LAMTUMIRË…!

Kujtime nga dita e ikjes…/

Nga ROZI THEOHARI, Boston/

Ethet e nisjes për në Amerikë… Udhëtimi për herë të parë
me aeroplan… Përgatitje valixhesh…acarim nervash…
Mërzitje… rendje poshtë e përpjetë nëpër zyra e noterë…
Isha kaq e dhënë pas gjithë këtyre, sa nuk e kuptova si erdhi
nata e parafundit në apartamentin tonë të vogël, në Tiranë.
Hyrje-dalje miqsh, kushërinjsh, krushqish, komshinjsh. Kulmi
arriti në aeroport kur erdhi një tabor njerëzish për të na përcjellë.
Një mikeshë plakë e familjes sonë më pyeti, e fundit: “E di
amerikançen?”, pyetje që më solli një buzagaz të vogël tek hipja
shkallët e aeroplanit në Rinas. Por zbrita buzëplasur në
aeroportin e Zyrihut, kur, veç çantave të mia të rënda, u
detyrova të ngarkohesha edhe me një çantë të një
bashkudhëtareje nga Tirana, e cila udhëtonte vetëm. Gruaja
tiranase, e mbingarkuar me çanta, e pa pisk punën e filloi të
bërtiste mes grumbullit të njerëzve që prisnin të posaardhurit,
përtej parmakëve.
“Po si s’u duk ndonjë shqiptar, që të na ndihmojë?! Ja, ti je
shqiptar, -i tha ajo njërit prej tyre, – eja na ndihmo.”
“Nga e di që jam shqiptar?”- pyeti ai i habitur.
“Nga fytyra,- foli ajo me zor,- jemi një racë!”
“E po, unë kam tridhjetë vjet në Zyrih e po mundohem të
mos dukem si shqiptar, ju, për një sekondë e zbuluat të fshehtën
time,” – tha ai. Dhe na ndihmoi mjaft. Quhej Qemal.
Udhëtimin e dytë të gjatë me aeroplan, me linjën Swissair, e
bëra natën nga aeroporti i Zvicrës, në aeroportin Logan të
Bostonit. Ulur pranë dritares së avionit shihja përjashta si në
boshllëk errësirën ngjethëse dhe nuk mund ta imagjinoja se sa
shpejt kalonim mbi kufij shtetesh përsëri e përsëri, ose mbi dete
dritash të qyteteve të mëdha evropiane ku mund të dalloje
paralelet e rrugëve dhe vertikalet e kolonadave të ndërtesave
shumëkatëshe. Dhe një zë i brendshëm, përkëdhelës e
nanuritës, s’pushonte së mërmërituri se aty poshtë ekzistonte
çdo gjë që kishte kuptim e lidhje me jetën tënde. Aty zhvillohej
historia e njerëzimit, aty dëgjohej muzika e poezia, aty bëhej
dashuri e lindej fëmija, rridhnin lot gëzimi e trishtimi, luhej
me fatin…Atje poshtë ëndërrohej. Ndërsa lart, tek ndodhesha
unë, ndoshta ëndërrohej më shumë por edhe kujtohej,
reflektohej, imagjinohej…
Tok me familjen tonë udhëtonin edhe një çift pleqsh me
djalin e tyre i cili, pasi kishte punuar disa vjet në Kuins, Mass,
kishte blerë një shtëpi e tani po kryente atë që në gjuhën e
dokumenteve quhet “bashkim familjar.” Plaku, nga që
s’dëgjonte mirë, fliste me zë të lartë e dukej sheshit se çdo fjalë
e tij shkaktonte plagë në zemrën e të birit. “Baba, të shikosh sa
shumë do të të pëlqejë shtëpia dhe bahçja me pemë…” “Eh,
mor bir,- rënkonte i ati,- s’më hyn në sy asgjë…unë jam një
rrënjëdalë…ja ç’jam unë tani…!”
E shpërqendruar dhe e ngurosur siç isha, truri im ngjante
me një kamera fotografike të parregullt, që i nxjerr figurat
kokëposhtë, të dubluara e fluide. Përfytyroja dhe e krahasoja
plakun me një pemë me rrënjë të shkulura dhe shkoja më tej
me fantazinë, duke e mbjellë drurin me degët thellë në tokë,
kurse trungu i cungët e rrënjët e përhapura lart në ajër
dridheshin frikshëm nga era ulëritëse e shkurtit dhe dukeshin
si duar që i jepnin munxet superqiellit. Se ishte natë shkurti ajo
e udhëtimit tonë, që dukej se s’do të mbaronte kurrë dhe unë,
më tepër se për veten time, mendoja për plakun ulur para meje,
i cili nuk do të kthehej më kurrë në qytetin e vogël të lindjes.
Ashtu siç nuk ishin kthyer baballarët e gjyshërit tanë. Dhe tani
po shkonim ne, brezi i dytë dhe i tretë t’i zëvendësonim, t’i
kërkonim e t’i vizitonim nëpër varret, kushedi se ku e nga i
kishin…Si gjysmagjeli i përrallës, po vinim të gjenim gjysmën
tjetër të babait e të gjyshit. Ik…ik…e s’ka! Një ikje nga gjithçka
e përtej gjithçkaje.

