të kërcyer përpara. Transitet ranë me gati një të tretën në vitin deri në këtë shtator.
Autoriteti i kanalit ka lejuar rritjen e numrit të anijeve për të përdorur kanalin gjatë vitit 2024, duke lehtësuar mbipopullimin, por kjo do të rrisë tarifat dhe do të vendosë disa tarifa shtesë më 1 janar 2025. Presidenti i Panamasë, José Raúl Mulino, tha se tarifat e tranzitit të kanalit nuk ishin të fryra.
Trump gjithashtu paralajmëroi se nuk do ta linte kanalin të binte në “duart e gabuara” dhe dukej se sugjeronte se Kina po ushtronte ndikim mbi të. Një kompani kineze me bazë në Hong Kong kontrollon dy nga pesë portet ngjitur me kanalin, një në secilën anë, por Mulino tha se Panamaja kishte kontrollin e plotë të kanalit.
“Çdo metër katror i Kanalit të Panamasë dhe zonave të tij ngjitur është pjesë e Panamasë dhe do të vazhdojë të jetë”, tha ai në një deklaratë me video të dielën.
Po pse e ka ngritur Trump këtë çështje ?
Presidenti i zgjedhur thotë se SHBA-ja po “shkatërrohet” dhe “Unë nuk do ta mbështes atë”. “Iu dha Panamasë dhe popullit të Panamasë, por ka dispozita – ju duhet të na trajtoni me drejtësi. Dhe ata nuk na kanë trajtuar me drejtësi”, tha Trump për traktatin e vitit 1977, për të cilin tha se qe “marrëzi” që ia dha kanalin.
Traktati i neutralitetit i jep SHBA-së të drejtën për të vepruar nëse operacioni i kanalit kërcënohet për shkak të konfliktit ushtarak – por jo për të rivendosur kontrollin.
“Nuk ka asnjë klauzolë të asnjë lloji në marrëveshjen e neutralitetit që lejon rimarrjen e kanalit,” tha Quijano. “Ligjërisht, nuk ka asnjë mënyrë, në rrethana normale, për të rimarrë territorin që është përdorur më parë.”
Trump, ndërkohë, nuk ka thënë se si mund ta realizojë kërcënimin e tij.
“Ka shumë pak hapësirë për lëvizje, në mungesë të një pushtimi të dytë të Panamasë nga SHBA, për të rimarrë kontrollin e Kanalit të Panamasë në terma praktike,” tha Benjamin Gedan, drejtor i Programit të Amerikës Latine në Qendrën Ndërkombëtare të Studiuesve Woodrow Wilson në Uashington.
Gedan tha se qëndrimi i Trump është veçanërisht i çuditshëm duke pasur parasysh se Mulino është një konservator pro-biznesit, i cili “ka bërë shumë hapa të tjera për të treguar se ai do të preferonte një marrëdhënie të veçantë me Shtetet e Bashkuara”. Ai gjithashtu vuri në dukje se Panamaja në vitet e fundit është afruar më shumë me Kinën, që do të thotë se SHBA ka arsye strategjike për të mbajtur marrëdhëniet e saj me kombin e Amerikës Qendrore sa më miqësore.
Panamaja është gjithashtu një partner i SHBA-së në ndalimin e imigracionit të paligjshëm nga Amerika e Jugut – ndoshta prioriteti më i madh i politikës së Trump. “Nëse do të zgjidhësh një grindje me Panamanë për një çështje,” tha Gedan, “nuk mund të gjesh një më të keqe sesa kanali.
Taktikë apo pikësynim
Por a mund të jetë ky një mjet presioni për bashkëbisedime si ai ndaj vendeve të NATO-s që të paguanin 2 % të Produktit të Brendshëm Bruto për Aleancën. Dhe kërcënimi i Trumpit punoi, kur tha, se do të largohej nga NATO dhe do ta linte Putinin të bënte ç’të donte. Këto deklarata, sado të çuditshme, janë taktika të fushës së biznesit, të zbatuara në gjeopolitikë dhe në marrëdhëniet ndërkombëtare, dhe rasti i NATO-s tregoi se ato punojnë.
Qëllimi këtu nuk është i fshehur, nuk është asgjë më tepër, veç parulla elektorale e Trump për ta ribërë Amerikën sërish të Madhe, dhe natyrisht është paparashikueshmëria e Trumpit që i bën më të besueshme, edhe pse mund të shoqërohen edhe me një vënie në lojë të kryeministrit kanadez Justin Trudeau si guvernatori i shtetit të 51 të SHBA apo tezës të blerjes të Groenlandës nga Danimarka, që tregon interesin e Amerikës për t’ju kundërvënë Rusisë dhe Kinës dhe provokimeve të tyre, në rrethin polar. Nga ana e tjetër SHBA në vitet 1907, bleu Virgin Island nga Danimarka dhe Groenlanda mund të ketë çmimin e saj…