KOSTA NAKE/
Studioja e Blushit, si pjesë e një trendi në letërsinë botërore, rimerr tema, subjekte, figura historike duke mëtuar t’i vendosë në një profil të ri, rrjedhimisht t’i tregojë lexuesit copëza pak ose aspak të ndriçuara të së kaluarës. Te romani “Të jetosh në ishull” e filloi me vendosjen në peshore të Kastriotëve dhe Aranitëve dhe e vazhdon këtu me raportet midis Lindjes dhe Perëndimit. Në këtë hulli operimi me emra të njohur për lexuesin, është një gjetje interesante që i krijon mundësi të kalojë shpejt nga prezantimi i tyre në dinamikën e ngjarjeve dhe filozofinë e rrjedhojave. Edhe pse fabula e romanit është e thjeshtë, edhe pse ai duket sikur ka pirë ujë në krojet e Shekspirit, fatet dhe karakteret e heronjve blushianë vendosen në një kornizë kohore dhe vendore të ndryshme, rrjedhimisht ndjekin një tragë të ndryshme, siç ndodh në rrugët që diku ndahen në dy ose më shumë shtigje.
Dy pikat më të afërta mes Blushit dhe Shekspirit, mes “Otello, Arapi i Vlorës” dhe “Tragjedia e Otellos, Arapi i Venedikut” janë Otello dhe Desdemona. Le të mendojmë për një çast se Otello është i njëjti karakter që autorët e kanë takuar në kohë të ndryshme: Blushi kur në vitin 1383 vjen si fëmijë-skllav nga shkretëtira në Venedik, Shekspiri kur është bërë ushtarak i shquar në Venedik; Blushi e dërgon në Vlorë si udhëtar, Shekspiri e dërgon në Qipro për ta mbrojtur ishullin nga turqit; Otello i Blushit kërkon dashurinë e Desdemonës nëpërmjet shamisë magjike që i ka dhënë e ëma dhe shishes me lëng që i përgatit doktori Stefan Gjika, kurse Otello i Shekspirit e ka fituar dashurinë e Desdemonës sepse e ka magjepsur me historitë e tij të luftës, por shamia kthehet si flamur i xhelozisë së verbër; Desdemona e Blushit është bija e Albano Contarinit i cili ia ble Otellon në treg si kukull me paralajmërimin që i ndalohet ta dojë, kurse Desdemona e Shekspirit është bija e Brabantit i cili po ashtu ishte kundër martesës së bijës së tij me një njeri me ngjyrë: Otello i Blushit i jep Desdemonës lëngun e dashurisë dhe i shkakton vdekjen padashur, Otello i Shekspirit mashtrohet nga Jagoja dhe e mbyt gruan besnike.
Jagoja i Blushit dhe Shekspirit kanë dy pika afrimi: karakterin dhe përdorimin e shamisë për intrigën e paramenduar, por kanë një ndryshim të rëndësishëm: Jagoja i Blushit është vëllai i Desdemonës me një fytyrë që “në asnjë rast nuk dukej miqësore” (f.76), njeriu që kënaqet duke i bërë të tjerët të qajnë, fëmija që e futi motrën në arkivolin e një të vdekuri, kurse Jagoja i Shekspirit është ushtaraku monstër që e kërkon karrierën e vet duke shkelur mbi shpinat dhe jetën e të tjerëve, “Qen, shpirtzi, skëterrë,/ M’i lig sesa murtaja, deti dhe uria!” (f.787)
Emilia e Blushit është motra e Desdemonës dhe Jagos, kurse Emilia e Shekspirit është bashkëshortja e Jagos; në të dy rastet Jagoja e përdor si mashë për të nxjerrë gështenjat nga zjarri.
Kasi i Blushit është Mrkzha Kasimir Zharkoviçi, djali i princit serb të Zetës, fejuar me Ruginën, bijën e Balshës II, zotit të Vlorës, që shkon në Venedik të shesë Vlorën, por merr falas Desdemonën, kurse Kasi i Shekspirit është oficeri Mihal Kasi nga Florenca, sipas Jagos “një bandill që e shet edhe shpirtin për një grua bukuroshe dhe as që di nga rregullat e luftës” (f.594), por realisht nuk ka marrëdhënie të fshehta me Desdemonën.