Kujtimet. Ato të lënë pa gjumë, qofsh edhe lart në aeroplan…
Ding-danget e këmbanës së kishës së fshatit çdo të shtunë pasdite
lajmëronin ardhjen e postës nga qyteti. Ne fëmijët, tufa-tufa e
veç e veç, ngjitnim me një frymë të përpjetën e lodhshme të
rrugicave me kalldrëm, deri sa mbërrinim në sheshin e shkollës
ku ndaheshin zarfet e mezipritura. Me imagjinatën time prej
fëmije ushqeja ëndrrën e më pëlqente të besoja se Zoti ndodhej
në Amerikë që të mbronte babanë dhe gjyshin. Kështu, sa herë
që binte të shtunave këmbana e kishës, më dukej se dëgjoja zërin
e babait që kumbonte me tinguj të vazhdueshëm, metalikë e
pulsues: “Të dashurit e mi, jam mirë, jam mirë…”
Ne shtyheshim përpara shkallares së gurtë dhe prisnim me
padurim, duke parë zemërdridhur postierin që i nxirrte zarfat
nga çanta një nga një. “Plikot” nga Amerika dalloheshin
menjëherë nga vijëzat dekorative kuq e blu rreshtuar paralelisht
në buzë të zarfit bojë qielli. Frymëmarrja jonë mbetej pezull
deri sa dëgjonim emrin e nënës apo të gjyshes. Pastaj, me letrën
kuq e blu që e valavitnim në erë si flamur, zbrisnim të tatëpjetën
po me shpejtësinë e ngjitjes, hapnim portën, turreshim gjithë
gëzim tek ndenjësja e drunjtë në oborr, ku ishin ulur në pritje
gratë e mëhallës, nëna e gjyshja fytyrëvrerosura. Sepse rëndom,
zarfi sillte lajme të këqia për të gjallët e për ata që s’ishin
më…Iku filani…Iku dhe i ati i filanit…Zoti i ndjeftë…!” Gjyshja
psherëtinte gjithnjë kur thoshte: “Na ikën burrat me këmbët e
tyre e do të na kthehen brenda në zarf!” (Zarfi që lajmëronte
vdekjen ishte i bardhë me kornizë të zezë.)

