Nga Sadik ELSHANI/*
Periudha e Rilindjes Kombetare eshte njera nder periudhat me te rendesishme dhe me te lavdishme te historise se popullit shqiptar. Eshte kjo periudha e zgjimit kombetar, e ngritjes se ndergjegjes kombetare dhe te hovit te zhvillimit kulturor e arsimor.
Ne fund te shekullit te XVIII dhe ne fillim te shekullit te XIX, zhvillimi ekonomik e politik i Perandorise Osmane kishte marre te tatepjeten. Reformat e Tanzimatit qe u shpallen me 3 nentor te vitit 1839, keqesuan me tej gjendjen e shqiptareve, ndersa shtetet fqinje, si: Serbia, Mali i Zi e Greqia kishin fituar autonomi ose pavaresi dhe tani kishin synime territoriale ndaj tokave shqiptare. Ne keto rrethana, problemi i ruajtjes se teresise tokesore ishte bere problemi numer nje per shqiptaret. Ky problem u be edhe me i mprehte gjate viteve te Krizes Lindore (1875 – 1878) dhe vecanerisht gjate Luftes Ruso – Turke te viteve 1877 – 1878. Ne janar te vitit 1877 ne Budapest u arrit merreveshja midis Austro – Hungarise dhe Rusise, sipas se ciles, ne rast te shkaterrimit te Perandorise Osmane, te formohej Shqiperia si shtet i pavarur. Pra, ky ishte akti i pare diplomatik nderkombetar qe pranoi ne parim idene e krijimit te nje shteti shqiptar. Me 24 prill te vitit 1877 Rusia futi ushtrine e vet ne Besarabi dhe i shpalli lufte Perandorise Osmane. Ne nderkohe, Mali i Zi pushtoi disa vise veriore shqiptare te Vilajetit te Shkodres, ndersa Serbia pushtoi disa pjese te Vilajetit te Kosoves, si: Nishin, Vranjen, Prokuplen, etj. Si gjithmone, shqiptaret luftuan me heroizem, por nuk paten sukses, sepse ushtrite serbe e malazeze ndihmoheshin nga Rusia. Gjendja ashtu e rende ne keto vise shqiptare u keqesua edhe me teper dhe mbi 200. 000 shqiptare te ketyre viseve te pushtuara u debuan nga vatrat e tyre.
Keto ngjarje nxiten shqiptaret intelektuale e atdhetare ne Stamboll, te cilet me 12 dhjetor te vitit 1877 themeluan Komitetin Qendror per Mbrojtjen e te Drejtave te Kombesise Shqiptare. Themeluesi i ketij komiteti ishte Abdyl Frasheri, ndersa anetare ishin: Zija Prishtina, Jani vreto, Pashko Vasa e Sami Frasheri.
Nga Lufta Ruso – Turke, Rusia doli fitimtare dhe me 3 mars 1878 u nenshkrua Traktati i Paqes se Shen Stefanit. Sipas ketij Traktati, nje pjese e madhe e tokave shqiptare shkeputej nga trungu i tyre dhe i bashkangjitej Bullgarise, Serbise e Malit te Zi. Keto rrethana te krijuara, si dhe lajmi se do te mbahej se shpejti Kongresi i Berlinit, ne te cilin do te behej revidimi i vendimeve te Paqes se Shen Stefanit, ishin faktoret kryesore, faktoret nxites qe ndikuan ne formimin e Lidhjhes Shqiptare te Prizrenit dhe veprimtarine e saj per shpetimin kombetar.
Lidhja Shqiptare e Prizrenit u formua ne kuvendin themelor qe u mbajt ne Prizren me 10 qershor te vitit 1878. Ne kete mbledhje moren pjese 300 delegate nga te gjitha viset shqiptare: te krishtere e myslimane, intelektuale, pashallare, fshatare e qytetare te rendomte. Ne kete kuvend historik merrte pjese edhe nje djale katermbedhjete vjecar, kryetrimi i ardhshem i Kosoves dhe i gjithe shqiptarise, Isa Boletini. Ata u mblodhen me nje qellim te perbashket, per te mbrojtur teresine tokesore te trojeve shqiptare dhe per formimin e shtetit autonom qe do te mbulonte kater vilajetet e banuara kryesisht me popullsi shqiptare: Vilajetin e Prizrenit, Shkodres, Manastirit dhe Janines. Ata u mblodhen edhe per t’i treguar botes se, ky vend ka zot dhe askush nuk mund te luante me me fatin e tij.