Ndoshta për shkak të të qenit në politikë në kohën e ngjizjes së këtij romani, Blushi afirmohet si një vëzhgues i hollë i dukurive dhe, me guxim, bën një shumatore të karakterit filozofik. Disa prej tyre janë shumë të guximshme. P.sh. “Lufta nuk vlen nëse nuk kthehet në pasuri.” (f.109) “Vlora kishte më shumë vrasje se peshkatarë, më shumë hajdutë se luftëtarë, më pak trima se kusarë.” (f.175) “Vlora ka shpata, po s’ka burra.” (f. 302) Ose: “Me njerëzit dhe sidomos me shqiptarët, Zoti është treguar i kursyer. Ata nuk dinë të punojnë, nuk dinë të shfrytëzojnë natyrën dhe prandaj nuk dinë të luftojnë.” (f.239) Studioja krijuese e Blushit duket sikur shfrytëzon pajisje kompjuterike, prandaj përfundimet që sjell duken sikur i janë nënshtruar një llogaritjeje matematike. Një fantazi e jashtëzakonshme shpaloset kur tregohet me detaje pafund përgatitja prej doktorit e lëngut të dashurisë. (f.163-168)
Sipari i ndodhive ngrihet në Venedik, një anije e sjell heroin në Vlorë dhe pas një kalvari disavjeçar ku Stefan Gjika e trajton si kavje për eksperimente mjekësore dhe Hamiti si dylber, rikthehet në Venedik. Ky alternim përdoret nga autori për të treguar kryqëzimin e interesave mes Lindjes dhe Perëndimit, por edhe hendekun e madh mes tyre, jo aq për shkak të Adriatikut të thellë, po të kulturave të ndryshme. “Si dy motra të ndara nga deti, Vlora dhe Vendiku kanë mbetur njëra në lindje dhe tjetra në Perëndim. Prandaj Vlora ka më shumë zjarr dhe Venediku më shumë dritë.” (f.271) Kurse Kasi që vjen nga Serbia konstaton se “Vlora ishte një port, por Venediku ishte një qytet.” (f.292) Kapiteni i anijes që çon Albanon dhe Otellon nga perëndimi në lindje, thekson më tepër kontrastet: “Do vazhdoj të shkoj në Vlorë duke çuar armë dhe duke marrë vrasje, duke çuar urrejtje dhe duke marrë padituri, duke çuar murtajën dhe duke marrë urinë, duke çuar burra dhe duke marrë jetimë, duke çuar epsh dhe duke marrë tradhëti, duke u çuar Krishtin dhe duke kthyer Muhamedin.” (f.95) Gjithsesi, në gojën e Albano Contarinit autori vë një deklarim domethënës: “Mesdheu…është liqeni ku lundron barka e krishtërimit dhe të gjitha portet e tij duhet të konsiderohen si Perëndim.” (f.285)
Analizat dhe zhbirimet psikologjike dhe filozofike e zhvendosin skajshëm dialogun, duke i lënë fushë të lirë meditimit, siç ndodh kur faqe të tëra u lihen eksperimenteve të Stefan Gjikës me trupin e Otellos që kulmon me injektimin e kolerës dhe shpjegimin cinik vetëm e vetëm për shkak të ngyrës së lëkurës, kur ndalet te lufta dhe trimëria dhe krijon një figurë si Andrea si simbol të heronjve (f.225, 235-236, 257), kur vë në peshore fëmijërinë dhe lumturinë (f.125), xhelozinë dhe dashurinë (f.315-316), apo familjen dhe dashurinë (f.150-154, 277, 298) me një hapësirë aq të gjerë saqë në kooperim me dashurinë e Otellos për Desdemonës duket që projektorët më të fuqishëm janë drejtuar pikërisht këtu. Tek i njëjti trup jetonte Otello që i tregonte botës shpirtin e bardhë, por të gjithë shikonin tek ai Arapin me lëkurën e zezë. Si shprehje e dy botëve të ndryshme Hamiti e paralajmëron se në Vlorë mund të jetonte si Arap, kurse në Venedik mund të bëhej Otello. Ngjyra e lëkurës është mallkimi që e shoqëron nga lindja në vdekje, një ngjyrë që e kthen në skllav, por që nuk e shpëton edhe kur ngjit shkallët e karrierës.
Blushi guxon të trajtojë tema tabu. E filloi me qëndrimin ndaj figurës së Skënderbeut dhe Ali Pashë Tepelenës te romani “Të jetosh në ishull.” Në këtë roman skena e burgut të Vlorës kthehet në një poemë për homoseksualizmin, temë pothuajse e pacënuar në letërsinë shqiptare. Llambushkat e para të homoseksualizmit u ndezën që te romani “Të jetosh në ishull” me figurën e Ali Pashait. Megjithkëtë Blushi paraqitet si burrë me namuz kur është puna për përdorimin e leksikut seksual, ndryshe nga Agron Tufa, Edmond Tupja, Mustafa Nano, Thanas Jorgji, etj, ai nuk përdor as emra dhe as folje me ngjyrë të kuqe. Në vend të tyre mund të gjesh fjalë a shprehje me kamuflazh si “muskuli”, “lëmshi”, “sirtarët”, “ndonjë vrimë e trupit”, “ajo gjëja që kanë burrat në fund të barkut” (f.70), “në mes të këmbëve ishte një nxehtësi”, “nga kofshët po më kullonte një lëng i trashë dhe i nxehtë. ”(f.71)
Blushi merr rolin e doktor Stefan Gjikës kur hap mbi tavolinë doktrinën e krishterë dhe e bën doktorin zëdhënësin e vet kur thotë se “Krishti ishte prova e madhe e shkencës dhe jo e kishës,” s’kishte asgjë hyjnore pasi “kishte lindur nga një grua dhe ishte vrarë nga njerëzit,” se “me Jezu Krishtin Zoti kishte pranuar pafuqinë e tij për të dhuruar e për të marrë jetë.” (f.129-130)
Në këtë roman ka shumë poezi. Krahasimet dhe metaforat e goditura përdoren për të portretizuar personazhe, për të shpirtëzuar natyrën dhe ndodhitë. Po citoj pak prej tyre për të treguar se janë origjinale dhe domethënëse: “Turqit këndonin si korba dhe dielli pikonte si helm i verdhë. Kasi (mbi kalë) dukej si një diell që ka shaluar një re.” (fq. 259) “Vetullat e ngrysura të Jagos dukeshin si leshterikë mbi guackat e pjatave të lëngshme.” (fq. 331) “Andrea mbërriti i pari duke zbukuruar me dantella gjaku zverkun e një turku të vetmuar. Dhëmbët e semaforit u zverdhën nga dielli si shkronja të arta mbi një varr.” (fq. 290)
Romani “Otello, Arapi i Vlorës” i Ben Blushit, Toena 2009 dhe tragjedia “Otelli, Arapi i Vendikut” i Uilliam Shekspirit, Vepra 1, Tiranë 1982
Bilisht, 31 mars 2024