Pikëllimi. Jehona e largët dhe e afërt e lotëve të dhembjes së
shpirtit me tërhiqnin me forcën e rëndesës e më zbrisnin poshtë
në tokë. Disa ditë para se të merrnim udhëtimin e gjatë, shkuam
për vizitë në shtëpinë e një familjeje devollite, miq të njohur
prej vitesh, të ngushëllonim për vdekjen e papritur të djalit të
tyre në Kaliforni…Hodha sytë edhe një herë përtej dritares së
aeroplanit, në sfondin e errët ku zbardhonte fytyra ime e
pasqyruar në qelq. Aty për aty më erdhën në mend disa vargje,
nxora lapsin dhe, pasi nuk gjeta letër, shkrova mbi një revistë
të ilustruar, të cilën na e kishte dhënë stuardesa. Fjalët
shtyheshin e nguceshin në hapësirën e ngushtë, të bardhë,
mbetur bosh në bordurën e shkrimeve, duke formuar vargje të
shkurtra, të cunguara, të shtrembra.

Kam frikë nga nata e zezë,
Kam frikë, kam frikë…
Shtrojeni këtë tryezë me lule jargavani,
Vini në mes vazon me hirin
E të ndjerit, ditëziut, jetikurit
Bregut tjetër-Atlantikut.
Ndizni ca qirinj
Aty, rreth e rrotull,
Mbushni dhe filxhanët e kafesë
Apo verë, nga një gllënjkë,
Le që, kujt i gëlltitet…
E tij, fantazmë, vërtitet.
Dhomave e skutave të shtëpisë.
Shkallët e drunjta kërcasin,
Fotot nga muri shkasin,
Hija,
Depërton
Dystohet,
Përqafohet
Me kurmin dhe gjymtyrët e të gjallëve.
Varur në eter, jehon e fërgëllon
Britma stërgjyshore e vajeve…
“Ç’do të bëni me hirin?”
Pyesin të tromaksur njerëzit me sytë e ngrirë…
“Do ta hedhim aty, te përroi i mullirit,
Një ditë ndaj të gdhirë, në të gdhirë…”

Im shoq, ulur në krahun tim, ma mori revistën nga dora,
dhe, duke lexuar vjershën, m’i ndriti sytë me një qortim të cilin
vetëm unë e kuptoja. Qetësisht, bëra një lëvizje në ajër me dorën
e djathtë sikur doja ta hidhja revistën jashtë dritares.
Buzëqeshje. Ndërkohë stuardesa po shpërndante pije freskuese.
Plaku kërkoi raki. Poshtë ndenjëses sime mbaja një çantë me
shishet e rakisë, xhezven dhe filxhanët e kafesë, sende të lidhura
pazgjidhshmërisht me vatrën e zjarrit të shtëpisë. Aty, në hirin
e oxhakut ku ka rënë loti i parë i nënave tona, ku është pjekur
kulaçi i bardhë e ku është ngrohur e tharë qengji i
porsalindur…Shishet me rakinë e kumbullës na i kishin
dhuruar dardharët. Pikën e kazanit. Plaku këmbëngulte për
rakinë. Kërkova me duar nëpër çantë dhe nxora një shishe. Ia
hoqa tapën dhe aroma e njohur prej vitesh e atij lëngu të bekuar
më ringjalli. Ia zgjata shishen të birit, ndërsa vazhdoja të mbaja
tapën në dorë, që s’ishte tjetër veçse një koçan misri. Për të
mbyllur shishet me raki ne dardharët përdornim koçankat e
thara të misrit, të cilat i prisnim në copa të vogla. Vjeshtës, kur
shkoqnim misrin, vendosnim përtokë një tepsi të madhe me
kallëpe misri dhe mblidheshim të gjithë rreth e rrotull, të
mëdhenj e të vegjël, fërkonim së bashku dy kallëpe, nga të
cilët njëri shkoqej. Bënim shakara, hidhnim romuze e
shkoqeshim në muhabet. Ndërsa përjashta, prapa derës së
madhe prej druri në oborr, qëndronte e varur një torbë leshi e
mbushur me kripë—në roje e gatishmëri. Në rast rreziku e
largimi të shpejtë nga fshati, banorët rrëmbenin vetëm torbën
me kripë e vraponin të fshiheshin në pyll. Aty zienin barishte
me kripë për të mbajtur shpirtin gjallë.

