Dorina Daiu/
Që në rininë e tij, Lef Nosi u përfshi në lëvizjen kombëtare, duke punuar për hapjen e shkollave shqipe, përhapjen e gjuhës, mbledhjen e folklorit dhe publicistikës shqiptare. Ai ishte: drejtues klubesh e shoqërish patriotike; një nga organizatorët kryesorë të Kongresit të Elbasanit (1909); korrespondent i gazetës “Flamuri” të Fan Nolit; botues i gazetës “Tomorri”, të parës gazetë politike e letrare në Elbasan; mbledhës i traditës, dokumenteve dhe folklorit shqiptar, duke krijuar një nga koleksionet më të pasura etnografike; përkrahës i arsimit shqip edhe në periudha kur kjo ishte e rrezikshme politikisht.
Veprimtaria e tij patriotike e çoi disa herë drejt burgimeve nga pushteti osman. Edhe intelektualë të kohës e vlerësonin lart punën e tij, siç dëshmon letra e Kristo Dakos më 1911: “…E di se gjithnjë ke punuar për të mirën e të tjerëve… shpejt do të vijë koha kur shërbimet e tua do të çmohen nga të gjithë.”
Pas shpalljes së Pavarësisë, ai u përfshi në strukturat qeveritare dhe më pas vazhdoi kontributin tij në kulturë, administrim dhe veprime politike. Nosi si pjesë e Regjencës (1943–1944) dhe qëndrimi antikomunist. Me krijimin e Regjencës në vitet 1943–1944, Lef Nosi u zgjodh një nga tre anëtarët e saj. Në këtë periudhë: ai nuk mori pjesë në vendime ushtarake; nuk firmosi urdhra represivë; qëndrimi i tij ishte më shumë administrativ dhe për ruajtjen e rendit shtetëror në një situatë kaotike.
Si politikan me bindje nacionaliste, ai ishte kundër ideologjisë komuniste dhe e njihte mirë rrezikun e bolshevizmit për Shqipërinë, duke e konsideruar atë një model të dështuar e shkatërrimtar për vendin.
Në fund të vitit 1944, kur komunistët po afroheshin drejt marrjes së pushtetit, politikëbërësit e kohës u mblodhën në Shkodër. Nosi mbajti qëndrim kundër largimit jashtë vendit, i udhëhequr nga ideja se Shqipëria nuk duhej braktisur dhe se situata ndërkombëtare mund të ndryshonte. Mosha e tij e thyer, 68 vjeç, e bënte emigrimin edhe më të vështirë.
Arrestimi, procesi gjyqësor dhe dënimi me vdekje (1946)
Lef Nosi u arrestua në fillim të vitit 1946, së bashku me Patër Anton Arapin dhe Maliq Bushatin. Gjyqi i tyre u zhvillua në Tiranë dhe ishte i paracaktuar. Ai refuzoi t’u përgjigjej pyetjeve, duke i quajtur akuzat politike dhe vendimin e gjykatës të vendosur paraprakisht.
Trupi gjykues
Trupi gjykues përbëhej nga persona me formim minimal juridik, të cilët ishin zgjedhur politikisht, kryesuar nga Koçi Xoxe, dhe përbënin një përzierje të funksionarëve komunistë, partizanëve dhe zyrtarëve të sapoemëruar të regjimit.
Akuza kundër Lef Nosit
Akuzat ishin të natyrës politike:
Pjesëmarrje në Regjencën e viteve 1943–1944, e interpretuar si akt kolaboracionist.
Akuzime të përgjithshme për “krime lufte”, “përndjekje të popullsisë”, “vrasje të shqiptarëve”, të pabazuara në asnjë provë konkrete.
Pretendimi se Balli Kombëtar në Elbasan kishte kryer represion, gjë që Nosi e kundërshtoi fort në sallën e gjyqit.
Ai vetë deklaroi:
“Nuk di që Balli Kombëtar të ketë bashkëpunuar me okupatorin… Organizata e Ballit bënte propagandë kundra okupatorit.”
Në dosje nuk ka as dokumente, as dëshmi të rregullta që të implikojnë Lef Nosit në veprime kriminale. Procesi ishte një akt politik i pastër.
Qëllimi i procesit
Qëllimi ishte:
të goditej një nga firmëtarët e Pavarësisë;
të ndërpritej vazhdimësia historike e shtetformimit shqiptar;
të jepej shembulli i terrorit ndaj elitave të vjetra;
të legjitimohej regjimi i ri përmes fabrikimit të armiqve.
Qëndrimi i britanikëve dhe çështja e Margaret Hasluck
Ndryshe nga pritshmëritë e shumë nacionalistëve, britanikët nuk e mbështetën Lef Nosin. Arsyet kryesore ishin:
gjatë luftës, aleatët e zhvendosën mbështetjen nga nacionalistët drejt komunistëve, të cilët shiheshin më efektivë kundër gjermanëve;
kontaktet e tij të hershme me studiuesen britanike Margaret Hasluck, e cila ishte larguar në mënyrë të tensionuar nga Shqipëria dhe nuk gëzonte më mbështetje institucionale në Londër; orientimi i politikës britanike në rajon, i cili nuk përfshinte më ndërhyrje për elitën nacionaliste shqiptare.
Një nga episodet më prekëse është letra që Margaret Hasluck i dërgon Enver Hoxhës, ku e lut ta falë mikun e saj Lef Nosi, duke u ofruar edhe si dëshmitare. Kjo kërkesë u injorua plotësisht.
Lef Nosi përfaqëson një nga figurat më të rëndësishme të historisë shqiptare, i cili nga rilindas, shtetar dhe firmëtar i Pavarësisë, përfundoi viktimë e një procesi politik të manipuluar. Analiza e dosjes së gjyqit dhe materialeve arkivore tregon se: Akuzat ishin politike, të paprovuara dhe të ndërtuara mbi nevoja propagandistike. Procesi nuk respektoi as minimumin e standardeve juridike. Nosi u dënua për identitetin e tij politik, jo për veprime konkrete. Vrasja e tij ishte pjesë e strategjisë për të çmontuar elitën shtetformuese shqiptare dhe për të rishkruar historinë e Shqipërisë. Figura e Lef Nosit mbetet simbol i një brezi që punoi për shtetin dhe kombin shqiptar, por u përball me dënimin politik të një sistemi totalitar që synoi të shkatërronte çdo vlerë të së kaluarës për të ndërtuar mitologjinë e vet ideologjike.