Gjon F. Ivezaj/
Lahuta shqiptare përfaqëson një nga format më të hershme të trashëgimisë kulturore jomateriale të shqiptarëve dhe një nga dëshmitë më të qarta të vazhdimësisë së tyre historike në Ballkan. Ajo nuk është thjesht një instrument muzikor, por një mjet përmes të cilit është ruajtur historia, kujtesa kolektive dhe identiteti kulturor i shqiptarëve për shekuj me radhë. Kjo vazhdimësi është dokumentuar dhe analizuar nga një numër i madh historianësh, albanologësh dhe etnomuzikologësh europianë dhe shqiptarë, të cilët e kanë trajtuar lahutën si element organik të kulturës shqiptare.
Albanologu austriak Johann Georg von Hahn, i konsideruar themeluesi i studimeve moderne shqiptare, në veprën e tij madhore Albanesische Studien (1854), thekson se shqiptarët janë një popull autokton i Ballkanit dhe se tradita e tyre gojore përmban shtresa shumë të lashta historike. Hahn vëren se kënga epike shqiptare, e shoqëruar me instrument me tel të vetëm, është e lidhur drejtpërdrejt me strukturën shoqërore fisnore dhe me kodin zakonor shqiptar. Sipas tij, kjo traditë nuk mund të kuptohet si huazim, por si zhvillim i brendshëm i një kulture të vjetër ballkanike.
Historiani dhe gjuhëtari Norbert Jokl argumenton se gjuha shqipe dhe kultura e saj ruajnë elemente arkaike që nuk gjenden në gjuhët dhe kulturat fqinje. Në analizat e tij mbi folklorin dhe epikën shqiptare, Jokl thekson se këngët epike të kënduara me lahutë përmbajnë struktura gjuhësore dhe tematike që i paraprijnë ardhjes së popullsive sllave në Ballkan, çka përforcon tezën e autoktonisë së kësaj tradite në kulturën shqiptare.
Udhëtarja, antropologia dhe historiania britanike Edith Durham, në veprën e saj High Albania (1909), jep një përshkrim të hollësishëm të lahutarëve shqiptarë në Malësinë e Madhe dhe në Shqipërinë e Veriut. Durham e përshkruan lahutarin si “ruajtës të historisë dhe ligjit moral të maleve”, duke theksuar se lahuta shërben si mjet për transmetimin e historisë, të normave shoqërore dhe të identitetit kombëtar shqiptar. Ajo nënvizon se kjo traditë është thellësisht e rrënjosur në jetën e shqiptarëve dhe nuk paraqitet si element i huazuar.
Në fushën e studimeve të epikës gojore, Milman Parry dhe nxënësi i tij Albert B. Lord, gjatë kërkimeve të tyre në Ballkan në gjysmën e parë të shekullit XX, i kushtuan vëmendje të veçantë traditës epike shqiptare të shoqëruar me lahutë. Në veprën The Singer of Tales (1960), Lord pranon se epika shqiptare ruan forma arkaike dhe tematike që lidhen me një traditë më të vjetër ballkanike, të ndryshme nga epika sllave e dokumentuar më vonë. Ai thekson se këto këngë nuk janë produkte të imitimit, por shprehje autentike të një kulture me rrënjë të thella historike.
Studiuesi shqiptar Eqrem Çabej, në analizat e tij mbi folklorin dhe gjuhën shqipe, ka vënë në dukje se epika shqiptare dhe instrumenti shoqërues i saj janë të lidhura ngushtë me zhvillimin e brendshëm të kulturës shqiptare. Çabej argumenton se motivet, terminologjia dhe struktura e këngëve epike shqiptare tregojnë vazhdimësi kulturore dhe gjuhësore, duke përjashtuar mundësinë e një huazimi të vonë nga kultura të tjera.
Edhe etnomuzikologë si Ramadan Sokoli, themelues i etnomuzikologjisë shqiptare, e kanë trajtuar lahutën si instrument arkaik shqiptar. Sokoli thekson se ndërtimi, teknika e luajtjes dhe repertori i lahutës janë të lidhura drejtpërdrejt me jetën shoqërore dhe historike të shqiptarëve të veriut dhe se kjo traditë përfaqëson një shtresë të vjetër të kulturës muzikore ballkanike.
Nga pikëpamja historike, fakti se popullsitë sllave u vendosën në Ballkan pas shekullit VI të erës sonë, ndërsa shqiptarët përfaqësojnë vazhdimësinë e popullsive ilire, e bën metodologjikisht të paqëndrueshme çdo pretendim se lahuta është krijim i huaj për shqiptarët. Një instrument që është i pandashëm nga gjuha shqipe, nga epika kombëtare dhe nga struktura shoqërore tradicionale shqiptare nuk mund të jetë produkt i huazimit kulturor.
Kjo qasje shkencore u konfirmua edhe në nivel ndërkombëtar me përfshirjen e artit të punimit, luajtjes dhe këndimit me lahutë në listën e Trashëgimisë Kulturore Jomateriale në Nevojë të Mbrojtjes nga UNESCO, ku lahuta përcaktohet qartë si trashëgimi e komuniteteve shqiptare. Dosja e miratuar mbështetet në studime historike, etnomuzikologjike dhe arkivore, duke njohur vazhdimësinë dhe autoktoninë e kësaj tradite në kulturën shqiptare.
Në dritën e këtyre burimeve dhe dëshmive shkencore, del qartë se lahuta ka qenë dhe mbetet instrument i shqiptarëve ndër shekuj. Arti, muzika dhe kultura nuk mund të përvetësohen apo të shkëputen nga populli që i ka krijuar. Shqiptarizmi, si një nga shtresat më të vjetra kulturore të Ballkanit dhe Europës, ka prodhuar artin e vet muzikor dhe epik, dhe lahuta është një nga shprehjet më të pastra të kësaj trashëgimie.