Migracion ose migrim. Një term (një fjalë e ngarkuar
emocionalisht) që përdoret për të emërtuar lëvizjen e njerëzve
në botë. Migrim i pavullnetshëm—skllevërit. Migrim i
vullnetshëm –ne, emigrantët.
Ne, unë motra e dy vëllezërit po i afroheshim ngadalë hotel
“Dajtit” në Tiranë, në një ditë maji të vitit 1991. Ambasada
amerikane në ditët e saj të fillimit, ende pa ndërtesë, përdorte
hotel “Dajtin” për banim e zyra. Ambasadori amerikan në
Shqipëri, zoti Ryerson, i sjellshëm e i buzëqeshur, jo vetëm që
na priti ngrohtë, por u interesua e na pyeti gjatë për familjen
tonë, mbasi ishim ndër të parët shqiptarë që paraqiteshim në
zyrën e tij për t’u bërë qytetarë amerikanë e për t’u pajisur me
pasaporta amerikane. Vëllai i madh nxori nga xhepi numrin e
social security (soushell sikjuriti) të babait tonë, i cili kishte
vdekur para dy vjetësh në Detroit, USA. Ai baba, të cilin e
kishim sharë nën buzë gjatë jetës sa e sa herë që nevojitej të
plotësonim dokumentet e biografisë sonë për në shkollë, për
zyrat e kuadrit etj. Dhe, po nën buzë, tani po e falenderonim.
Zoti Ryerson, që nuk kishte sekretar, i plotësoi vetë
formularët për ne të katër dhe së fundi, pasi i firmosëm, na
kërkoi të ngrinim lart dorën e djathtë e të bënim betimin. Betimin
për t’u bërë nënshtetas amerikanë, në një nga sallonet luksoze
të Dajtit! Aty ku, pak kohë më parë, të zinin ethet vetëm po të
përmendje emrin “Amerikë”, qoftë edhe duke ecur në trotuarin
përballë. Ironi e fatit!
Dolëm të katër nga hoteli, më tepër të hutuar sesa të gëzuar.
U ulëm në një kafene për të mbledhur veten…mendimet tona
të çakërdisura. Ishim të katër rreth një moshe mesatare. Motra
nxori nga çanta e na tregoi syzet “plus 1” që kishte blere atë
ditë. Pastaj e gjithë biseda u përqëndrua te babai, i cili nuk
ishte më, por ne dëshironim me gjithë shpirt që ai të rronte
akoma. Si me një palimpsest ai kishte shtrirë duart që nga toka
e largët tej Atlantikut për të na marrë në gjirin e vet. Filluam të
tregonim kujtime nga jeta e tij, aq sa dinim nga letërkëmbimet
apo sa kishim dëgjuar nga të tjerët.

Ëndrra të varura në direkët e vaporit. Babai erdhi në
Amerikë qysh kur ishte 12 vjeç, me 1916, bashkë me xhaxhanë.
I kishin qepur një pallto prej batanije të leshtë, blu me vija gri.
Kur lundrimi po merrte fund dhe vapori po i afrohej Nju-Jorkut,
ai zuri të vraponte e të bërtiste nga gëzimi mbi kuvertë, me
sytë e mbërthyer drejt horizontit. Emigrantet u ngritën në
këmbë, veshën palltot e rënda dhe nxituan te parmakët të
vështronin tokën e re: “Ja ku është, ja, Amerika!” Kur dalloi
Statujën e Lirisë, në kulmin e entuziazmit, djaloshi e zhveshi
pallton dhe, me tërë forcën e krahut, e vërviti në oqean. “Ç’bëre
ashtu, more bir?- e qortoi xhaxhai.- Në xhepin e palltos kishe
dokumentet!” Por palltoja, për fat, ishte penguar në një nga
direkët e vaporit. Ajo mbeti aty e varur per disa çaste, e lëkundur
nga era, duke tundur mëngët, sikur donte të përshëndeste tokën
e kërkuar. Aty ishin varur shpresat e babait, që rrojti e punoi
gjatë, rëndë e me mundim në atdheun e tij të dytë. Ato mëngë të
vogla palltoje ishin një mesazh përcjellës e mikpritës.

