Artan Nati/
Panairi i librit, ai që lëvizi nga Tirana në New York nën kujdesin e “Vatra”-s, nuk ishte thjesht një festë letrash. Ishte një radiografi emocionale e dy anëve të mëdha të kulturës shqiptare: madhështisë së autorëve tanë dhe mjerimit të sistemit që i vlerëson.
Nga njëra anë, nëpër stendat e panairit në Shqipëri u ndje fryma e jashtëzakonshme e letërsisë shqiptare që po kap standardet botërore. Romane të thella, poezi të guximshme, ese që dialogojnë me idetë më moderne, të gjitha dëshmonin se talenti shqiptar nuk ka as kufij, as komplekse.
Por nga ana tjetër, nën dritat e sallës, dukej hije një realitet më i hidhur: procesi i vlerësimit të librave në Shqipëri vazhdon të jetë i turbullt, shpesh i kapur nga miqësira, interesat dhe qokat. Çmimet që duhej të ishin simbol i meritës shpesh shndërrohen në dekor të marrëdhënieve personale.
Kështu, panairi në Shqipëri nuk tregoi vetëm librat që kemi: tregoi edhe sistemin që na mungon. Letërsia jonë është gati për botën; mbetet të pyesim nëse bota jonë institucionale është gati për letërsinë.
Në vend që të kemi një qarkullim të natyrshëm të librit, ku lexuesi kërkon autorin dhe autori konkuron me talent e jo me tavolinë kafesh, kemi një panoramë satirike ku letërsia është bërë një aktivitet ceremonial, një ritual i butë i qokës. Në Shqipëri motua e funksionimit te shoqërisë është: Më mirë një mik se një çiflik. Në tregun letrar? Me mirë një qokatar se një libër i mirë letrar. Në këtë terren, është krejt e kuptueshme që ne nuk mund të krijojmë dot më shkrimtarë të rangut të Martin Camajt, Gjergj Fishtës, Migjenit apo Ismail Kadaresë. Jo sepse Shqipëria nuk ka talente natyrale, por sepse terreni sot nuk i ushqen, nuk i mbron, nuk i përball me asgjë që mund t’i kthejë në zëra të rëndësishëm. Ashtu si te “Darka e gabuar” e Kadaresë, ku një ftesë përmbys gjithë hierarkinë, edhe sot letërsia shqiptare ecën me të njëjtën logjikë: s’vlen kush shkruan, por kush ulet në tavolinë. Autori i vërtetë mbetet në korridor, ndërsa qokatarët kryesojnë tryezën duke ngritur dolli për libra që askush s’i ka hapur. Letërsia? Një darkë tjetër e gabuar, vetëm se tani ka më shumë selfie dhe shumë më pak letërsi.
Qoka letrare është, në thelb, versioni kulturor i tenderit publik: kush e merr punën nuk varet nga projekti, por nga kafja e fundit.
Këta kolosë të djeshëm ishin të mëdhenj sepse shkruanin në përplasje me kohën e tyre. Fishta godiste psikologjinë kolektive me satirë kirurgjikale, duke e thyer mendësinë provinciale me një forcë që e bën ende të duket i pakalueshëm sot. Migjeni shkruante në zjarrin e revoltës së varfërisë, duke parë realitetin në sy, dhe jo vetëm për ta denoncuar, por për ta çjerrë, për ta shpuar me një estetikë që rrallë ka pasur vend në letërsinë tonë. Camaj ndërtoi një univers të vetin, të pandikuar nga estetika e rreme e kohës, një botë që nuk kërkonte as lavdi dhe as dekorata. Dhe Kadareja sintetizoi mitet, historinë, diktaturën, tragjedinë moderne dhe metaforën universale në një sistem letrar që Shqipëria nuk e ka pasur kurrë më parë dhe ndoshta as më pas. Secili prej tyre pati një konflikt me realitetin që i detyroi të përdornin fjalën si mburojë, si armë, si shenjë shpëtimi. Letërsia e tyre nuk ishte profesion, por mision, shpesh i rrezikshëm, i vështirë dhe i pakompromis.
Në këtë klimë është ironike të kërkosh një Camaj të ri, një Fishtë të ri, një Migjen të ri apo një Kadare tjetër. Këta figura nuk u prodhuan nga sistemet e qokës, por nga presioni i ndërgjegjes, nga konfliktet personale, politike, estetike dhe shpirtërore, nga guximi për t’u përplasur me realitetin e vendit të tyre dhe me defektet e shoqërisë. Ata nuk u bënë të mëdhenj pse u përkrahën; u bënë të mëdhenj sepse i mbijetuan indiferencës, censurës, paragjykimit dhe rrëmujës së epokës së tyre. Ndërsa sot, shkrimtari shqiptar nuk ka kundërshtar real. Ka vetëm mungesë interesi. Dhe mungesa e interesit është më e rrezikshme se censura, sepse të zhduk pa zhurmë.
Letërsia e sotme funksionon si skemë: qokatarët e rritur me ngrohtësinë e partisë në pushtet lidhin krahët me shtëpitë botuese, të cilat lidhen me juritë e çmimeve letrare, të cilat lidhen me autorët, të cilët lidhen me… edhe një faturë tjetër. Si në çdo rreth vicioz, gjithçka lëviz rreth një boshti të vetëm: qokës perfekte, ku sasia e duhur e komplimenteve, favoreve dhe telefonatave mbrëmjeje bën më shumë punë sesa cilësia e dorëshkrimit.