Fjalen e hapjes e mbajti Abdyl Frasheri, i cili perfaqesonte Komitetin Qendror nga Stambolli. Vendimet e Lidhjes se Prizrenit u miratuan e u nenshkruan nga 47 bejlere shqiptar me 18 qershor 1878. Disa nga vendimet me kryesore ishin:
1. Mospranimi per t’i dorezuar territore Serbise, Malit te Zi e Greqise.
2. Kerkesat per t’i kthyer tokat me popullsi shqiptare te aneksuara nga Serbia e Mali i Zi.
3. Autonomia brenda Perandorise.
4. Nderprerja e thirrjes nen arme dhe e taksave nga qeveria qendrore ne Stamboll.
Lidhja u krijua si nje organizate politike e ushtarake mbareshqiptare, me organet e saj qendrore dhe me dege ne te gjitha krahinat e Shqiperise. Ne krye te Lidhjes qendronte Keshilli i Pergjithshem, me kryetar Iliaz Pashe Dibren, e me vone Ymer Prizrenin. Ajo kishte edhe komisionet (dikasteret) e veta: Komisionin e Puneve te Jashtme, Komisionin e Puneve te Brendshme dhe ate te financave. Kishte edhe Prokurorine e Pergjithshme e Gjykaten e Larte. Pra, kishte nje organizim shteteror funkcional.
Kongresi i Berlinit qe u mblodh me 13 qershor 1878, kishte konfirmuar pavaresine e Rumanise, Serbise, Malit te Zi, ndersa interesat e kerkesat shqiptare nuk qene perfillur fare. Ne kete Kongres, shqiptaret nuk paten perkrahjen as edhe te nje fuqie te madhe qe t’i mbronte interesat e tyre. Madje, as edhe qenja jone si komb nuk u njoh. Duke qene se vendimet e Kongresit te Berlinit nxiten pekenaqesi te shqiptaret, atehere Lidhja Shqiptare e Prizrenit vendosi te luftoje per t’i realizuar tri kerkesat kryesore te saj: a) njohjen e kombit shqiptar; b) rujatjen e paprekshmerise se trojeve kombetare shqiptare; c) bashkimin e tokave shqiptare ne nje njesi te vetme autonome shteterore. Gjithashtu kerkohet qe nepunesit te dinin gjuhen shqipe, te perhapet arsimi, ne shkolla te mesohet gjuha shqipe, te ndahet nje shume e madhe e te ardhurave shteterore per arsim dhe per ndertime komunale.
Porta kurresesi nuk pajtohej qe te themelohej autonomia ne viset ku jetonin shqiptaret. Ne keto rrethana, Lidhja e Prizrenit vendosi qe te shkaterrohej pushteti lokal osman. Lidhja e Prizrenit kishte edhe forcat e saj te armatosura qe numeronin mbi 16.000 veta. Keto forca ne shtator te vitit 1878 vrasin mareshalin osman, Mehmnet Ali Pashen, duke e shpartalluar edhe ushtrine e tij. Ndersa nga nentori i vitit 1879 e deri ne shtator te vitit 1880, Forcat e Lidhjes zbrapsen edhe te gjitha sulmet e ushtrive malazeze. Duke filluar nga gjysma e korrikkut te vitit 1879, shqiptaret moren pushtetin ne duart e veta ne shume qytete, si ne: Vushtrri, Peje, Mitrovice e Gjakove. Ndersa dega e Lidhjes Shqiptare e Shkodres, me 17 prill 1880, shpalli autonomine e vendeve ku jetonin shqiptaret. Vec kesaj, Lidhja e Prizrenit zhvilloi edhe nje veprimtari te dendur diplomatike. Ajo dergoi Abdyl Frasherin se bashku me Mehmet Ali Vrionin ne kryeqytetet europiane ne pranvere te vitit 1879. Por, memorandumet, peticionet, letrat dhe mjetet tjera diplomatike nuk ndihmuan ne ndryshimin e qendrimeve politike per shqiptaret dhe trojet e tyre. Prandaj, ne janar te vitit 1881 u mblodh Kuvendi i Jashtezakonshem i Lidhjes Shqiptare, ne te cilin Kometeti Kombetar i Lidhjes, qe ishte organi me i larte ekzekutiv, u shpall “Qeveri e Perkohshme” me kryetar atdhetarin e shquar, Ymer Prizrenin e nenkryetar, Shuaip Spahiun, ndersa Abdyl Frasheri u ngarkua te udheheqte Dikasterin per Punet e Jashtme dhe Sulejman Vokshi u ngarkua te udheheheqte Dikasterin e Mbrojtjes duke u emeruar Komandant i Pergjithshem i ushtrise. Kjo qeveri tani filloi te udheheqte levizjen per autonomi. Ajo vendosi dhe u perpoq qe me forcen e armeve t’i debonte organet e pushtetit osman dhe ne vend te tyre te emeronte nepunes nga gjiri i popullit. Qeveria e Perkohshme e shtriu autoritetin e saj anembane Kosoves e deri ne Shkup. Abdyl Frasheri ne Diber e rrezoi mytesarrifin turk dhe e vuri qytetin nen administrimin e Lidhjes.
Porta nuk pushonte se vepruari per ta shkaterruar Lidhjen e Prizrenit. Ajo nuk duroi me dhe ne prill te vitit 1881 dergoi Dervish Pashen me forca te medha ushtarake (15 batalione) qe ta shtypte Lidhjen. Dervish Pasha i likuidoi me pare prijesit e deges se Shkodres, pastaj ata te Shkupit dhe u nis per ne Kosove ku u ben luftime te ashpra ne Slivove, Shtime, Gryken e Carraleves (ketu Mic Sokoli e ve gjoksin mbi topin turk), Qafen e Duhles dhe ne hyrje te Suharekes. Pas ketyre luftimeve, Dervish Pashe e pushton Prizrenin me 22 prill te vitit 1881. Shume veprimtare te Lidhjes u arratisen, ndersa shumica e udheheqesve u zune rob, nder ta edhe Abdyl Frasheri. Porta keta i denoi rrepte ne Gjykaten e Jashtezakonshme. Abdyl Frasheri u fal me 1885. Ymer Prizreni gjeti strehim duke marre azil politik ne Mal te Zi, mirepo atje ne rrethana te pasqaruara likuidohet me 1886.