Në ato mëngë të vogla fëmije
Mijëra duar
Tunden triumfalisht,
Duar të racës sime
Të së kaluarës, të së sotmes e të së ardhmes…

Edhe këto vargje që i shkrova tani, duke fluturuar përmes
mjegullës së dendur, i “hodha” në oqean si pluhur i hollë që
bie nga qielli e ato shkuan të bashkohen me ëndrrat e dikurshme
të tim eti.

Si nje rreth vicioz—shkuarje e kthim në të dy anët e
Atlantikut…Efti duhej të kishte qenë vajzë e zgjuar kur, pasi u
martua, nga fillimi i shekullit të kaluar, iu ngjit të shoqit nga
prapa, kapërceu oqeanin dhe erdhi edhe ajo në USA. Nga një
vajzë fshatare, bijë kasapi, që shkonte derë më derë e pyeste,
“Doni mish?”, Eftikija në Amerikë u bë zonjë e madhe, ashtu
siç e kishte ëndërruar. Dhe ajo e tregoi këtë kur erdhi disa herë
në atdhe, aty nga vitet’ 50. Ajo e zgjidhte muajin e vizitës në
qershor, kur korija e fshatit të saj të lindjes uturinte nga kënga
e bilbilave dhe kur qengjat e pjekur në hell kishin mishin më të
shijshëm. Ajo u “takste” bashkëfshatarëve 200 dollarë peshqesh
për piknikun e përbashkët në pyllin e ahut gjethenjomë. Ta
pret mendja, fshati boshatisej nga frymorët, aty dhe të sëmurët
e pleqtë e moçëm i transportonin me batanije që i mbanin katër
veta për cepash. Pylli oshëtinte nga kënga e djelmoshave të
rinj që u binin kitarave e mandolinave. Qengji e kukureci
vërtiteshin në hell ashtu siç vërtitej vallja dardhare e ndarë në
tri rrathë bashkëqendrorë: rrethi i plakave, i nuseve dhe i
vajzave të reja. Ftohej edhe Efti në valle, në rrethin e nuseve,
sigurisht, sepse në rrethin e plakave, ku ndodheshin moshataret
e saj, ajo stononte me fytyrën e freskët si lule top dëbore. Dy
veta dalloheshin më shumë në këtë festë mbarëfshatare: prifti,
që vishte rrobat më të shkëlqyera të kishës, dhe zonja Efti me
një kapele të kuqe mëndafshi sa një tepsi në kokë dhe fustanin
po të kuq, zbukuruar e mbërthyer me kordele, perla e karfica
të ndritshme. Efti tundte e lëvizte byzylykët e artë në duart
tërë unaza e manikyr, ndërsa dardharet e lodhura nga punët
e bujqësisë, të vetmin byzylyk kishin nyjen e tërkuzës, me të
cilën ngarkoheshin disa herë në ditë. Prandaj Efti binte në sy
mahnitshëm mes tyre. Me Eftin, ashtu si dhe me soap operat,
Amerika e kishte kryer shumë mirë punën e vet për të reklamuar
mënyrën amerikane të jetesës dhe për të ushqyer ëndrrat e
fantazitë e të rinjve që e kanë lakmuar gjithmonë tokën e
premtuar. Vite më vonë, një shoqja ime amerikane me origjinë
nga Suedia, më tregonte se stërgjyshërit e saj, kur emigruan
me 1840, ishin të bindur se në Amerikë bari jeshilonte në të
katër stinët, ndërsa nëpër rrugët e qyteteve të Amerikës do të
gjenin plot florinj. Një karem i mirë për të ndjellë…njerëz. Ja
cila ka qenë pasuria më e madhe e Amerikës në të gjitha
kohërat—njerëzit, emigrantët, të cilët kanë bërë e vazhdojnë
të bëjnë mrekullira me fuqitë e tyre fizike e mendore, kur u
hapet rruga e suksesit.
Stuardesa ndali hapat pranë nesh dhe pyeti: “Doni peshk
apo mish?” Prapa saj qëndronte një karrocë e ngarkuar me
pjata me gjellë që avullonin shijshëm. Ngrita kokën, vështrova
sytë e saj të lyer me rimel e m’u duk se pashë Eftin.