Me ardhjen e komunizmit, letërsia shqiptare prodhoi një brez autorësh që u ngritën në piedestal për bindjet e tyre politike dhe jo për vlerat artistike si Fatmir Gjata, Dhimitër Shuteriqi, Kolë Jakova, Luan Qafzezi apo Llazar Siliqi, të cilët u botuan dhe u nderuan pafund gjatë regjimit, por pas viteve ’90 u zhdukën pothuajse plotësisht nga qarkullimi letrar, sepse veprat e tyre ishin të lidhura ngushtë me propagandën, moralin socialist dhe skematizmin ideologjik që lexuesi i sotëm nuk e përthith më.
Pas 90-s, disa autorë të dalë nga burgjet u ngjitën në piedestal me mitin e viktimës, por koha tregoi se miti qe më i fortë se letërsia. Kasëm Trebeshina u shpall gjenial pa u lexuar, dhe sapo u lexua doli se proza ishte hermetike dhe e çrregullt. Visar Zhiti mbeti peng i të njëjtit toni trishtues, vajtues, që e lodhi lexuesin. Pjetër Arbnori u ngrit si simbol politik, por romanet e tij mbetën më shumë dëshmi sesa letërsi. Ndërsa Fatos Lubonja la pas prozën për polemikën, duke e zbehur zërin letrar. Piedestalet ranë sepse ishin ngritur me emocion, jo me kritere estetike. Duket se ne mallkojmë censurën e vjetër, por nderojmë të privilegjuarit e rinj.
Në letrat shqiptare të tranzicionit, figura si Ben Blushi, që u ngjit në majë të vëmendjes si politikan, u trajtua për vite si “shkrimtar i rëndësishëm” vetëm sepse fama politike i dha volum mediatik, ndërsa Artan Fuga, i ardhur nga akademia dhe debati publik, u trajtua shpesh si autor “i padiskutueshëm” më shumë për shkak të autoritetit publik sesa ndikimit letrar. Në të njëjtën logjikë, përmenden shpesh edhe Preç Zogaj, i cili përfitoi dukshëm nga pozicionet politike dhe mediatike për t’u vendosur në një piedestal kritik që sot nuk përkthehet më në lexim real. Këta autorë nuk janë “të dështuar”, por janë shembull ku kapitali politik dhe mediatik ndikoi më shumë sesa vetë pesha letrare.
Tragjedia shqiptare: Politika na ka dhënë shkrimtarë, por letërsia rrallë na ka dhënë politikanë. Shkrimtarët tanë ndërtojnë mitin për veten, por nuk ndërtojnë botën e lexuesit. Atje ku shteti është i shëndetshëm, letërsia është udhërrëfyesi i tij; ku shteti është i sëmurë, letërsia është robi i tij. Kjo e fundit ndodh në Shqipëri.
Promovimi i librit tek ne nuk është hapje debati, është liturgji. Libri nuk lexohet: shugurohet. Autori nuk prezantohet: adhurohet. Në këtë teatër solemn, kritika është mëkatare, njëlloj si të pyesësh priftin pse predikimi nuk kishte kuptim. Pyetje të tilla nuk bëhen jo se s’kanë përgjigje, por se prishin ceremoninë.
Tek ne, kritika nuk shihet si instrument i arsyes, por si akt armiqësor, si një atentat metafizik ndaj “krijuesit”. Kritiko një libër në promovim dhe je automatikisht: i lig, i frustruar, ose akoma më keq… i sinqertë. Në një kulturë ku vlerat shpesh simulojnë vetveten, sinqeriteti është forma më brutale e dhunës.
Ironia është se ne flasim për letërsi, pra për territorin ku e vërteta, stili dhe ideja duhet të jenë të pacenueshme. E megjithatë, pikërisht aty ku libri del para publikut, ai mbrohet me një imunitet pothuajse teologjik. Kritikë në promovim? Jo, faleminderit, më mirë i bëjmë temjan.
Pyetja e vërtetë nuk është “A është e pamoralshme të kritikojmë autorin në promovim?”, por: A është morale të vazhdojmë ta quajmë këtë proces kulturë? Nëse kritika shihet si herezi, atëherë promovimi nuk është më akt intelektual, është thjesht një ritual ku nderojmë letërsinë pa e lexuar dhe autorin pa e sfiduar.
Deri sa të mësojmë ta duam të vërtetën më shumë se qokën, promovimi i librit do të jetë skena ku të gjithë pëshpëritin lëvdata, ndërsa kritika rri jashtë, e dëbuar, si një e vërtetë që askush nuk ka guximin ta ftojë brenda.
Deri kur të ndryshojë ky mentalitet, deri kur fjala të rifitojë peshë dhe lexuesi të rifitojë kërkesë, deri atëherë do të vazhdojmë të mbetemi një vend ku librat botohen me bollëk por nuk lexohen, ku autorët promovohen por nuk diskutohen, ku talenti ekziston por nuk qarkullon. Dhe këtu qëndron ironia më e madhe: letërsia shqiptare ka gjithçka, përveç leximit. Dhe një komb pa letërsi mbetet një komb pa shpirt.
Letërsia shqiptare është pasqyra e një vendi ku meritokracia është teori abstrakte, ndërsa qoka është metodë shkencore. Dhe derisa kultura të mos financohet nga favoritizmi, por nga lexuesi, letërsia do të vazhdojë të rrotullohet rreth atyre që ulen në tavolinë, jo rreth atyre që shkruajnë. Në fund të fundit, në Shqipëri një gjë është e sigurt: qokat ndërrohen, por sistemi mbetet.