Megithate, Lidhja nuk kapitulloi, nuk i dorezoi armet. Pas renjes se Prizrenit, shqiptaret ben qendrese ne Malesine e Gjakoves, Lume dhe ne rrethinen e Pejes. Keto luftime i udhehoqi Sulejman Vokshi, i cili me vone, ne gusht te vitit 1885 u arrestua. Lidhja Shqiptare e Prizrenit ndoshta u shkaterrua si organizate politike e ushtarake, por zjarri qe ajo ndezi, nuk u shua. Ajo u be pishtar qe i ndriti rrugen popullit tone, u be flamur qe i priu shqiptareve ne vitet qe pasuan e deri ne ditet tona. Idealet e Lidhjes se Prizrenit u nguliten thelle ne ndergjegjen e kombit shqiptar – ideale qe cuan drejt shpalljes se pavaresise se Shqiperise. Lidhja ishte perpjekja e pare serioze mbarekombetare per te krijuar nje territor te bashkuar shqiptar qysh nga perpjekjet e forcave te Skenderbeut. Lidhja Shqiptare e Prizrenit ishte kthese e rendesishme ne periudhen e Rilindjes Kombetare Shqiptare, sepse ceshtjen shqiptare e vendosi ne arenen nderkombetare si nje nga ceshtjet me te ngutshme e me te ndieshme qe kerkonte zgjidhje ne cdo rregullim te ardhshem te Europes Juglindore. Programi i saj politik qe misheronte programin madhor te Rilindjes Kombetare, nuk pushoi se vepruari duke synuar formimin e Shqiperise Etnike.
Me 28 nentor te vitit 1912, nje nga programet e Lidhjes se Prizrenit u realizua pjeserisht me Shpalljen e Pavaresise se Shqiperise. Por, ajo Shqiperi perfshinte vetem nje pjese te territorit shqiptar, ndersa me teper se gjysma e tokes dhe popullsise shqiptare mbeti jashte kufijve shteteror. Megjithate, ajo ishte nje arritje e madhe per popullin shqiptar, sepse sic jane shprehur atdhetaret e asaj kohe: “Me mire nje Shqiperi e vogel dhe e lire, sesa e tera e roberuar.” Perpjekjet e shqiptareve per te realizuar platformen atdhetare te Lidhjes se Prizrenit nuk u ndreprene kurre, dhe me 17 shkurt te vitit 2008 – 130 vite pas themelimit te Lidhjes se Prizrenit, Kosova u shpall shtet i pavarur, i njohur nga shtetet me te fuqishme dhe demokracite me te perparuara te botes. Idealet dhe programi kombetar i Lidhjes se Prizrenit mbeten ne rend te dites dhe vazhdojne te jene perjetesisht burim frymezimi per brezat e ardhshem. Edhe kriminelet serbe e dinin fare mire rendesine historike te Lidhjes se Prizrenit, dhe me 27 mars te vitit 1999 e dogjen ndertesen ku u mblodh Kuvendi i Lidhjes se Prizrenit. Por, ata nuk e dinin qe tani kjo ngjarje nuk shlyhet me kurre nga kujtesa e kombit tone – ajo eshte bere ndergjegja jone – eshte bere pjese e pandashme e qenjes sone. Godina u rindertua plotesisht dhe u hap me 10 qeershor te vitit 2000.
Epoka e Lidhjes se Prizrenit eshte njera nder periudhat me te lavdishme e me te ndritura te historise se kombit tone. Ajo do te mbetet ne kujtesen e popullit tone si simboli i bashkimit kombetar dhe gur themeli i shtetesise shqitare. Te mesojme dhe te frymezohemi nga pervoja historike dhe platforma kombetare e Lidhjes se Prizrenit. Te nxjerrim mesime te vlefshme nga perpjekjet shekullore te popullit tone, te marrim shembull nga Rilindesit tane mendjendritur dhe te ngreme lart vlerat tona kombetare e njerezore, kodin tone te larte etik e moral. Per nje kohe te gjate, ideologjite e huaja te te gjithe spektrit politik dhe te gjitha ngjyrave politike, i kane sjell deme e percarje te medha kombit tone. Kombi, Shqiperia te jete partia e shqiptarit, shqiptarizmi te jete ideologjia e shqiptarit. Kjo eshte jehona dhe porosia e madhe e idealeve te Epokes se ndritur e te lavdishme te Lidhjes Shqiptare te Prizrenit.
Filadelfia, 4 Qershor, 2015
*Sadik Elshani eshte doktor i shkencave te kimise dhe veprimtar i bashkesise shqiptaro – amerikane.