Litari—sinonim i femrës fshatare. Zgjatimi i trupit—
gjymtyra e pestë e gjyshes, vajzës, mbesës. Burrat mbetën
kurbetit, gratë në ditë të sikletit! Ja si këndohej nëpër dasma:

Këto nuset e Dardhës veshur me xibuna,
Ç’e shuan të ritë e jetën pa burra!
Ameriqi, e shkretë Ameriqi,
Na i veshe nënat me fustan të zi,
Na i le nuset me duar në gji!

Teto Viqja e porositi burrin në letër t’i dërgonte nga Amerika
një litar të mirë për t’u ngarkuar me dru. I shoqi s’e kurseu,
por i dërgoi dhjetë pashë litar të bardhë, të dredhur bukur e të
fortë. Por tetos i vinte keq ta përdorte dhe vazhdonte të
ngarkohej me litarët e vjetër copa-copa e gunga-gunga. Kur
vdiq, teto Viqes i gjetën në sëndykun bosh vetëm litarin e ri
amerikan, të cilin e përdorën për ta lëshuar qivurin në gropë.
Aty mbeti dhe litari…

Po i afroheshim kontinentit amerikan milje pas milje. Në
ekranin e madh të televizorit diktuam imazhin e aeroplanit
tonë i cili me lëvizjet e ngadalta të amebës, la pas oqeanin e
tani po fluturonte mbi brigjet shkëmbore të shtetit Mein. Tej
dritares, në vijën e hollë rozë të horizontit, që ndante qiellin gri
nga oqeani shkumëbardhë, na përshëndetën rrezet e para të
agimit.
Mirëmëngjes, Amerikë! Toka e indianëve, e pilgrimeve, e
amerikanëve dhe e ëndrrave! Të shoh për herë të parë e të
përshëndes nga qielli! Mirëmëngjes!
Mbas një udhëtimi të rehatshëm, ndërsa stuardesa na zbraz
në filxhanë kafe të ngrohtë, të fortë e aromatike, unë imagjinoj
udhëtimin e parë të evropianeve me 1620, me vaporin e vogël
“Mayflowr” aty poshtë, mes valëve të tërbuara të oqeanit që e
vërvitin e luajnë me të si me një lodër. Më ngjethet mishtë e
mbushem me mornica kur më dalin para sysh figurat e
pilgrimeve mbi kuvertën e anijes, me ato pelerinat e tyre të
fryra e të gufuara nga era e ftohtë e Atlantikut. Më vijnë ndër
mend disa vargje që kam përkthyer nga poezia “Imigrantët”,
të cilën poeti i madh amerikan Robert Frost e ka shkruar nergut
për udhëtimin e parë të “Mayflowrit”.

Tjetër vapor nuk gjen apo avullore
Të ketë mbledhur kaq shumë njerëz—mizëri,
Me ëndrrat e tyre pilgrimet drejtonin “Mayflowrin”,
Eh, anijëza nuk iu nda ankthit njerëzor
Deri sa i nxori të gjithë në breg…me zor…!

“Mirëmëngjes!”—na përshëndeti ekuipazhi i aeroplanit
dhe na uroi mirëseardhjen në kontinentin e ri.
Plaku gjatë natës, e kishte përgjysmuar shishen e rakisë. Ia
dhashë ta merrte me vete.

Ameriqi, o moj Ameriqi
Po të vijmë plot
Me shishet me raki…

Po të vijmë zemërvrarë për tokën tonë, e për jetën tonë që
lamë pas…Por po vijmë edhe plot ide, energji e shpresa…
Mirëmëngjes, Amerikë!

(Nga libri “Mbi thinja fryn ere”)